Neidio i'r cynnwys

Wsbecistan

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Wsbecistan
Gweriniaeth Wsbecistan
O‘zbekiston Respublikasi, Ўзбекистон Республикаси (Wsbeceg)
Mathgwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gwlad Edit this on Wikidata
PrifddinasTashkent Edit this on Wikidata
Poblogaeth34,915,100 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd1 Medi 1991 (Annibyniaeth oddi wrth yr Undeb Sofietaidd)
AnthemAnthem Genedlaethol Wsbecistan Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethAbdulla Nigmatovich Aripov Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+05:00, Asia/Samarkand, Asia/Tashkent Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Wsbeceg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolCanolbarth Asia Edit this on Wikidata
GwladWsbecistan Edit this on Wikidata
Arwynebedd448,978 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaCasachstan, Cirgistan, Tajicistan, Affganistan, Tyrcmenistan Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau41°N 66°E Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff gweithredolLlywodraeth Wsbecistan Edit this on Wikidata
Corff deddfwriaetholOliy Majlis Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd Wsbecistan Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethShavkat Mirziyoyev Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Prif Weinidog Wsbecistan Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAbdulla Nigmatovich Aripov Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$69,239 million Edit this on Wikidata
ArianUzbekistani som Edit this on Wikidata
Canran y diwaith11 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant2.2 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.727 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Mae Wsbecistan, yn swyddogol Gweriniaeth Wsbecistan, yn wlad dirgaeedig yng Nghanolbarth Asia. Mae wedi'i hamgylchynu gan bum gwlad: Casachstan i'r gogledd, Cirgistan i'r gogledd-ddwyrain, Tajicistan i'r de-ddwyrain, Affganistan i'r de, a Tyrcmenistan i'r de-orllewin, sy'n ei gwneud yn un o ddim ond dwy wlad sydd wedi'u cloi ddwywaith ar y Ddaear, a'r llall yw Liechtenstein. Mae Wsbecistan yn rhan o'r byd Tyrcig, yn ogystal ag yn aelod o Sefydliad Gwladwriaethau Tyrcig. Wsbeceg sy'n cael ei siarad gan fwyaf gan yr Wsbeceg, a hi yw'r iaith swyddogol, tra bod Rwsieg a Tajiceg yn ieithoedd lleiafrifol arwyddocaol. Islam yw'r brif grefydd, ac mae'r mwyafrif o Wsbeciaid yn Fwslimiaid Sunni.

Yr ymsefydlwyr cyntaf a gofnodwyd yn yr Wsbecistan fodern oedd nomadiaid Dwyrain Iran, a elwir yn Scythiaid, a sefydlodd deyrnasoedd yn Khwarazm, Bactria, a Sogdia yn yr 8-6g CC, yn ogystal â Fergana a Margiana yn y 3g CC – 6g OC.[1] Ymgorfforwyd yr ardal yn yr Ymerodraeth Achaemenaidd ac, a chafwyd cyfnod o gael ei rheoli gan Deyrnas Greco-Bactria ac yn ddiweddarach gan yr Ymerodraeth Sasanaidd, hyd at goncwest Mwslimaidd Persia yn y 7g. Trodd y rhan fwyaf o'r bobl at Islam. Yn ystod y cyfnod hwn, dechreuodd dinasoedd dyfu'n gyfoethog o Ffordd y Sidan, a daeth yn ganolfan i'r Oes Aur Islamaidd.

Dinistriwyd y llinach Khwarazmaidd leol gan oresgyniad Mongol yn y 13g a dilynwyd hyn gan Ymerodraeth Timurid yn y 14g. Ei phrifddinas oedd Samarcand, a ddaeth yn ganolfan wyddoniaeth o dan reolaeth Ulugh Beg a sefydlu'r Dadeni Timurid. Gorchfygwyd tiriogaethau y llinach Timurid gan Wsbeciaid Shaybanid yn y 16g.

Ymgorfforwyd Canol Asia yn raddol i Ymerodraeth Rwsia yn ystod y 19g, gyda Tashkent yn dod yn ganolfan wleidyddol Twrcistan Rwsia. Ym 1924, daeth Gweriniaeth Sofietaidd Sosialaidd Wsbecistan yn un o weriniaethau'r Undeb Sofietaidd. Datganodd annibyniaeth fel 'Gweriniaeth Wsbecistan' yn 1991.

Mae Wsbecistan yn dalaith seciwlar, gyda llywodraeth gyfansoddiadol lled-arlywyddol. Mae Wsbecistan yn cynnwys 12 rhanbarth (vilayat), Dinas Tashkent, ac un weriniaeth ymreolaethol, Karakalpakstan. Disgrifiwyd y wlad gan sawl sefydliad anllywodraethol fel "gwladwriaeth awdurdodaidd gyda hawliau sifil cyfyngedig". Er hyn, cafwyd diwygiadau cymdeithasol a rheolaethol sylweddol o dan ail arlywydd Wsbecistan, sef Shavkat Mirziyoyev, yn dilyn marwolaeth yr arlywydd cyntaf, Islam Karimov. Oherwydd y diwygiadau hyn, mae'r berthynas â gwledydd cyfagos Cirgistan, Tajikistan, ac Affganistan wedi gwella'n sylweddol.[2][3][4] Canfu adroddiad gan y Cenhedloedd Unedig yn 2020 lawer o gynnydd tuag at gyflawni Nodau Datblygu Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig.[5]

Hawliau dynol

[golygu | golygu cod]

Mae sefydliadau hawliau dynol anllywodraethol, megis IHF, Human Rights Watch, Amnest Rhyngwladol, yn ogystal ag Adran Wladwriaeth yr Unol Daleithiau a Chyngor yr Undeb Ewropeaidd, yn diffinio Wsbecistan fel "gwladwriaeth awdurdodaidd gyda hawliau sifil cyfyngedig" ("an authoritarian state with limited civil rights") a mynegwyd pryder mawr eu bod "yn torri bron pob hawl dynol sylfaenol" ar raddfa eang.[6] Yn ôl yr adroddiadau, y troseddau mwyaf cyffredin yw artitehio, arestio mympwyol, a chyfyngiadau ar ryddid yr unigolyn a grwpiau i ymwneud â chrefydd, lleferu a rhyddid y wasg, cysylltiad rhydd ac ymgynull yn grwpiau.

Adroddwyd hefyd bod sterileiddio menywod gwledig yn orfodol, a hyn wedi cael ei sancsiynu gan y llywodraeth.[7] Mae'r adroddiadau'n honni bod y troseddau'n cael eu cyflawni gan amlaf yn erbyn aelodau o sefydliadau crefyddol, newyddiadurwyr annibynnol, gweithredwyr hawliau dynol ac actifyddion gwleidyddol, gan gynnwys aelodau o'r gwrthbleidiau gwaharddedig. O 2015 ymlaen, roedd adroddiadau ar droseddau ar hawliau dynol yn Wsbecistan yn nodi bod troseddau'n dal i fynd rhagddynt heb unrhyw dystiolaeth o wella. Mae'r Freedom House (sefydliad dielw wedi'i leoli yn Washington, D.C.) wedi gosod Uzbekistan yn gyson ger gwaelod ei safle Rhyddid yn y Byd ers sefydlu'r wlad yn 1991. Yn adroddiad 2018, roedd Wsbecistan yn un o'r 11 gwlad waethaf am Hawliau Gwleidyddol a Rhyddid Sifil.[8]

Mae aflonyddwch sifil 2005 yn Uzbekistan, a arweiniodd at ladd cannoedd o bobl, yn cael ei ystyried gan lawer fel digwyddiad o bwys yn hanes cam-drin hawliau dynol yn Wsbecistan.[9][10][11] Mynegwyd pryder a gwnaed ceisiadau am ymchwiliad annibynnol i'r digwyddiadau gan yr Unol Daleithiau,[12] yr Undeb Ewropeaidd,[13] a'r Cenhedloedd Unedig.[14][15]

Amcangyfrifir bod 1.2 miliwn o gaethweision modern yn Wsbecistan, y rhan fwyaf ohonyn nhw'n gweithio yn y diwydiant cotwm. Honnir bod y llywodraeth yn gorfodi gweithwyr y wladwriaeth i ddewis cotwm yn ystod misoedd yr hydref.[16] Deellir fod benthyciadau Banc y Byd wedi’u cysylltu â phrosiectau sy’n defnyddio llafur plant ac arferion llafur gorfodol yn y diwydiant cotwm.[17]

Demograffeg

[golygu | golygu cod]
Poblogaeth
Blwyddyn Miliwn
1950 6.2
2000 24.8
2021 34.1
2023 36.2

O 2022 ymlaen, roedd gan Wsbecistan y boblogaeth fwyaf allan o holl wledydd Canolbarth Asia. Mae ganddi 36 miliwn o ddinasyddion, sef bron i hanner cyfanswm poblogaeth y rhanbarth.[18] Mae poblogaeth Wsbecistan ar gyfartaledd yn ifanc iawn ac mae 23.1% o'i phobl dan 16 oed (amcangyfrif o 2020).[19] Yn ôl ffynonellau swyddogol, mae'r Wsbeciaid yn 84.5% o gyfanswm y boblogaeth. Yn 2021 roedd y grwpiau ethnig eraill yn cynnwys Rwsiaid 2.1%, Tajikiaid 4.8%, Kazakhiaid 2.4%, Karakalpakiaid 2.2% a Tatariaid 0.5%.[4]

Mae'r genedl yn 96% Mwslemaidd (Sunni yn bennaf, gyda lleiafrif yn Shi'a), 2.3% yn Uniongred Dwyreiniol ac 1.7% o grefyddau eraill. Mae Adroddiad Rhyddid Crefyddol Rhyngwladol Adran Talaith yr Unol Daleithiau, 2004 yn datgan bod 0.2% o'r boblogaeth yn Fwdhaidd (Coreaiaid ethnig). Roedd 94,900 o Iddewon yn Wsbecistan yn 1989[20] (tua 0.5 % o'r boblogaeth yn ôl cyfrifiad 1989), ond nawr, ers diddymu'r Undeb Sofietaidd, gadawodd y rhan fwyaf o Iddewon Canolbarth Asia y rhanbarth am yr Unol Daleithiau, yr Almaen, neu Israel. Arhosodd llai na 5,000 o Iddewon yn Uzbekistan yn 2007.[21]

Uzbek children
Plant Wsbeceg

Mae gan Uzbekistan gyfradd llythrennedd o 100% ymhlith oedolion hŷn na 15 oed (amcangyfrif 2019).[22]

Y disgwyliad oes yn Wsbecistan yw 75 mlynedd ar gyfartaledd. 72 mlynedd ymhlith dynion a 78 mlynedd ymhlith merched.[23]

Bwyd a choginio

[golygu | golygu cod]
Palov

Mae amaethyddiaeth leol yn dylanwadu ar fwyd Wsbecaidd; gan fod llawer iawn o ffermio grawn yn Wsbecistan; mae bara a nwdls yn bwysig ac mae bwyd Wsbecaidd wedi'i nodweddu gan "gyfoeth o nwdls". Mae cig oen yn boblogaidd oherwydd y digonedd o ddefaid yn y wlad ac mae'n rhan o nifer o brydau Wsbecaidd.[24]

Y Palov (neu'r plov) yw pryd unigryw a chenedlaethol Wsbecistan, prif gwrs a wneir fel arfer gyda reis, cig, moron a nionod, er nad oedd ar gael i bobl gyffredin tan y 1930au. Mae yna lawer o amrywiadau rhanbarthol o'r pryd hwn. Yn aml defnyddir y braster a geir ger cynffon y ddafad, y qurdiuq. Yn y gorffennol, roedd coginio palov yn bryd ar gyfer dynion, ond roedd y Sofietiaid yn caniatáu i fenywod ei goginio hefyd.[25]

Mae seigiau cenedlaethol nodedig eraill yn cynnwys shorpa, sef cawl wedi'i wneud o ddarnau mawr o gig brasterog (cig dafad fel arfer), a llysiau ffres;[26] norin a laghman, seigiau nwdls y gellir eu gweini yn y cawl neu fel prif gwrs;[27] manti, chuchvara, a somsa, pocedi o does wedi'u stwffio yn fwyd neu'n brif gwrs; dimlama, stiw cig a llysiau; a chebabs amrywiol, a wasanaethir fel arfer fel prif gwrs.

Te gwyrdd yw'r diod poeth cenedlaethol a yfir trwy gydol y dydd; mae caffis te (y chaikhanas) o bwysigrwydd diwylliannol a chymdeithasol,[28] ond mae te du yn cael ei ffafrio yn Tashkent. Mae te bob amser yn cyd-fynd â phryd o fwyd, ond mae hefyd yn ddiod a gynigir yn awtomatig i bob gwestai.[29] Mae Ayran, diod iogwrt oer, yn boblogaidd yn yr haf.[30]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ Pereltsvaig, Asya (25 Chwefror2011). "Uzbek, the penguin of Turkic languages". Languages of the World. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 November 2021. Cyrchwyd 26 November 2022. Check date values in: |date= (help)
  2. ↑ Lillis, Joanna (3 October 2017). "Are decades of political repression making way for an 'Uzbek spring'?". The Guardian. London. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 December 2017. Cyrchwyd 19 November 2017.
  3. ↑ "Uzbekistan: A Quiet Revolution Taking Place – Analysis". Eurasia Review. 8 December 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 December 2017. Cyrchwyd 8 December 2017.
  4. ↑ "The growing ties between Afghanistan and Uzbekistan – CSRS En". CSRS En. 28 Ionawr 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 December 2017. Cyrchwyd 25 December 2017.
  5. ↑ "Uzbekistan". UN Department of Economic and Social Affairs. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 November 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  6. ↑ IHF,"International Helsinki Federation for Human Rights". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ionawr 2010. Cyrchwyd 9 Chwefror2016. Check date values in: |access-date= (help)
  7. ↑ Antelava, Natalia (21 December 2012). "Tweets from Gulnara the dictator's daughter". New Yorker. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Ionawr 2013.
  8. ↑ "Uzbekistan". Freedom House. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Chwefror2018. Cyrchwyd 23 Chwefror2018. Check date values in: |access-date=, |archivedate= (help)
  9. ↑ Thomas, Jeffrey (26 Medi 2005). "Freedom of Assembly, Association Needed in Eurasia, U.S. Says". USINFO.STATE.GOV. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 April 2007. Cyrchwyd 22 Ionawr 2008.
  10. ↑ McMahon, Robert (7 Mehefin 2005). "Uzbekistan: Report Cites Evidence Of Government 'Massacre' In Andijon – Radio Free Europe/Radio Liberty/Radio Liberty/Radio Liberty". Radio Free Europe/Radio Liberty. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Medi 2010. Cyrchwyd 2 Mai 2010.
  11. ↑ "Uzbekistan: Independent international investigation needed into Andizhan events". Amnesty International. 23 Mehefin 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 October 2007. Cyrchwyd 2 Mai 2010.
  12. ↑ Labott, Elise (18 Mai 2005). "Pressure for Uzbek violence probe". edition.cnn.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 April 2021. Cyrchwyd 5 Ionawr 2021.
  13. ↑ Donovan, Jeffrey (8 April 2008). "Uzbekistan: UN, EU Call For International Probe Into Violence". Radio Free Europe/Radio Liberty. Cyrchwyd 5 Ionawr 2021.
  14. ↑ "Annan: Uzbekistan rejects inquiry". www.aljazeera.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 April 2021. Cyrchwyd 5 Ionawr 2021.
  15. ↑ "OSCE Chairman repeats calls for an investigation into Andijan events following OSCE/ODIHR report". osce.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 April 2021. Cyrchwyd 5 Ionawr 2021.
  16. ↑ "Forced Cotton-Picking Earns Uzbekistan Shameful Spot In 'Slavery Index'". rferl.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 Ionawr 2017. Cyrchwyd 14 Ionawr 2017.
  17. ↑ "Uzbekistan: Forced Labor Linked to World Bank". Human Rights Watch. 27 Mehefin 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 Gorffennaf 2017.
  18. ↑ "Uzbekistan population surpasses 36 million" (yn Saesneg). ashkenttimes.uz. 9 December 2022. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 December 2022. Cyrchwyd 12 December 2022.
  19. ↑ "Demographic situation in the Republic of Uzbekistan". The State Committee of the Republic of Uzbekistan on statistics. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 November 2019. Cyrchwyd 28 Ionawr 2011.
  20. ↑ World Jewish Population 2001 (PDF). American Jewish Yearbook. 101. 2001. t. 561. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2013-12-06. Cyrchwyd 2024-10-28.
  21. ↑ World Jewish Population 2007 (PDF). American Jewish Yearbook. 107. 2007. t. 592. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2009-03-26. Cyrchwyd 2024-10-28.
  22. ↑ "Uzbekistan Adult literacy rate, 1960-2021".
  23. ↑ "Islam Karimov: Uzbekistan president's death confirmed". BBC News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Medi 2016. Cyrchwyd 4 Medi 2016.
  24. ↑ "Mutton from Central Asia". Pilot Guides (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  25. ↑ Buell, Paul David; Anderson, Eugene N.; Moya, Montserrat de Pablo; Oskenbay, Moldir, gol. (2020). Crossroads of Cuisine: The Eurasian Heartland, the Silk Roads and Food. BRILL. ISBN 9789004432109. Cyrchwyd 3 Gorffennaf 2022.
  26. ↑ "Uzbek shurpa – one of the most popular dishes in the Uzbek cuisine". www.people-travels.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  27. ↑ "10 Most Popular Foods You Have To Eat In Uzbekistan (2019)". uzwifi.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  28. ↑ "Guide to Uzbekistan Tea Traditions". TeaMuse. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  29. ↑ "Tea traditions in Uzbekistan". uzbek-travel.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
  30. ↑ "Uzbek sour-milk products – indelible dishes of the Uzbek dastarkhan". www.people-travels.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Gorffennaf 2021. Cyrchwyd 8 Gorffennaf 2021.
gw • sg • go
Asia
Gwladwriaethau sofranaidd
Gwladwriaethau trawsgyfandirol

Yr Aifft2 · Armenia3 · Aserbaijan4 · Cyprus3 · Dwyrain Timor5 · Georgia4 · Indonesia5 · Casachstan6 · Rwsia6 · Twrci6 · Iemen7

Tiriogaethau dibynnol,
ardaloedd ymreolaethol,
a thiriogaethau eraill
Dynodir gwlad anghydnabyddedig neu a gydnabyddir yn rhannol gan lythrennau italig.
1 Cydnabyddir gan Dwrci yn unig.  2 Gyda'r mwyafrif o'i thir yn Affrica.  3 Yn Ne Orllewin Asia yn gyfan gwbwl, ond ystyrir yn rhan o Ewrop am resymau hanesyddol, gwleidyddol, ac/neu diwylliannol.  4 Yn rhannol neu ddim o gwbwl yn Ewrop, yn dibynnu ar ddiffiniadau'r ffiniau rhwng Ewrop ac Asia.  5 Ystyrid weithiau yn rhan o Oceania.  6 Gyda lleiafrif o'i thir yn Asia.  7 Ystyrid ynysfor Socotra yn rhan o Affrica.  8 Gweinyddir gan Weriniaeth Pobl Tsieina.  9 Nid yn llwyr annibynnol. 
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Wsbecistan&oldid=13293645"