Μεβλεβήδες δερβίσηδες

Οι Μεβλεβήδες ή Μεβλεβίτες δερβίσηδες (Mevlevi derviş, Μεβλεβί Ντερβίς) είναι ένα σουφικό τάγμα. Με τον όρο σούφι εννοούμε εκείνες τις πρώτες ασκητικές κοινότητες του Ισλάμ οι οποίες εγκατέλειψαν τα εγκόσμια, πρεσβεύοντας ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο εξαρτάται από την ανεξιχνίαστη θέληση του Θεού. Σε αυτές τις κοινότητες επικράτησε αρχικά το ασκητικό στοιχείο του μυστικισμού, ενώ με την πάροδο του χρόνου ο ασκητισμός θεωρήθηκε ως προκαταρκτικό στάδιο για την επίτευξη της πνευματικής ζωής. Ο μυστικισμός πήρε την θέση του ασκητισμού ως στόχος και επιδίωξη. Οι κοινότητες των σούφι επηρεάστηκαν άμεσα από τις αρχαιότερες παραδόσεις και φιλοσοφίες της Ανατολής και της λεκάνης της Μεσογείου, όπως ο νεοπλατωνισμός, ο γνωστικισμός, ο βουδισμός και ο χριστιανισμός. Όλες αυτές οι διδασκαλίες έπαιξαν το ρόλο τους στην τελική διαμόρφωση της σουφικής διδασκαλίας, αφού σύμφωνα με τους σούφι «όλες οι Παραδόσεις οδηγούν στην μια και μόνη αλήθεια». Η φιλοσοφία των σούφι μαζί με το σιιτικό Ισλάμ, αλλά και την Ορθοδοξία, επηρέασε βαθιά το θρησκευτικό ρεύμα του Αλεβιτισμού.

Τζελαλεντίν Ρουμί ή Μεβλανά ο εξαίσιος

Τον 13ο αιώνα (1207-1273) εμφανίστηκε στον ιδεολογικό-θρησκευτικό χώρο του Ισλάμ μια χαρισματική προσωπικότητα που άφησε τη σφραγίδα του στον μουσουλμανικό μυστικισμό, ο Τζελαλεντίν Ρουμί. Για πολλούς μελετητές θεωρήθηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους μυστικούς ποιητές του ανθρώπινου γένους και από τους συγχρόνους του δόθηκε το όνομα «Μεβλανά» που σημαίνει «ο δάσκαλός μας». Το όνομά του Jalal-Al-Din Rumi προέρχεται από το πλήρες όνομα(Jalal al-Din Mohammad Ibn Mohammad Ibn Mohammad Ibn Husain al-Rumi). Γεννήθηκε το 604 έτος Εγίρας (1207/8 μ.Χ.) στο Μπαλκ (σημερινό Αφγανιστάν). Ο πατέρας του Μπαχά αλ-Ντιν (Baha al-Din) ήταν φημισμένος λόγιος. Υπό την κηδεμονία του ο Ρουμί έλαβε την πρώτη του μόρφωση από τον Σιέντ Μπουρχάν-αλ-Ντιν (Syed Burhan-al-Din). Όταν έγινε 18 ετών, η οικογένεια, ξεφεύγοντας από τις επιδρομές των Μογγόλων, μετά από αλλεπάλληλες μεταναστεύσεις εγκαταστάθηκε στο Ικόνιο και στην ηλικία των 25 ο Ρουμί πήγε στη Δαμασκό για να συμπληρώσει την εκπαίδευσή του.

Στην ατραπό του μυστικισμού τον εισήγαγε ένας περιπλανώμενος δερβίσης, ο Σαμσουντίν του Ταμπρίζ. Ο Ρουμί είναι ο συγγραφέας ενός εξάτομου διδακτικού έπους, του Μαθναβί (Mathnawi) ή "Masnavi-ye Manavi", που αποκαλείται ενίοτε και "Qur'an-e Farsi", δηλαδή "Κοράνιο στα περσικά", από ορισμένους λόγιους. Έγραψε επίσης και διαλόγους Φιχί μα Φιχί (Fihi ma Fihi), που γράφτηκαν για να εισάγουν τους μαθητές του στη μεταφυσική. Το συνολικό ποιητικό έργο του άσκησε βαθιά επίδραση σε όλες τις μορφές αισθητικής έκφρασης του ισλαμικού κόσμου και κυριαρχείται από την απόλυτη αγάπη προς τον Θεό.

Όταν πέθανε, στις 17 Δεκεμβρίου του 1273, άνθρωποι από πέντε διαφορετικές πίστεις και θρησκείες ακολούθησαν τη νεκρική πομπή του. Η νύχτα της ταφής ονομάστηκε Σεμπούλ Αρούζ (Sebul Arus), δηλαδή Νύχτα της Ένωσης. Από τότε οι Μεβλεβήδες δερβίσηδες κράτησαν ως γιορτή τούτη την ημερομηνία.

Πεποιθήσεις και ανεξιθρησκία

Έλα έλα όποιος κι αν είσαι, περιπλανώμενος, ειδωλολάτρης, πυρολάτρης,

Έλα ακόμη κι αν έσπασες χιλιάδες φορές τους όρκους σου,

Έλα και πάλι έλα, τo δικό μας καραβάνι δεν είναι καραβάνι της απόγνωσης.

Αυτό αναφέρει μια χαρακτηριστική επιγραφή που βρίσκεται στην είσοδο του μαυσωλείου του Ρουμί στο Ικόνιο. Πρόκειται για μια δήλωση ανεξιθρησκείας ουσιαστικά. Σύμφωνα με τους Μεβλεβήδες δερβίσηδες όλοι οι άνθρωποι επιζητούν το ίδιο πράγμα, την επιστροφή τους στον Θεό, μόνο που ο καθένας το εκφράζει με διαφορετικά λόγια. Φυσικά οι Μεβλεβήδες δερβίσηδες, κινούμενοι μέσα στα όρια του Ισλάμ, θέτουν μόνο μία προϋπόθεση, την αφοσίωση στον ένα και μοναδικό Θεό, χωρίς να επιδέχονται κανέναν επιμερισμό της θεότητας.

Η ιδεολογία των, στροβιλιζόμενων δερβίσηδων αντλεί το υλικό της από την ιδέα της περιστροφής. Η περιστροφή είναι θεμελιώδης συνθήκη της ύπαρξής μας. Όλα όσα υπάρχουν πάνω στο πρόσωπο της γης συνίστανται από περιστρεφόμενα ηλεκτρόνια, πρωτόνια και ουδετερόνια. Όλα περιστρέφονται και το ανθρώπινο πλάσμα ζει μέσω της κυκλικής περιστροφής του αίματος, των κυκλικών εναλλαγών της ζωής από την πρώτη στιγμή της γέννησής του.

Όμως όλες αυτές οι περιστροφές είναι φυσικές και ασυνείδητες. Βέβαια ο άνθρωπος κατέχει ένα νου, μία διάνοια που τον διακρίνει από τα υπόλοιπα όντα μέσα στη φύση. Έτσι ο περιστρεφόμενος δερβίσης, ή σεμαζέν, συνειδητά και σκόπιμα συμμετέχει στην κυκλική περιστροφή που μοιράζονται όλες οι υπάρξεις. Αντίθετα με ό,τι πιστεύεται γενικότερα, ο σκοπός του σεμαζέν δεν είναι να πέσει σε έκσταση ή να χάσει τη συνείδησή του. Περιστρεφόμενος σε αρμονία με όλα τα πράγματα στη φύση, ταυτίζεται με την ύπαρξη και το μεγαλείο του Δημιουργού. Τον σκέπτεται, Τον ευχαριστεί, προσεύχεται σ' Αυτόν. Με αυτόν τον τρόπο επιβεβαιώνει τα λόγια του Κορανίου (64: 1) «Όλα στους ουρανούς και επί της γης επικαλούνται τον Θεό».

Η μυστικιστική έκσταση μέσω του χορού δεν είναι μόνον έμπνευση του σουφισμού, αφού μαρτυρείται στους ορφικούς ύμνους και στα μυστήρια της Σαμοθράκης, όπως επίσης και στα διονυσιακά όργια ως χορός των μαινάδων. Ο μυστικισμός των Σούφι και ο εκστατικός χορός σεμά έχει τις ρίζες του πολύ πιο βαθιά στην ιστορία της περιοχής της Μικράς Ασίας και της Ανατολίας και συνδέεται άμεσα με τον μυστικισμό των αρχαίων μυστηριακών θρησκειών, ο οποίος είχε επιβιώσει ακόμα και τους χριστιανικούς χρόνους, φθάνοντας έως την εποχή του Ισλάμ. Χαρακτηριστική είναι η σχετική μαρτυρία του Βυζαντινού νομομαθούς Ιωάννη Ζωναρά, που έζησε έναν σχεδόν αιώνα πριν τον Ρουμί, και ο οποίος σχολιάζοντας τον ΞΒ΄ κανόνα της εν Τρούλλω Συνόδου (691 μ.Χ.) επιβεβαιώνει ότι ακόμα και μέχρι την εποχή του τελούνταν τα διονυσιακά όργια σε επαρχιακές περιοχές της Μ. Ασίας.

Ο στροβιλισμός του ανθρώπου γύρω από τον άξονα του σώματός του από την αρχαιότητα ακόμα και πέρα από οποιεσδήποτε θρησκευτικές πρακτικές ήταν μια μέθοδος να ζαλιστεί και να «βγει η ψυχή από το σώμα». Όταν αυτό γίνεται μεθοδευμένα, μέσα από προκαθορισμένες θρησκευτικές τελετουργίες όπως η τελετή σεμά των δερβίσηδων, και με την υπόκρουση κατάλληλης μουσικής, τότε δεν επιδιώκεται απλώς να βγει η ψυχή από το σώμα αλλά επιπλέον να έρθει μέσω της έκστασης πιο κοντά στον Θεό. Αυτό επιτυγχάνεται με τη συσσώρευση ενέργειας η οποία οδηγεί στην έκσταση και τότε ο χορευτής με τις κινήσεις του σώματος του σχεδιάζει σαν ένα ζωντανό έργο τέχνης τα όσα ζει. Η λατρεία για τους σούφι είναι μια πορεία προς τα εμπρός και μέσα από την ιδιόρρυθμη λατρεία του χορού ο δερβίσης χορευτής απορροφάται, ενώνεται και ταυτίζεται με το μεταφυσικό, ξεπερνώντας το φράγμα του χώρου και του χρόνου. Σύμφωνα με τον ιμάμη Αλ Γκαζαλί που έζησε τον 12ο αιώνα «ο χρόνος είναι σαν το σπαθί, αν δεν τον διαπεράσεις θα σε διαπεράσει».

Στον κόσμο αυτό, σύμφωνα με την διδασκαλία των σούφι, τα πάντα αλληλεπιδρούν και συνδέονται μεταξύ τους με έναν ιστό. Η μουσική και ο εκστατικός χορός είναι μόνο όργανα για να φτάσει ο χορευτής στη μεταφυσική εμπειρία. Πρόκειται για την ύψιστη κατάσταση συνειδητοποίησης του ανθρώπου, κατά την οποία η πρώτη του σκέψη είναι πως υπάρχει κάτι άλλο πολύ μεγαλύτερο από αυτόν, το οποίο και αναζητά. Πρόκειται για μια λατρευτική σχέση, η οποία βασίζεται στην αγάπη και ταυτόχρονα στην ταπείνωση του «εγώ», κάτι που σε θεωρητικό επίπεδο βρίσκεται πολύ κοντά στη χριστιανική διδασκαλία και πρακτική.

Η τελετουργία της Σεμά

Περιστρεφόμενοι δερβίσηδες στη σύγχρονη Τουρκία (Ικόνιο).

Εν γένει η τελετουργία συνίσταται από αρκετά μέρη με διαφορετικό νόημα. Αρχικά με τη συνοδεία του τύμπανου (κουντούμ) γίνεται το Νάατ ιτ Σερίφ, μια ευλογία προς τον Προφήτη που αντιπροσωπεύει την αγάπη. Το Νάατ ακολουθείται από ένα ταξίμ, αυτοσχεδιασμό με νέυ (φλάουτο), που αντιπροσωπεύει τη θεία ανάσα, η οποία εμψυχώνει τα πάντα. Το βάδισμα του Σουλτάν Βελέντ, συνοδευόμενο από μουσική περσέβ, είναι μια τριπλή κίνηση γύρω από τον χώρο της περιστροφής και οι χαιρετισμοί των σεμαζέν συμβολίζουν τον χαιρετισμό της ψυχής προς την ψυχή, ο οποίος αποκρύπτεται από τη μορφή και το σώμα.

Κατά τη διάρκεια της Σεμά συμβαίνουν τέσσερις σελάμ, ή μουσικές κινήσεις, κάθε μία από τις οποίες ακολουθεί διαφορετικό ρυθμό. Η πρώτη σελάμ συμβολίζει τη γέννηση του ανθρώπου στην αλήθεια. Η δεύτερη σελάμ συμβολίζει την έκστασή του, όταν ατενίζει το μεγαλείο του Θεού. Η τρίτη σελάμ αντιπροσωπεύει τη θυσία του νου μπρος στην αγάπη. Είναι επίσης μια εκμηδένιση του εαυτού, γνωστή και ως νιρβάνα στη βουδιστική φιλοσοφία. Η τέταρτη σελάμ σηματοδοτεί την επιστροφή του δερβίση από την πνευματική του αναζήτηση. Ακολουθεί η απαγγελία από τo Κοράνιο με έμφαση στους στίχους «Στο Θεό ανήκει η Ανατολή και η Δύση. Όπου κι αν στραφείς, εκεί υπάρχει το πρόσωπο του Θεού. Είναι Εκείνος που όλα τα αγκαλιάζει, εκείνος που όλα τα γνωρίζει" (Σουρά Μπάκαρα 2:115). Η τελετουργία τελειώνει με μια προσευχή για ειρήνη στην ψυχή των προφητών και των πιστών. Κατόπιν οι δερβίσηδες αποσύρονται στα δώματά τους για διαλογισμό (τεφεκούρ).

Οι τέσσερις σελάμ ως σύνολο αναλύονται ως εξής. Οι δερβίσηδες εισέρχονται στο σεμαχάν (δώμα της σεμά) οδηγούμενοι από τον σεμαζένμπασι (οδηγό του χορού) και στέκουν στη μία πλευρά με την κεφαλή σκυμμένη. Ο σεμαζένμπασι φορά ένα λευκό σίκε (κάλυμμα κεφαλής) και στέκει κοντά στη θέση του σεΐχη (σεΐκ). Ο σεΐχης είναι ο τελευταίος που μπαίνει στο δωμάτιο. Σταματά και υποκλίνεται προς το σημείο της θέσης του. Κατόπιν προχωρά αργά σε ένα κόκκινο τομάρι από πρόβατο.

Οι μουσικοί κάθονται σε ένα εξυψωμένο σημείο απέναντι απ' τον σεΐχη. Ο χαφίζ (εκείνος που έχει αποστηθίσει όλο το Κοράνιο) ψάλλει μια προσευχή προς τον Μεβλανά και μια σουρά (στροφή) από τo Κοράνιο. Ο ήχος τον κουντούμ σπάζει τη σιωπή. Οι δερβίσηδες είναι πια γονατισμένοι και ακούν τον ήχο ενός νέυ να παίζει το περσέβ.

Ο σεΐχης κάνει ένα βήμα μπρος απ' τη θέση του. Σκύβει το κεφάλι και αρχίζει να περπατά αργά περιστρεφόμενος γύρω στο σεμαχάν. Οι δερβίσηδες ακολουθούν κυκλώνοντας το δώμα τρεις φορές και σταματούν για να υποκλιθούν ο ένας στον άλλον μπρος στη θέση του σεΐχη. Καθώς υποκλίνονται, κοιτάζουν το σημείο ανάμεσα στα φρύδια του δερβίση που στέκει απέναντί τους, ατενίζοντας έτσι τη θεία εκδήλωση μέσα στον άνθρωπο. Κυκλώνοντας για τρίτη φορά το δώμα, ο τελευταίος δερβίσης υποκλίνεται στραμμένος στη θέση τον σεΐχη και επιστρέφει στη θέση του. To ίδιο κάνει και ο σεΐχης.

Κατόπιν οι δερβίσηδες ή σεμαζέν υποκλίνονται, βγάζουν το μαύρο κάλυμμα του μανδύα τους, το φιλούν και το αφήνουν να πέσει στο πάτωμα. Με αυτόν τον τρόπο αφήνουν πίσω τους καθετί γήινο κι ετοιμάζονται να στραφούν προς τον Θεό. Επιστρέφουν στη θέση τους και στέκουν με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος και το δεξί πάνω απ' το αριστερό.

Οι μουσικοί παίζουν, καθώς ο σεμαζένμπασι πλησιάζει τον σεΐχη. Υποκλίνεται προβάλλοντας το δεξί του πόδι, με τα χέρια πάντα σταυρωμένα στους ώμους. Φιλά το δεξί χέρι του σεΐχη, κι έπειτα πισωπατεί λίγα μέτρα απ’ τη θέση του σεΐχη, προκειμένου να διευθύνει το χορό. Ένας-ένας οι δερβίσηδες πλησιάζουν τον σεΐχη με τον ίδιο τρόπο. Υποκλίνονται και φιλούν το χέρι του, ενώ εκείνος φιλά το κάλυμμα της κεφαλής τους, το σίκε. Υποκλίνονται και πάλι και στρέφονται προς τον σεμαζένμπασι για σιωπηλή καθοδήγηση. Όλοι οι δερβίσηδες ξεδιπλώνουν με τη σειρά τα χέρια τους και περιστρέφονται, καθώς ο σεΐχης στέκει στη θέση του. Οι μουσικοί παίζουν και ο χορός ψάλλει. Οι σεμαζέν εκτείνουν τα χέρια τους με την παλάμη τον δεξιού χεριού στραμμένη προς τα πάνω, ενώ η παλάμη του αριστερού χεριού είναι στραμμένη προς τα κάτω. Η ενέργεια εκ των άνω εισέρχεται στη δεξιά παλάμη, κυλά μέσα από to σώμα και περνά στη γη από την αριστερή παλάμη.

Καθώς οι σεμαζέν περιστρέφονται, ο σεμαζένμπασι περπατά αργά ανάμεσά τους διορθώνοντας σιωπηρά την ταχύτητα ή τη στάση τους. Οι δερβίσηδες περιστρέφονται αριστερόστροφα, ψάλλοντας σιωπηλά «Αλλάχ, Αλλάχ». Μετά από δέκα λεπτά περίπου η μουσική σταματά. Οι δερβίσηδες, ολοκληρώνοντας την περιστροφή τους, σταματούν στραμμένοι προς τον σεΐχη. Η κίνησή τους είναι τόσο γοργή που οι μανδύες τους τυλίγονται ορμητικά γύρω από τα πόδια τους. Τούτη η διαδικασία (σελάμ) επαναλαμβάνεται άλλες τρεις φορές. Στην τέταρτη σελάμ ο σεΐχης εισέρχεται αργά στον κύκλο και πηγαίνει στο κέντρο. Περιστρέφεται σαν τον ήλιο με τους περιστρεφόμενους πλανήτες γύρω του. Κατόπιν επιστρέφει στη θέση του. Υποκλίνεται, κάθεται και φιλά το πάτωμα. Οι σεμαζέν κάθονται και βάζουν τους μανδύες τους.

Ο σεΐχης απαγγέλλει τη Φάτιχα, την πρώτη στροφή του Κορανίου. Οι δερβίσηδες φιλούν το πάτωμα και σηκώνονται. Ο σεΐχης συνεχίζει με μια επίκληση στον Μεβλανά και ξεκινά τον ήχο «Χου». Οι δερβίσηδες τον ακολουθούν εκφωνώντας το «χου», τη θεία συλλαβή που αγκαλιάζει όλα τα ονόματα τον Θεού.

Ο σεΐχης σηκώνεται, διασχίζει το δώμα και φεύγει. To ίδιο κάνουν και οι δερβίσηδες που τον ακολουθούν. Πριν εγκαταλείψουν την αίθουσα, υποκλίνονται προς την κόκκινη προβιά. Η τελετουργία αυτή τελείται ανελλιπώς εδώ και επτά αιώνες. Στην περιστροφή της υπάρχει μια διαρκής υπενθύμιση πως η ζωή είναι μια διαρκής περιστροφή και πως κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει.

Δείτε επίσης

• Δερβίσης

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία

• Friedlander, Ira. The Whirling Dervishes. New York: MacMillan, 1975
• Τσοπάνης, Κ. Ο μυστικισμός στις θρησκείες του κόσμου. Αθήνα: Ιάμβλιχος, 2005.
• Iqbal, Afzal. The Life and Work of Jalaluddin Rumi. Oxford: Oxford University Press, 1999.
• Ζιάκας, Γρ. Ο μυστικός ποιητής Maulana Jalaladdin Rumi και η διδασκαλία του. Πουρναράς: Θεσσαλονίκη 1971 (1995).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η τελετουργία της σεμά