उदका येरादारी

लांकूड, धान्य, तयार माल आदी वस्तू तशेंच मनीस, मोनजात, नुस्तें सारकीली जीवसृश्ट हांची एका जाग्यावयल्यान दुसऱ्या जाग्यार, उदका मार्गांतल्यान, हाड-व्हर करपाच्या वेव्हाराक ‘उदका येरादारी’ अशें म्हण्टात. धर्तरेच्या सगळ्या भागांत ल्हान- व्हड प्रमाणांत उदका येरादारी चलता. हेखातीर न्हंयो, कालवे, दर्या सारक्या उदकाच्या प्रमाणांत उदका येरादारी चलता. हेखातीर न्हंयो, कालवे, दर्या सारक्या उदकाच्या माध्यमांतल्यान हातांनी ताणपाचीं, शिडार चलपाचीं वा यंत्राचेर चलपी ल्हान- व्हड व्हड्यांचो,पडावांचो, बोटींतो, जहाजांचो (पातमाऱ्यांचो) उदकायेरादारीखातीर उपेग करतात.

उगम आनी विकास:

पूर्विल्ल्या काळांत न्हंयाच्या देगणांनी राबितो करून रावपी मनशाक उदका येरादारीचो सगळ्यांत पयलीं सोद लागलो अशें म्हण्टात. न्हंयतलें व्हंवतें उदक पळोवन ताचो प्रवासाखातीर उपेग करपाची कल्पना ताका येवजली. लांकडाचे व्हडले कुडके, एकठांय बांदिल्ले कोंडे, फळ्यो, झाडां, जनावरांचीं चामडीं असल्या उफेवपी पदार्थांचो ल्हवल्हव व्हड वाहनासारको उपेग जावपाक लागलो. ताचेवयल्यानूच फुडें पनेळ, व्हडीं पडाव, बोटी आनी जहाजां तयार करून वापरपाची बुद्द मनशाक येवजली. इतिहासांत वेगवेगळ्या संस्कृतायांनी उदका येरादारीचे उल्लेख सांपडटात. ईजिप्शयन लोकांनी नाइल न्हंयतल्यान आनी आर्यांनी सिंधू आनी गंगा ह्या न्हंयांतल्यान प्रवास केल्लो. मीगॅस्थीनीस हाणें चंद्रगुप्त मौर्यांचे मुस्तींत गंगा आनी तिच्या हेर फांट्यांचेर बरीच येरादारी जाताली, असो उल्लेख केला.

दर्यादेगेर रावपी लोकांक दर्यापेल्यान किदें आसा हें जाणून घेवपाची उमळशीक लागून दर्याचो प्रवास करपाची इत्सा जाल्या आसतली.ईजिप्शियन लोकांनी इ.स.प. ३००० च्या सुमाराक भूमध्य दर्यादेगेवेल्या हेर देशांकडे संपर्क सादून वेपार केलो. तेउपरांत फिनिशियन, ग्रीक आनी रोमन लोकांनीय बर्याच देशांकडे वेपार करपाक सुरवात केली. पूर्विल्ल्या काळांत, ईजिप्त, हिंदुस्थान आनी चीन ह्या राश्ट्रांतूय मोट्या प्रमाणांत दर्या येरादारी चलताली.

अहमदाबाद जिल्ह्यांतल्या लोथल हांगाच्या उत्खननांत सांपडिल्ल्या गोदिवयल्यान सिंधु संस्कृतायेच्या काळासावन भारतांत जहाजांचें बांदप आनी जहाजांची येरादारी चलताली अशें म्हणपाक आदार आसा. मोहेंजोदडोत जहाजांची आकृती आशिल्ल्यो चवकोनी मुद्रा सांपडल्यात.इ.स.प. दुसऱ्या शेंकड्यांतल्या सांची स्तूपांचेर व्हड्यांच्यो प्रतिकृती दिसून येतात. अजिंठाच्या गुंफांत व्हड्यांचीं चित्रां आसात. संस्कृत आनी पाली साहित्यांतूय उदका येरादारीविशीं वर्णन आयलां. ऋग्वेद, रामायण, महाभारत, बृहत्संहिता आनी वराहपुराण ह्या ग्रंथांत दर्याच्या प्रवासाचे उल्लेख आसात. चंद्रगुप्त मौर्याचे मुस्तींत आरमाराचो बरोच विस्तार जाल्लो. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांतूच दर्या येरादारीचें वर्णन आयलां. इकराव्या शेंकड्यांत चोल राजांचीं जहाजां हिंदी महालागराचे पलतडीं वतालीं. त्याच काळांतल्या 'युक्तिकल्पतरु' ह्या संस्कृत ग्रंथांत जहाज-बांदपाविशींची सविस्तर माहिती दिल्या. मच्छलीपटनम् बंदरांतल्यान सुटपी हींदी जहाजां उदेंतेकडेन आराकान, पेगू, सयाम, सुमात्रा, चीन आनी मनिला आनी अस्तंतेक मादागास्कारमेरेन प्रवास करतालीं अशें फ्रेंच भोंवडेकार तार्व्हेर्न्ये हाणें म्हळां. तेराव्या शेंकड्यांतलो जगप्रवासी मार्को पोलो हाणें हिंदुस्थानच्या व्हडल्या जहाजांचें वर्णन केलां. मोगलांचे मुस्तींत बंगाल, काश्मीर आनी लाहोरांत जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत बरीच उदरगत जाल्ली.सुरत, भावनगर, गोंय, मसई, डाक्का ह्या शारांनी सतराव्या शेंकड्यांत जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत नामना मेळयल्ली. शिवाजी आनी उपरांत कान्होजी आंग्रे हांणी मराठी आरमाराची पद्धतशीर उदरगत केल्ली.

रोमन साम्राज्यांत दर्याचे येरादारीक बरेंच म्हत्व आयिल्लें. तें साम्राज्य लयाक वतकच लेगीत व्हेनिस बंदर हें व्हडलें वेपारकेंद्र जालें. पंदराव्या शेंकड्यांत स्पेन आनी पोर्तुगालच्या राजा्नी साहसी जलप्रवाशांक पालव दिवन उत्तेजन दिलें. १४९२ त कोलंबस हिंदुस्थानाचो सोद करीत करीत वहामा जुंव्याचेर पावलो आनी अशे तरेन अमेरिकेचो सोद लागलो. दां एन्रिकीश् ह्या पोर्तुगेज राजान हिंदुस्थानचो उदकामार्ग सोदून काडपाखातीर बरीच भोंवडी केली. १४९८ त वास्को-द-गामा केप ऑफ गुड होपाक मोडण घालून हिंदुस्तानचे अस्तंत दर्यादेगेवेल्या कालिकत बंदरांत आयलो. स्पेन आनी पोर्तुगाल देशांनी उदेंतेकडलो उदकामार्ग वेपाराखातीर उक्तो दवरीनासतना बळ्यांच आफल्या ताब्यांत दवरपाचो यत्न केलो; पूण तातूंत तांकां येस आयलें ना.ल्हवल्हव डच लोकांनी आपली उदका येरादारी सुदारून युरोपाच्या वेपारांत नामना जोडली.सतराव्या शेंकड्यांत फ्रेंच आनी ब्रिटीश राज्यकर्त्यांनी उदेंतेकडल्या वेपारांत आपलो शेक चलोवपाचो यत्न केलो. अशे तरेन दर्यांतल्या धाडसी प्रवासाक लागून नव्या देशांचे आनी उदकां-मार्गांचे सोद लागले आनी आंतरराश्ट्रीय वेपाराची वाड जाली. दर्या-येरादारीच्या बळाचेर ब्रिटिशांनी १५९९ त ईस्ट इंडिया कंपनीची थापणूक करून वेपार करतां-करतां हिंदुस्थानांत साम्राज्य सत्तेची थापणूक केली.

एकुणिसाव्या शेंकड्यांत अमेरिकेचे उदरगतीक लागून दर्यांतले येरादारीची मागणी बरीच वाडली. ह्याच काळांत इंग्लंड आनी अमेरिका हांचेमजगतीं जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत सर्त सुरू जाली. अमेरिकन जहाज बांदावळीचो खर्च कमी आसतालो आनी तीं ब्रिटीश व्हड्यांपरस चड नेटान प्रवास करतालीं.

एकुणिसाव्या शेंकड्यांत उदका येरादारीच्या मळार एक म्हत्वाचो बदल घडून आयलो.विल्यम सिमिंग्टन ‍‌(१७२३-१८३१) ह्या ब्रिटीश अभियंत्यान वाफेचेर चलपी पयली माल व्हरपी बोट बांदली (१८०१). हेन्री बेल हाणें वाफेचेर चलपी पयलें उतारु जहाज बांदलें ‍‌(१८१२).

१८६२ उपरांत मात जहाज बांदावळीच्या कामांत लांकडांच्या जाग्यार लोखमाचो वापर जावपाक लागलो. १८८० उपरांत तिक्याचो उपेग जोवपाक लागलो. एकुणिसाव्या शेंकड्याचे अखेरेक कोळशाच्या जाग्यार तेलाचो इंधन म्हूण चड वापर जावपाक लागलो. १९०२ त डीझेल ह्या बव्हेरियन तंत्रज्ञान डीझेल इजिनाचो सोद लायलो आनी बाश्पबोटींच्या जाग्यार डीझेल इंजिनार चलपी जहाजांचें प्रमाण वाडलें.

१८६९ त सुएझ कालवो बोटींखातीर उक्तो जालो; पूण तातूंतल्यान शिडांचीं जहाजां व्हरपाक आडखळ जाताली. १८८० च्या मुमाराक शिडांच्या जहाजांचो वापर कमीकमी जायत गेलो आनी विसाव्या शेंकड्यांत मात दर्या-येरादारींतल्यान शिडांचीं जहाजां बंद जालीं. विसाव्या शेंकड्यांचे सुर्वेक जगांतल्या वट्ट सुमार २५० लक्ष टनभर जहाजांपैकीं सुमार ६५ लाख टनभाराचीं जहाजां शिडाचेर चलपी आशिल्लीं. मालाचे प्रकार आनी परिणाम बदलत गेले, तशें १८७० उपरांत खास वेवस्था आशिल्लीं जाहजां बादपाक सुरवात जाली. देखीक- ऑस्ट्रेलियांतलें गोठयल्लें मांस लंडनाक हाडपाखातीर प्रशीतनाची (refrigeration) तजवीज आशिल्लीं जहाजां बांदलीं. १८८६ उपरांत तेलाची येरादारी पिंपांतल्यान करपाच्या जाग्यार खास बांदिल्ल्या टोकेजहाजांनी (tankers) जावपाक लागली. व्हडल्या आनी नव्या जहाजांखातीर बंदरांत फाव तशी तजवीज जाली.

दुसऱ्या म्हाझुजापयलीं जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत आनी दर्या येरादारीच्या उद्येगांत ब्रिटनचो पयलो क्रमांक आशिल्लो. पूण दुसर्या म्हाझूज काळांतूच आर्विल्ल्या तंत्रगिन्यानाचो वापर करून अमेरिकेन ४०० लाख टनभराचीं नवीं जहाजां बांदलीं आनी संवसारीक दर्या-येरादारीच्या मळार पयलो क्रमांक मेळयलो. सद्या उदका-येरादारीच्या मळार आशियांत जपानाफाटल्यान भारताचोच क्रमांक लागता.भारतांतली भितल्ली उदका येरादारी भारतांतल्या भितल्ल्या उदका मार्गांची एकूण लांबाय देशांतल्या ईशान्य भागांत, केरळ, अस्तंत बंगाल, बिहार, ओरिसास आंध्र प्रदेश आनी तमिळनाडू ह्या राज्यांत उदका-येरादारी खासा म्हत्वाची आसा. भारतांत पयले प्रतींची फकत १० बंदरां आसात, तीं अशीं- कलकत्ता, मुंबय, मद्रास, परादीप, कोचीन, विशखापटनम्, कांडला, मार्मागोवा (मुरगांव), न्यू मंगलोर आनी तुतिकोरिन. तेभायर १९ मध्यम प्रतींची आनी १४४ ल्हान बंदरां आसात. ह्या मध्यम तशेंच ल्हान बंदरांनी व्हडल्या बोटींची येरादारी जायना.

न्हंय-येरादारी:

उदका येरादारीचे नदरेंन पळेल्यार दक्षिण आनी उत्तर भारतांतल्या न्हंयांत म्हत्वाचे फरक दिसून येतात. उत्तरेकडल्यो न्हंयो सपाट मळावेल्यान व्हांवतात आनी तांकां वर्सूयभर भरपूर उदक आसता. देखून उदकामार्ग म्हूण तांचो बरो उपेग जाता.दक्षिणेकडल्यो न्हंयो पठारांवेल्यान व्हांवतात. उबाळाच्या दिसांनी तांचें उदक बरेंच आटता आनी फकत तांच्या मुखाकडल्यान त्रिभुज वाठारांतूच (delta) तांचो उदका येरादारीखआतीर वापर जावंक शकता.

भारतांत पूर्विल्ल्या काळांत गंगा, यमुना, सतलज, चिनाब आनी सिंधू ह्या न्हंयांत उदका येरादारी चलताली. सद्या ह्या न्हंयांतलो कितलोसोच भाग उदका येरादारीखातीर वापरांत ना.आज यंत्रशक्तीचेर चलपी जहाजांखातीर फकत ३५,००० किमी. लांबायेच्यो न्हंयो येरादारीखातीर वापरतात. ताचपरी ९,५०० किमी. लांबायेच्या हेर उदकामार्गांचेर देशी बांदावलीच्या व्हडल्या जहाजांची येरादारी चलता. सद्या ब्रह्मपुत्रा, गोदावरी-कृष्णा आनी तांचे कालवे, केरळांतले कालवे आनी खआड्यो, तिमिळनाडू आनी आंध्र प्रदेश राज्यांतलो बंकिमहॅम कालवो, महानदीचे आनी ओरिसांतल्या अस्तंत दर्यादेगेवयले कालवे आनी गोंयच्यो मांडवी आनी जुवारी ह्यो न्हंयो उदका येरादारीखातीर वापरतात. सगले उदकामार्ग पद्धतशीरुपान वापरांत हाडले जाल्यार सुमार 16,000 किमी. लांबायेचे उदकामार्ग येरादारीखातीर वापरूंक मेळटले अशें जाणकारांचें मत आसा.

कालव्यांतली येरादारी:

न्हंयच्या मानान कालव्यांत गाळ सांचपाचें प्रमाण खूब उणें आसता.कालव्यांतलें उदक न्हंयच्या उदकापरस अदीक संथ दवरूं येता. तशेंच जड मानाचें हाड-व्हर करपाखातीर उद्येगधंद्यांक फाव तेप्रमाण कालवे खणूं येता. देखून, न्हंय येरादारीच्या मानान कालव्यांतली येरादारी सोपेपणान जाता.

1787 ते 1857 ह्या काळांक इंग्लंडांत कालवे बांदपाचे ‘भांगरा-युग’ अशे म्हण्टात. त्या कालव्यांपसून इंग्लंडाक कितलेशेच अर्थीक आनी समाजीक फायदे जाले. एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दांत अमेरिकेंत येरादारीखतीर मोट्या प्रमाणांत कालवे बांदले. ईअरी,कालव्यांक लागून न्यूयॉर्कचो वेपार वाडलो. फ्रांस, अस्तंत जर्मनी, नेदरर्लंड्स आनी सोव्हिएत रशिया ह्या देशांतूय वेगवेगळ्या न्हंयांक जोडपी कालवे बांदून उदकामार्गांचीं जाळींच तयार केल्यांत. भारतांत कालव्यांची येरादारी फकत ईशान्य भागांत, कृष्णा-गोदावरी त्रिभुज वाठारांत (delta) आनी केरळ राज्यांत चलता.

भारतीय दर्या-येरादारी:

सोळाव्या शेंकड्यांमेरेन हिंदी नौकानयनाक संवसारांत मानाची सुवात आशिल्ली. सतराव्या आनी अठराव्या शेंकड्यांत मात भारतांतले थळावे राजा एकमेकांआडा झगडत राविल्ल्यान नौकानयनाची उदरगत जावंत पावली ना. तरीलेगीत जहाजां बांदपाचें काम 1940 मेरेन हिंदी गोद्यांतल्यान चालूच आशिल्लें. उपरांत, युरोपांत तिख्यांचीं जहाजां तयार जावपाक लागलीं आनी तिख्याच्या उणावाक लागून हिंदुस्थानचो जहाजां बांदपाचो उद्येग फाटीं पडलो.

एकुणिसाव्या शेंकड्याचे अकेरेक हिंदी जहाज कंपन्यांक ब्रिटीश कंपन्यांआड सर्त करची पडली. ब्रिटीश कंपन्यांक सरकारचो पालव आशिल्ल्यान जमशेटजी टाटा आन व्हि. ओ. चिंदंबरम पिळ्ळै हाणी थापणूक केल्यो आऩी जायत्यो हेर हिंदी कंपन्यो बंद जाल्यो. पूण ह्या सर्तींत य़ेट नरोत्तम मोरारजी आनी वालचंद हिराचंद हांणी 1919 त थापणूक केल्ली ‘सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनी’ तिगून उरली. हे कंपनीचें पयलें जहाज ‘लॉयल्टी’ 5 एप्रिल 1919 त मुंबयसावन इंग्लंडाक वचून भायर सरलें. भारतीय नौकानयानाच्या इतिहासांत हो दीस म्हत्वाचो अशें मानून 1964 सावन 5 एप्रिल हो दीस ‘राश्ट्रीय नौकानयन दीस’ म्हूण मनयतात.

राश्ट्राचे अर्थीक उदरगतीखातीर आनी राखणेखातीर नौकानयनाचें हिंदीकरण जावप गरजेचें आशिल्लें. सिंदिया स्टीम नॅव्हिगेशन कंपनीचो एक संचालक सर लल्लुभाई सामळदास हाणें हो प्रस्न वरिश्ठ कायदेमंडळांत मांडलो. पूण ताच्या यत्नांक यश आयलेंना. 1923 त मध्यवर्ती सरकारान हेडलॅम हाचे अध्यक्षतेखाला ‘वेपारी नौकानयन समिती’ नेमली. ते समितीन दर्यादेगेवेलो वेपार हिंदी जहाजांखातीर राखून दवरचो, हिंदी लोकांक जहाजां चलोवपाचें प्रशिक्षण दिवचें, अश्यो कांय शिफारशी केल्यो. पूण ‘डफरिन’ बोटीचेर 1937 सावन प्रशिक्षणाची वेवस्था करपापेल्यान सरकारन आनीक कांयच केलेंना. 1928 त हाजी हाणें आनी 1937 त सर अब्दुल गझनवी हाणें दर्यादेगेवेले येरादारीचे काधिकार हिंदी जहाजांक मेळचे. म्हूण मध्यवर्ती कायदेमंडळांत विलां मांडली, पूण तीं संमत जालीं ना.

दुसरें म्हाझूज सुरू जावंचे आदीं हींदी कंपन्यांची 1.26 लाख टनभराचीं एकूण 53 जहां आशिल्लीं. झूज सांपलें तेन्ना फकत 42 हिंजी जहाजां उरिल्लीं आनी तांचो टनभर 1 लाख टनांपरसूय कमी आशिल्लो. 1945 च्या झुजाउपरांतचे पुनर्रचना समितीचे नौकानयन उपसमितीन आपल्या 1947 च्या अहवालांत कांय शिफारशी केल्यो, त्यो अश्यो: 1. हिंदी जहाज कंपनीची व्याख्या करची. 2. सगळी दर्यादेगेवेली येरादारी हिंदी जहाजांखातीर राखून दवरची. 3.फुडल्या सात वर्सांत हिंदी नौकानयन टनभर 20 लाख टनांमेरेन वाडोवचो. ह्यो सगळ्यो शिफारशी केंद्र सरकारान संमत केल्यो.

ऑगस्ट 1947 त हिंदी कंपन्यांकडे 1.92 लाख टनभाराचीं वट्ट 59 जहाजां आशिल्लीं.तातूंतली 48 जहाजां दर्यादेगेवेली येरादारी करतालीं आनी 73,000 टनभाराचीं 11 जहाजां परराश्ट्रीय वेपारांत वांटो घेतालीं.

स्वातंत्र्यांउपरांत भारतीय नौकानयनाची उदरगत करपाचें धोरण सरकारान आंखलें. जहाज येरादारीखातीर लागपी वेगवेगळे अदिकारी तयार करपाचें शिकप दिवपाखातीर मुंबय हांगा ‘वेपारी नौदल प्रशिक्षण मंडळ’ (मर्चंट नेव्ही ट्रेनिंग बोर्ड) तशेंच ‘नरोत्तम मोरारजी नौकानयन संस्था’(1959) हांची थापणूक जाली. तशेंच कलकत्ता हांगा ‘मरीन इंजिनियरिंग कॉलेज’ आनी मुंबय हांगा ‘लालबहादूर शास्त्री नॉटिकल इंजिनियरिंग कॉलेज’ तशेंच ‘राजेंद्र’ (मुंबय), ‘भद्र’ (कलकत्ता), ‘मेखला’ (विशाखा-पटनम्), ‘नौलाखी’ (नौलाखी-गुजरात) ह्या नौकानयनाचें शिकप दिवपी खास जहाजांची वेवस्था सरकारान केल्या.

दर्यादेगेवेल्या येरादारीचे एकाधिकारी 1931 त, मुखेल राश्ट्रांपैकी 27 राश्ट्रांनी राश्ट्रीय जहाजांखातीर राखून दवरिल्ले. 1951 चे सुर्वेक 13 हिंदी कंपन्यांची भारतीय किनारी परिशद अस्तित्वांत आयली आनी 1952 च्या तिसऱ्या तिमाहींत दर्यादेगेवेलें येरादारीचें पुराय हिंदीकरण जालें. तेउपरांत जेन्ना तीन विदेशी तेल कंपन्यांक भारतांत तेलशुद्धीकरण कारखाने काडपाक परवानगी मेळ्ळी, तेन्ना परदेशांतल्यान अशुद्ध तेल हाडपाक आनी दर्यादेगेवेल्यान शुध तेलाची येरादारी करपाखातीर परकीय तेलवाहू जहाजां वापरपाची तांकां मान्यताय मेळ्ळी.

मार्च 1950 त, ‘उदेंत नौकानयन महामंडळा’ची थापणूक जाली. ह्या महामंडळाक भारत-ऑस्ट्रेलिया आनी भारत-उदेंत आफ्रिका ह्या वेपारमार्गाचेर भोंवडी करपाची परवानगी आशिल्ली.1956 त ‘अस्तंत नौकानयन महामंडळी’ची थापणूक जाली. 2 ऑक्टोबर 1961 दिसा ह्या दोनूय सरकारी महामंडळांचें एकीकरण जावन ‘भारतीय नौकानयन महामंडळ’ अस्तित्वांत आयलें.

भारतांतल्या वट्ट चवतीसेक नौकानयन कंपन्यांपैकी ‘भारतीय जहाज येरादारी निगम’ आनी ‘मोगल लाइन लि.’ ह्यो देन सरकारी कंपन्यो आसात. कांय मुखेल खाजगी कंपन्यो अश्यो:सिंदिया स्टीम नेव्हिगेशन कंपनी, ग्रेट ईस्टर्न शिपिंग कंपनी, इंडियन स्टिमशिप कंपनी. साउथ डिया शिपिंग कॉर्पोरेशन लिमिटेड, चौगुले स्टीमशिप्स कंपनी लि. डेंपो शिपिग कंपनी लि.

स्वातंत्र्याउपरांतची दर्यादेगेवेली येरादारी:

1952 अस्तित्वांत आयिल्लें ‘गंगा-ब्रह्मपुत्रा उदका येरादारी महामंडळ’ विसर्जित करून फेबर्वारी 1967 त ‘मध्यवर्ती अंतर्गत उदका येरादारी निगम’ची थापणूक जाली. ह्या निगमाच्या राजबागान गोदीवाड्यांत (dockyard) जहाजां बांदप,जहाजां सारकीं करप हीं कामां करतात. निगमावरवी बांगला देश मार्गान कलकत्ता आनी आसाम हांचेमदीं न्हंय –येरादारी चलता. गाळ काडप, दर्यांतल्या जहाजांक तेलाची आनी ताज्या उदकाची पुरवण करप हाची वेवस्था सगळ्या सुवातींनी केल्ली आसा. निगमाचे मालकीचें एक सांठवणघर कलकत्त्यांत आसून ‘च्या’ चो सांठो करपाखातीर ताचो उपेग जाता. अस्तंत दर्यादेगेवेल्या उतारूंक व्हरपी कांय जहाजकंपन्यांचें राश्ट्रीयकरण जावंचें, अशी सुचोवणी महाराष्ट्र सरकारन केंद्र सरकाराक केली. तेप्रमाण सरकारान कोंकण येरादारीचें 1973 त राश्ट्रीयकरण केलें.

जड माल व्हरपी जहाजांचे येरादारीचे दर मालाच्या प्रकारमचे वा जहाजाच्या खाशेल्या प्रवासाचे निश्चित दरान थारायनात. ते मागणी आनी पुरवण ह्या तत्वाचेर उकत्या बाजारांत आकारतात. हो बाजार लंडनांत आसून ताका ‘Baltic Exchange’ अशें म्हण्टात.

लंडनांत 1760 त ‘लॉइड्स रजिस्टर ऑफ शिपिंग’ हें जहाज मालकाचें स्वेच्छा संघटन सुरू जालें. नेमून दिल्ल्या प्रमाणावरवीं सगळ्या राश्ट्रांतल्या जहाजांच्या सर्वेक्षणाचेर आनी वर्गीकरणआछेर नियंत्रण दवरपाचो वावर ही संस्था करता.एप्रिल 1975 दिसा ‘भारतीय नौकानयन रजिस्टर’ हे संस्थेची थापणूक जाली. कंपनी अधिनियमाखाल ‘ना फायदो ना लुकसाण’ ह्या तत्वाचेर वावर करपी हे संस्थेक सुरवातीचें भांडवाल भारतीय जहाजमालाकांनी दिल्लें. दर्याचे येरादारीखातीर जहाजां रचूंक शकतात. हाची खात्री दिवपी आनी जहाजां बांदपाचें काम चालू आसतना ताचेर नियंत्रण दवरप हो वावर ही संस्था लॉइड्स रजिस्टर आनी हेर आंतरराश्ट्रीय संस्थांचो पालव घेवन करता. भारतीय जहाजां बांदपा उद्येग: विसाव्या शेंकड्यांत भारतीय जहाजां बांदपाच्या उद्येगाचें पुनरुज्जीवन करपाचें श्रेय सिंदिया किंपनीय वता. ते कंपनीन 1941 त विशाखापटनम हांगा गोदीची (जहाजा कारखान्याची) बुन्याद घालून 1946 त गोदी बांगून तयार केली. 14 मार्च 1949 ह्या दिसा ‘जल उषा’ हें गोदीन बांदिल्लें पयलें जहाज पर्यटनाक सोडलें. 1 मार्च 1952 दिसा ‘हिंदुस्थान शिपयार्ड लि.’ ही कंपनी सुरू जाली. सुर्वेक तिचें 66% भांडवल केंद्र सरकाराकडेन आनी बाकीचें सिंदिया कंपनीकडेन आशिल्लें. फुडें सरकारान सिंदिया कंपनीकडल्यान भागभांडवल विकत घेतलें आनी ‘हिंदुस्थान शिपयार्ड’ ही कंपनी पुराय सरकारी जाली.

माझगांव गोदी (मुंबय) आनी गार्डन रीच वर्कशॉप्स (कलकत्ता) ह्या दोन सरकारी गोद्यांत आरमारी जहाजांचें बांदप आनी जहाजां सारकीं करप, हीं कामां चलतात. भारतीय नौदलांचीं आरमारी जहाजांचें बांदप आनी जहाजां सारकीं करप, हीं कामां चलतात. भारतीय नौदलांचीं जहाजां माझगांव गोदींत बांदतात. गोवा शिपयार्ड लि. (वास्को-गोंय) ही माझगांव गोदीचीच उपकंपनी आसून ती बोटी बांदता आनी जहाजां दुरुस्त करपाचें काम करता. तेभायर ल्हान प्रमाणाचेर 17 खाजगी गोदी कारखाने जहाजां दुरुस्त करपाचें काम करतात.

नौकानयन कायदें:

विसाव्या शेंकड्याचे सुर्वेक हिंदी नौकानयन, ग्रेट ब्रिटनचो ‘वेपारी नौकानयन अधिनियम, 1894’ ह्या कायद्यावरवीं चलतालें. 1923 त, अंमलात आशिल्ले वेगवेगळे कायदे एकठांय करून सरकारान ‘हिंदी वेपारी नौकानयन अधिनियम, 1923’ संमत केलो; अशे तरेन जहाजांची नोंदणी, खलाशांची सेवा आऩी जहाजमालकांची जापसालदारकी हांचे विशीं हो अधिनियम चालीक लागलो. स्वातंत्र्याउपरांत भारत सरकारन वेपारी नौकानयन कायदे निवळावन 1958 त नवो कायदो लागू केलो. वेपारी नौकानयनकडेन संबंदीत अशा मुखेल मुद्यांचो ह्या कायद्यांत आस्पाव आसा. ह्या कायद्याखाल म्हत्वाच्या दोन संस्थांच थापणूक जाली: 1. राश्ट्रीय नौकानयन संस्था 2. नौकानयन विकास निधी-समिती. राश्ट्रीय नौकानयनाचो उदरगतीविशींच्या प्रस्नांचेर सरकारान सल्लो दिवपाचो वावर ह्यो संस्था करतात.

नौकानयन संघटना:

1951 मेरेन नौकानयन विशय, केंद्र सरकारच्या वेपार मंत्रालयाकडेन आशिल्लो. 1951 सावन तो विशय नौवहन आनी परिवहन मंत्रालयाकडेन आसा 1949 त मुंबय हांगा केंद्र सरकारान नौवहन महासंचायनालय सुरू केलें. तेभायर कितल्योश्योच विधिसंमत संघटना नौवहन विशयाकडंन संबंदीत आसात. तातूंतल्यो कांय मुखेल संघटना अश्यो: 1. राश्ट्रीय नौकानयन मंडळ 2. नौकानयन विकास विधी-समिती 3. नौकानयन समन्वय समिती 4 राश्ट्रीय बंदर मंडळ 5. बंदर विश्र्वस्त संघटना 6. मध्यम आनी कनिश्ठ बंदर वेवस्था-कार्यालयां खलाशांखातीर राश्ट्रीय कल्याणमंडळ. खाजगी मळार ‘भारतीय सागरी कामगार-संघटना’, ‘राश्ट्रीय सागरी मंडळ’ आनी ‘राश्ट्रीय खलाशी संघटना’ ह्यो संस्था आनी विभागीय मंडळां, वेपाऱ्यांचे प्रस्न पळेतात. जहाज मालकेचेंय एक राश्ट्रीय मंडळ आसा.

संवसारीक नौकानयन:

आंतरराश्ट्रीय वेपाराच्या 90% मालाचें हाड-व्हर दर्यांमार्गांतल्यान जाता. विकसनशील राश्ट्रांकडेन वट्ट संवसारीक टनभाराच्या 6.2 टक्के इतलीं जहाजां आसात,जाल्यार विकसीत राश्ट्रांचो वांटो 51.7 टक्के आसा. वट्ट संवसारीक टनभारापैकी चड टनभार किकसीत राश्ट्रांच्या नियंत्रणांखाल आशआ. हाचेवेल्यान, विकसनशील देश मालाचे दर्या येरादारीखातीर विकसीत राश्ट्रांचेर पातयेवन आसा, हें स्पश्ट जाता. विकसनशील राश्ट्रांपैकीं भारत हें एक मुखेल राश्ट्र आशून सोमाली प्रजासत्ताक आनी ब्राझील ह्या दोन विकसनशील राश्ट्रांवांगडाच नियमित बोटींच्या परिशदांचो तो वांगडी आसा. दर्यामार्गावेलो आपलो शेक तिगोवन दवरपाखातीर चडशा राश्ट्रांनी आपापल्या मार्गाचेर आरमारी तळींची थापणूक केल्या.

अस्तंत युरोपीय देशांत डेन्मार्क, फ्रांस, जर्मनी, ग्रीस, इटली, नेदरर्लंडस्, नॉर्वे आनी स्वीडन ह्या देशांत व्हडले वेपारी जहाजताफे आसात. उदेंत युरोपांत पोलंड आनी सोव्हिएत रशिया हांचे जहाजताफे सगळ्यांत व्हडले आसात.

संवसारांतलें म्हत्वाचे दर्यामार्ग आनी तांचेवेल्या मुखेल बंदरांची वळेरी अशी:

उत्तर अटलांटिक मार्ग: कॅनडियन आनी अमेरिकन: माँट्रिअल, क्वीबेक, हॅलिफॅक्स, सेंट जॉन, न्यूयॉर्क, बॉस्टन, फिलाडेल्फिया, बॉल्टिमोर, न्यू ऑर्लीअन्स, चार्ल्सटन. ब्रिटीश:लिव्हरपूल, मँचेस्टर, साउदेम्प्टन, ग्लास्गो, लंडन, प्लिमथ, ब्रिस्टल. युरोपियन: शेअरबुर्ग, ल हाव्र, रॉटरडॅम, हँबर्ग, ब्रेमेन, बोर्दो, लिस्बन.

दक्षिण अटलांटिक मार्ग: टँपीको, व्हेराक्रूझ, सँतोस, रीओ दे जानेरो, माँतेव्हिदीओ, बुएनोस आयरिस, बाईआ, व्हलांका, मार्सेय, जेनोआ, ब्रिटीश आनी युरोपियन बंदरां.

केप मार्ग: ब्रिटीश आनी युरोपीय बंदरां, केपटाउन, दरबान, मोंबासा, मुंबय, मार्मागोवा,कलकत्ता, कोलंबो, सिंगापूर, पर्थ, एडिलेड, मेलबर्न, सिडनी, ब्रिस्बेन, ऑकलंड, वेलिंग्टन.

पॅसिफिक मार्ग: टोकिओ, योकोहामा, कोबे, ओसाका, व्हँकूव्हर, सॅन फ्रॅन्सिस्को, लॉस अँजेलीस, सिएटल, पर्थ, एडिलेड, मेलबोर्न, सिडनी ब्रिस्बेन, ऑक्लंड, वेलिंग्टन.पनामा कालवो मार्ग: पनामा आनी ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड, उत्तर अमेरिका, यूरोप ह्या देशांतलीं बंदरां.

सुएझ कालवो मार्ग: पोर्ट सैद आनी हेर बंदरां: गोंय: गोंय राज्यांत, उदका येरादारी मांडवी,आगशी, झुवारी, कोलवाळ, साळ ह्या न्हंयांतल्यान जाता. 1972 त ही भितल्ली येरादारी 218 मैल उदकामार्गाचेर पणजी (मांडवी न्हंय), कोलवाळ (कोलवाळ न्हंय), बेतूल (साळ न्हंय), तळपण (तळपण न्हंय) ह्या ल्हान धक्क्यांचेर सुरू जाली.

सुर्वेक न्हंय परिवहन खात्याचो एक विभाग Navigacao Fiuvial हांचेकडेन गोंयचें भितल्लें नौकानयन हो विशय आशिल्लो. तेन्ना ह्या खात्याकडेन 8 वाफोर आशिल्ले. ह्या वाफोरांवरवीं पणजी-सांवड्डे, पणजी-वळवय, पणजी-हळदोणें, पणजी-बेतीवेरें, पणजी-मार्मागोवा ह्या उदका मार्दावयल्या प्रवाशांची येरादारी जाताली. सध्या Caption of Ports ह्या खात्याच्या पुराय नियंत्रणाखाल गोंयचे ‘न्हंयपरिवहन खातें’ प्रवासी आनी माल हांचें हाड-व्हर करपाचो आनी हेर सगळो नौकानयनाचो कारभार पळेता. मडकय-कुठ्ठाळी, पणजी-बेती, कोलवाळ-माकाजान,रायबंदर-चोडण (माडेल), सांत इश्तेव-टोंक (खांडोळें), ओल्ड गोवा-पीयेदाद, शिवोली-चोपडें,पोंबुर्पे-चोडण, वळवय-सूर्ला ह्या उदकामार्गांचेर फेरीबोट सेवा वर्सूयभरचलता जाल्यार सां. ब्रास ते कांदोळी ह्या मार्गाचेर पावसाळो सोडून हेर द्सांनी फेरीबोट सेवा चलता. पणजी-हळदोणे, पणजी-नार्वे, पणजी-बिठ्ठोण ह्या मार्गांचेर वरस्यभर जाल्यार दोनापावल ते मार्मागोवा ह्या मार्गाचेर पावसाळो सोडून हेर दिसांनी लाँच सेवा चलता.

1930 त इंडियन को-ऑपरेटिव्ह नॅव्हिगेशन अँड ट्रेडिंग कं. लि आनी बाँबे स्टीम नॅव्हिगेशन क. लि. हांणी मुंबय ते मार्मागोवा अशी दिसपट्टी बोट सेवा सुरू केली. पावसाळ्यांत ही बोट सेवा सप्तकांतल्यान फकत एकदांच आसताली. सद्यांक फकत पणजी ते मुंबय अशी, पावसाळो सोडून, दिसपट्टी बोटसेवा सुरू आसा.

मार्मागोवा बंदर हें भारतांतलें एक म्हत्वाचें बंदर जावन आसा. सकयल दिल्ल्या तक्त्यावेल्यान ह्या बंदराच्या देशी आनी विदेशी वेपारांत गोंय मुक्तीआदल्या काळासावन 1970-71 वर्सा कशी वाड जाली, तें स्पश्ट जाता.

ह्या बंदरांत, मालाचें हाड-व्हर करप गोंय मुक्ती आदल्या काळांत 67.4 लाख टन आशिल्लें. तें 1969-70 त 90.3 लाख टन इतलें वाडलें. दर्यादेगेवेल्या वेपारांतूय भरपूर वाड जाली. गोंयच्या खणींनी मेळपी मँगनीज, लोखण सारकिलीं खनिजां खणीवेल्यान मुरगांव बंदरामेरेन व्हरपाखातीर त्या त्या कंपनीच्यो बार्जी आसात. गोंयचीं हीं सगळीं खनिजां फकत उदका- येरादारीवरवींच खणीवेल्यान मुरगांव बंदरांचेर व्हरतात. बार्जीचो उपेग करचे पयलीं ही येरादारी शिडांच्या व्हड्यांवरवीं जाताली. बार्जीचो उपेग जातकच व्हड्यांची येरादारी बंद जाली.