Neidio i'r cynnwys

Crefydd

Golygu dolenni
Oddi ar Wicipedia
Crefydd
Symbolau crefyddol
Enghraifft o'r canlynolmath o farn bydeang, gweithgaredd Edit this on Wikidata
Mathsystem gred, barn y byd Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebgwrthgrefydd Edit this on Wikidata
Rhan olledrith a chrefydd Edit this on Wikidata
Yn cynnwyslist of saints Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Portread o droseddau casineb crefyddol: fideo gan Lywodraeth Cymru; Mawr 2021

Cyfundrefn gymdeithasol-ddiwylliannol o Ymddygiadau ac arferion dynodedig, ffydd, addoliad, moesau, credoau, testunau, llefydd sanctaidd, proffwydoliaethau ayb yw crefydd sy'n cysylltu dynoliaeth ag elfennau goruwchnaturiol, trosgynnol, ac ysbrydol.[1] Fodd bynnag, nid oes consensws ysgolheigaidd ynghylch beth yn union yw crefydd.[2][3]

Chwe phrif grefydd y byd

[golygu | golygu cod]

Crefyddau Abrahamig

[golygu | golygu cod]

Dyma'r grŵp mwyaf o grefyddau gyda 3.8 biliwn o ddilynwyr yn fyd-eang.

Cristnogaeth

[golygu | golygu cod]

Mae Cristnogaeth neu Gristionogaeth yn grefydd undduwiaeth sy'n seiliedig ar ddysgeidiaeth Iesu Grist. Gosodir allan prif egwyddorion Cristnogaeth yn y Testament Newydd, casgliad o lyfrau a llythyrau a ysgrifennwyd yn yr iaith Roeg yn wreiddiol ac sy'n rhan, gyda'r Hen Destament Iddewig (ac weithiau'r Apocryffa), o'r Beibl. Mae'r enw 'Crist' yn dod o'r gair Groeg Χριστός (Christos), sy'n golygu "yr Eneiniog".

Iddewiaeth

[golygu | golygu cod]
Prif: Iddewiaeth

Crefydd undduwiaeth yw Iddewiaeth, â thua 14 miliwn o ddilynwyr (Iddewon) byd-eang.

Islam

[golygu | golygu cod]
Prif: Islam

Un o grefyddau mwyaf poblogaidd a gwasgaredig y byd yw Islam. Ystyr y gair 'Islam' yw "ymostyngiad i ewyllys Duw" (Allah) a'r cyflwr tangnefeddus o fod yn un â Duw a phopeth a grëwyd ganddo. Mae'r gair yn gyfuniad o ddau air, sef salām sy'n golygu "tangnefedd" a'r gair slm sy'n golygu "ymostyngiad." Mae dilynwr Islam yn Fwslim, sef "un sy'n ymostwng i ewyllys Duw."

Paganiaeth

[golygu | golygu cod]
Prif: Paganiaeth

Crefydd lle addolir Duw(iau) a/neu Dduwies(au) yw Paganiaeth, sydd hefyd yn ffurf o amldduwiaeth. Mae'n grefydd sydd yn credu mewn natur a phweroedd naturiol. Un o lwybrau modern o Baganiaeth yw Wica.

Crefyddau dwyreiniol

[golygu | golygu cod]

Siciaeth

[golygu | golygu cod]
Prif: Siciaeth

Crefydd un Duw yw Siciaeth neu Sikhiaeth sydd yn seiliedig ar athrawiaeth y deg Guru a drigai yng ngogledd India yn yr 16g a'r 17g. Mae'n un o brif grefyddai'r byd gyda dros 23 miliwn o ddilynwyr.

Bwdhaeth

[golygu | golygu cod]
Prif: Bwdhaeth

Crefydd ddi-dduw yn ei hanfod yw Bwdhaeth neu "Bwdïaeth." Gellir ei ystyried hefyd yn athroniaeth gymhwysol neu'n ffurf o seicoleg. Canolbwynt Bwdhaeth yw'r hyn a ddysgodd Gotama Buddha, ac annwyd yn Kapilavastu (sydd yn Nepal erbyn hyn), gyda'r enw Siddhattha Gotama oddeutu'r 5g CC. Lledaenodd Bwdhaeth trwy isgyfandir India yn y 5g nesaf, ac i ardaloedd ehangach o Asia wedi hynny. Er ei fod yn grefydd neu athroniaeth ddi-dduw, ceir nifer o "dduwiau" a bodau goruwchnaturiol eraill ym Mwdhaeth Mahayana ("Y Cerbyd Mawr"), e.e. ym Mwdhaeth Tibet.

Hindŵaeth

[golygu | golygu cod]
Prif: Hindŵaeth

Hindŵaeth yw crefydd gynhenid isgyfandir India a phrif grefydd India ei hun heddiw.

Cyn-grefyddau

[golygu | golygu cod]

Crefydd Geltaidd

[golygu | golygu cod]
Y Duw Celtaidd Cernunnos

Yn debyg i bobloedd eraill Ewrop yn ystod Oes yr Haearn, mythos a chrefydd amldduwiol oedd gan y Celtiaid. Roedd amldduwiaeth Geltaidd yn cynnwys nifer fawr o dduwiau. Duwiau lleol oedd llawer o'r rhain, a'u dylanwad wedi ei gyfyngu i lecyn arbennig. Ar y llaw arall roedd rhai duwiau oedd yn cael eu haddoli dros ardal eang iawn. Er enghraifft mae Lleu yng Nghymru yn cyfateb i Lugh yn Iwerddon a Lugos yng Ngâl. Mae'r "Dinlle" yn yr enw Dinas Dinlle yn ei hanfod yr un enw â Lugdunum, hen enw dinas Lyon. Ymddengys fod Epona, duwies ceffylau'r Galiaid (cymharer y gair "ebol" yn Gymraeg) yr un dduwies a Macha yn Iwerddon a Rhiannon yng Nghymru. Mae nifer o'r cymeriadau ym Mhedair Cainc y Mabinogi, fel Lleu a Rhiannon, i bob golwg yn dduwiau Celtaidd wedi eu troi yn gymeriadau o gig a gwaed. Esiampl arall yw Manawydan fab Llŷr, sy'n cyfateb i dduw'r môr, Manannán mhac Lir, yn Iwerddon. Uniaethir Mabon fab Modron yn chwedl Culhwch ac Olwen a'r duw Maponos, a enwir ar nifer o arysgrifau yng Ngâl a Phrydain. Un o'r prif dduwiau oedd y duw corniog, Cernunnos, efallai duw hela ac arglwydd y fforest.[4] Elfen arall oedd yn adnabyddus trwy'r byd Celtaidd oedd y triawd o fam-dduwiesau.[5]

Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremonïau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys Môn yn 60 OC.[6] Yn ôl Poseidonius ac awduron eraill roedd tri dosbarth yn gyfrifol am grefydd a diwylliant Gâl, y derwyddon, y beirdd a'r vates.[7] Dywed rhai awduron Rhufeinig, er enghraifft Iŵl Cesar a Plinius yr Hynaf, fod y Celtiaid yn aberthu bodau dynol i'r duwiau.[8] Yn ôl Cesar, roedd Derwyddiaeth wedi dechrau ym Mhrydain ac wedi lledaenu i Gâl.[9]

Cyffredinol

[golygu | golygu cod]

Gall gwahanol grefyddau gynnwys neu beidio â chynnwys elfennau amrywiol: pethau dwyfol,[10] pethau cysegredig,[11] ffydd,[12] bod / bodau goruwchnaturiol neu "ryw fath o eithafiaeth a throsgynoldeb a fydd yn darparu normau a pŵer am weddill bywyd".[13] Gall arferion crefyddol gynnwys defodau, pregethau, coffau neu barchu duwiau a / neu seintiau, aberthu, gwyliau, gwleddoedd, gwasanaethau angladdol, bedydd a phriodasol, myfyrdod, gweddi, cerddoriaeth, celfyddyd, dawns, gwasanaeth cyhoeddus, neu agweddau eraill ar ddiwylliant dynol. Mae gan grefyddau hanesion a naratifau cysegredig, y gellir eu cadw mewn ysgrythurau cysegredig, a symbolau a lleoedd sanctaidd, sy'n anelu'n bennaf at roi ystyr i fywyd. Gall crefyddau gynnwys straeon symbolaidd, a ddywedir weithiau gan ddilynwyr eu bod yn wir, ac sy'n ymgais i esbonio tarddiad bywyd, y bydysawd, a ffenomenau eraill. Yn draddodiadol, mae ffydd, yn ogystal â rheswm, wedi cael ei ystyried yn ffynhonnell credoau crefyddol.[14]

Amcangyfrifir bod 10,000 o grefyddau gwahanol ledled y byd.[15] Mae tua 84% o boblogaeth y byd yn gysylltiedig â Christnogaeth, Islam, Hindŵaeth, Bwdhaeth, neu ryw fath o grefydd werin.[16] Mae'r demograffig digrefydd yn cynnwys y rhai nad ydynt yn uniaethu ag unrhyw grefydd benodol, anffyddwyr, ac agnostig.[17]

Mae astudio crefydd yn cynnwys amrywiaeth eang o ddisgyblaethau academaidd, gan gynnwys diwinyddiaeth, crefydd gymharol ac astudiaethau gwyddonol cymdeithasol. Mae damcaniaethau crefydd yn cynnig esboniadau amrywiol am darddiad a gweithrediad crefydd, gan gynnwys seiliau ontolegol bod a chred grefyddol.[18]

Y Bwdha, Laozi, a Confucius mewn paentiad llinach Ming

Crefydd a chrefyddau

[golygu | golygu cod]

Mae'r cysyniad modern o grefydd, fel haniaeth sy'n cynnwys setiau gwahanol o gredoau neu athrawiaethau, yn ddyfais ddiweddar yn y Gymraeg a'r Saesneg. Dechreuodd defnydd o'r fath gyda thestunau o'r 17g oherwydd digwyddiadau fel y Diwygiad Protestannaidd a'r globaleiddio diweddar, a oedd yn cynnwys cyswllt â diwylliannau tramor niferus ag ieithoedd nad ydynt yn Ewropeaidd.[19][20][21] Mae rhai yn dadlau nad yw'n briodol cymhwyso'r term crefydd i ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol.[22][23] Mae eraill yn dadlau bod defnyddio crefydd ar ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol yn ystumio'r hyn y mae pobl yn ei wneud ac yn ei gredu.[24]

Er enhgraifft, mae Hindŵaeth yn dharma, sef ffordd o fyw. Mae'r gair Hindŵ yn tarddu o'r gair Sansgrit Sindhu[25][26] sef Afon Indus. Tra bod Hindŵaeth wedi cael ei alw'n grefydd hyna'r byd, mae llawer o ymarferwyr yn cyfeirio at eu crefydd fel Sanātana Dharma (Sansgrit: सनातन धर्म; y Dharma Tragwyddol), sy'n cyfeirio at y syniad bod ei darddiad y tu hwnt i hanes dyn, fel sy'n cael ei ddatgan yn y testunau Hindŵaidd. Oherwydd yr ystod eang o draddodiadau a syniadau a gwmpesir gan y term Hindŵaeth, mae'n anodd dod o hyd i ddiffiniad cynhwysfawr.[25] Mae'r grefydd "yn gwadu ein hawydd i'w diffinio a'i chategoreiddio".[27] Diffiniwyd Hindŵaeth yn amrywiol fel crefydd, fel traddodiad crefyddol, ac fel set o gredoau crefyddol, ac fel "ffordd o fyw".[28] O safbwynt geirfa'r Gorllewin, cyfeirir at Hindŵaeth fel 'crefydd', ond yn India, caiff ei diffionio'n amlach fel dharma, sy'n ehangach na chrefydd y Gorllewin.[29]

Ffurfiwyd y cysyniad o grefydd yn yr 16g a'r 17eg ganrif,[30][31] er gwaethaf y ffaith nad oedd gan destunau cysegredig hynafol fel y Beibl, y Qur'an, ac eraill air na hyd yn oed cysyniad o grefydd yn yr ieithoedd gwreiddiol.[32][33] Er enghraifft, nid oes yr un peth yn union â chrefydd yn Hebraeg, ac nid yw Iddewiaeth yn gwahaniaethu'n glir rhwng hunaniaethau crefyddol, cenedlaethol, hiliol neu ethnig.[34] Un o'i gysyniadau canolog yw halakha, sy'n golygu'r llwybr neu'r llwybr a gyfieithir weithiau yn gyfraith, sy'n llywio arfer a chred grefyddol a llawer o agweddau ar fywyd bob dydd.[35] Er bod credoau a thraddodiadau Iddewiaeth i'w cael yn yr hen fyd, roedd Iddewon hynafol yn gweld hunaniaeth Iddewig fel rhywbeth sy'n ymwneud â hunaniaeth ethnig neu genedlaethol ac nid oedd yn golygu system gred orfodol na defodau rheoledig.[36] Yn y ganrif 1af roedd Josephus wedi defnyddio'r term Groeg ioudaismos (Iddewiaeth) fel term ethnig ac nid oedd yn gysylltiedig â chysyniadau haniaethol modern o grefydd na set o gredoau.[3] Dyfeisiwyd yr union gysyniad o "Iddewiaeth" gan yr Eglwys Gristnogol.[37] ac yn y 19g y dechreuodd Iddewon weld diwylliant eu hynafiaid fel crefydd sy'n cyfateb i Gristnogaeth.[36] Mae'r gair Groeg threskeia, a ddefnyddiwyd gan ysgrifenwyr Groeg fel Herodotus a Josephus, i'w gael yn y Testament Newydd. Mae Threskeia weithiau'n cael ei gyfieithu fel "crefydd" yng nghyfieithiadau heddiw, fodd bynnag, roedd y term yn cael ei ddeall fel "addoli" generig ymhell i'r cyfnod canoloesol.[3] Yn y Quran, mae'r gair Arabeg din yn aml yn cael ei gyfieithu fel crefydd mewn cyfieithiadau modern, ond hyd at ganol y 1600au cyfieithwyd y gair din yn "gyfraith".[3]

Mae'r gair Sansgrit dharma, a gyfieithir weithiau fel crefydd,[38] hefyd yn golygu cyfraith. Ledled De Asia glasurol, roedd yr astudiaeth o'r gyfraith yn cynnwys cysyniadau megis penyd trwy dduwioldeb a phenyd seremonïol yn ogystal â thraddodiadau ymarferol. Ar y dechrau roedd gan Japan yr Oesoedd Canol undeb tebyg rhwng y gyfraith imperialaidd a chyfraith gyffredinol neu gyfraith Bwdha, ond daeth y rhain yn ddiweddarach yn ffynonellau pŵer annibynnol.[39][40]

Er bod traddodiadau, testunau cysegredig, ac arferion wedi bodoli trwy gydol amser, nid oedd y rhan fwyaf o ddiwylliannau'n cyd-fynd â chysyniadau crefyddau'r Gorllewin gan nad oeddent yn gwahanu bywyd bob dydd oddi wrth y sanctaidd. Yn y 18g a'r 19g, daeth y termau Bwdhaeth, Hindŵaeth, Taoaeth, Conffiwsiaeth, a chrefyddau'r byd i mewn i'r iaith Gymraeg a'r Saesneg gyntaf.[41][42][43] Credid hefyd nad oedd gan Americanwyr Brodorol grefyddau ac nid oedd ganddynt air am grefydd yn eu hieithoedd ychwaith.[42][44] Ni nododd neb ei hun fel Hindŵ neu Fwdhydd neu dermau tebyg eraill cyn y 1800au.[45] Yn hanesyddol, defnyddiwyd "Hindw" fel dynodwr daearyddol, diwylliannol, a chrefyddol diweddarach ar gyfer pobl frodorol i is-gyfandir India.[46][47] Drwy gydol ei hanes hir, nid oedd gan Japan unrhyw gysyniad o grefydd gan nad oedd gair Japaneaidd cyfatebol, nac unrhyw beth yn agos at ei ystyr, ond pan ymddangosodd llongau rhyfel Americanaidd oddi ar arfordir Japan ym 1853 a gorfodi llywodraeth Japan i lofnodi cytundebau yn mynnu, ymhlith eraill pethau, rhyddid crefyddol, yr oedd yn rhaid i'r wlad ymryson â'r syniad hwn.[48][49]

Diffiniad

[golygu | golygu cod]
Symbolau crefyddol o’r chwith i’r dde, o’r brig i’r gwaelod: Cristnogaeth, Islam, Hindŵaeth, Bwdhaeth, Iddewiaeth, Ffydd y Bahá’í, Eckankar, Sikhaeth, Jainiaeth, Wica, Cyffredinoliaeth Undodaidd, Shinto, Taoaeth, Thelema, Tenrikyo, a Zoroastrianiaeth

Mae ysgolheigion wedi methu â chytuno ar ddiffiniad o grefydd. Fodd bynnag, mae dwy system gyffredinol: y gymdeithasegol/swyddogaethol a'r ffenomenolegol/athronyddol.[50][51][52][53]

Tarddodd y cysyniad o grefydd yn y cyfnod modern yn dod o'r Gorllewin.[23] Ni cheir cysyniadau cyfochrog mewn llawer o ddiwylliannau'r presennol na'r gorffennol; nid oes term cyfatebol am grefydd mewn llawer o ieithoedd.[3][54] Mae ysgolheigion wedi'i chael hi'n anodd datblygu diffiniad cyson, gyda rhai yn rhoi'r gorau i'r posibilrwydd o greu diffiniad.[55][56] Mae eraill yn dadlau, waeth beth yw ei ddiffiniad, nad yw'n briodol ei gymhwyso i ddiwylliannau nad ydynt yn Orllewinol.[22][23]

Diffinnir "crefydd" yng Ngeiriadur y Brifysgol fel:

“

Cydnabyddiaeth o Dduw (neu o dduw) gan ddyn fel bod dibynnol arno, drwy ei addoli ac ufudd-hau i'w orchmynion; defosiwn, duwiolddeb; cyfundrefn neilltuol o athrawiaethau am Dduw (neu dduw) yn ei ymwneud â dyn ac â'r cread, a'r defodau a arferir yn ei addoliad ...

”
Budazhap Shiretorov (Будажап Цыреторов), prif siaman y gymuned grefyddol Altan Serge (Алтан Сэргэ) yn Buryatia, Mongolia

Ar ddiwedd y 18g diffiniodd Friedrich Schleiermacher crefydd fel das schlechthinnige Abhängigkeitsgefühl, a gyfieithir yn gyffredin fel "y teimlad o ddibyniaeth absoliwt".[57]

Roedd ei gyfoeswr Georg Wilhelm Friedrich Hegel yn anghytuno'n llwyr, gan ddiffinio crefydd fel "yr Ysbryd Dwyfol yn dod yn ymwybodol ohono'i Hun trwy'r ysbryd meidrol."[58]

Diffiniodd Edward Burnett Tylor grefydd yn 1871 fel "y gred mewn bodau ysbrydol".[59] Dadleuodd y byddai culhau’r diffiniad i olygu’r gred mewn duwdod goruchaf neu farn ar ôl marwolaeth neu eilunaddoliaeth ac yn y blaen, yn eithrio llawer o bobloedd o’r categori crefyddol. Dadleuodd hefyd fod y gred mewn bodau ysbrydol yn bodoli ym mhob cymdeithas y gwyddom amdani.

Yn ei lyfr The Varieties of Religious Experience, diffiniodd y seicolegydd William James grefydd fel "teimladau, gweithredoedd, a phrofiadau dynion unigol yn eu hunigedd, i'r graddau y maent yn tybio eu bod yn sefyll mewn perthynas â beth bynnag a ystyriant yn ddwyfol".[60] Wrth y term dwyfol, roedd James yn golygu "unrhyw wrthrych sy'n debyg i dduw, boed yn dduwdod concrid ai peidio"[61] y mae'r unigolyn yn teimlo ei fod yn cael ei orfodi i ymateb yn ddifrifol.[62]

Diffiniodd y cymdeithasegydd Émile Durkheim, yn ei lyfr arloesol The Elementary Forms of the Religious Life, grefydd fel “system unedig o gredoau ac arferion mewn perthynas â phethau cysegredig”.[11] Wrth bethau cysegredig yr oedd yn golygu pethau “wedi eu gosod ar wahân ac yn waharddedig – credoau ac arferion sy'n uno yn un gymuned foesol sengl a elwir yn Eglwys, pawb sy'n glynu wrthynt”.[11]

Pan welir crefydd yn nhermau pethau cysegredig, dwyfol, dwys, neu o'r pryder eithaf, yna mae modd deall pam nad yw canfyddiadau gwyddonol a beirniadaethau athronyddol (e.e. y rhai a wneir gan Richard Dawkins) o reidrwydd yn tarfu dim.

Agweddau

[golygu | golygu cod]

Mytholeg

[golygu | golygu cod]

Mae sawl ystyr i'r gair myth.

  1. Stori draddodiadol am ddigwyddiadau hanesyddol yn ôl pob golwg sy'n gwasanaethu rhan o fyd-olwg pobl neu esbonio arfer, cred, neu ffenomen naturiol;
  2. Person neu beth sydd â bodolaeth ddychmygol neu anwiriadwy yn unig; neu
  3. Trosiad o botensial ysbrydol y bod dynol.[63]

Mae crefyddau amldduwiol hynafol, megis rhai Celtaidd, Groeg, Rhufain, a Sgandinafia, fel arfer yn cael eu categoreiddio o dan y pennawd mytholeg. Gelwir crefyddau pobloedd cyn-ddiwydiannol, neu ddiwylliannau sy'n datblygu, yn chwedlau o fewn anthropoleg crefydd. Gall y term myth gael ei ddefnyddio mewn modd arwynebol gan bobl grefyddol ac anghrefyddol. Trwy ddiffinio straeon a chredoau crefyddol person arall fel mytholeg, mae rhywun yn awgrymu eu bod yn llai real neu wir na'ch straeon a'ch credoau crefyddol chi eich hun. Dywedodd Joseph Campbell, "Mae chwedloniaeth yn aml yn cael ei hystyried yn grefyddau pobl eraill, a gellir diffinio crefydd fel mytholeg sydd wedi ei gamddehongli."[64]

Arferion

[golygu | golygu cod]

Gall arferion crefydd gynnwys defodau, pregethau, coffáu, moliannu duw (duwdod neu dduwies), aberthau, gwyliau, gwleddoedd, myfyrdod, ynydiadau, gwasanaethau angladdol, gwasanaethau priodasol, myfyrdodgweddi, cerddoriaeth grefyddol, celf crefyddol, dawns sanctaidd neu agweddau eraill ar ddiwylliant dynol.[65]

Sefydliad cymdeithasol

[golygu | golygu cod]

Mae sail gymdeithasol i grefyddau, naill ai fel traddodiad byw a gludir gan gyfranogwyr lleyg, neu gyda chlerigwyr cyfundrefnol, a diffiniad o beth yw ymlyniad neu aelodaeth.

Astudiaeth academaidd

[golygu | golygu cod]

Mae nifer o ddisgyblaethau yn astudio ffenomen crefydd: diwinyddiaeth, crefydd gymharol, hanes crefydd, tarddiad esblygiadol crefyddau, anthropoleg crefydd, seicoleg crefydd (gan gynnwys niwrowyddoniaeth crefydd a seicoleg esblygiadol crefydd), y gyfraith a chrefydd, a chymdeithaseg crefydd . crefydd.

Damcaniaethau

[golygu | golygu cod]

Yn gyffredinol, mae damcaniaethau cymdeithasegol ac anthropolegol crefydd yn ceisio egluro tarddiad a swyddogaeth crefydd.[66] Mae'r damcaniaethau hyn yn diffinio'r hyn a gyflwynir ganddynt fel nodweddion cyffredinol credoau ac arferion crefyddol.

Gwarchodfa Yazılıkaya yn Nhwrci, gyda deuddeg duw'r isfyd

Mae tarddiad crefydd yn ansicr, ond mae'n hen iawn. Mae yna nifer o ddamcaniaethau ynghylch tarddiad arferion crefyddol.

Mae datblygiad crefydd wedi cymryd gwahanol ffurfiau mewn gwahanol ddiwylliannau. Mae rhai crefyddau yn rhoi pwyslais ar gred, tra bod eraill yn pwysleisio ymarfer. Mae rhai crefyddau'n canolbwyntio ar brofiad goddrychol yr unigolyn crefyddol, tra bod eraill yn ystyried mai gweithgareddau’r gymuned grefyddol sydd bwysicaf. Mae rhai crefyddau'n honni eu bod yn gyffredinol, gan gredu bod eu cyfreithiau a'u cosmoleg yn rhwymol i bawb, tra bod eraill wedi'u bwriadu i gael eu hymarfer gan grŵp sydd wedi'i ddiffinio'n agos neu wedi'i leoleiddio yn unig. Mewn sawl man, mae crefydd wedi bod yn gysylltiedig â sefydliadau cyhoeddus megis addysg, ysbytai, y teulu, llywodraeth, a hierarchaethau gwleidyddol.[67]

Beirniadaeth

[golygu | golygu cod]

Beirniadaeth ar y syniadau, y gwirionedd, neu arfer crefydd, gan gynnwys ei goblygiadau gwleidyddol a chymdeithasol, yw'r feirniadaeth o grefydd.[68]

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Ffynonellau

[golygu | golygu cod]

Cynradd

[golygu | golygu cod]
  • Sant Awstin ; The Confessions of Saint Augustine (John K. Ryan cyfieithydd); Delwedd (1960), ISBN 0-385-02955-1.
  • Lao Tzu; Tao Te Ching (cyfieithydd Victor H. Mair); Bantam (1998).
  • Y Bibl Sanctaidd, Fersiwn y Brenin Iago; Llyfrgell America Newydd (1974).
  • Y Koran; Pengwin (2000), ISBN 0-14-044558-7.
  • Tarddiad Byw a Marwolaeth, Mythau Creu Affrica; Heinemann (1966).
  • Cerddi Nefoedd ac Uffern o'r Mesopotamia Hynafol; Pengwin (1971).
  • Gwaith Dethol Marcus Tullius Cicero
  • Cyfansoddiad yr Unol Daleithiau

Gweler hefyd

[golygu | golygu cod]

Cyfeiriadau

[golygu | golygu cod]
  1. ↑ "Religion - Definition of Religion by Merriam-Webster". Cyrchwyd 2019-12-16.
  2. ↑ Morreall, John; Sonn, Tamara (2013). "Myth 1: All Societies Have Religions". 50 Great Myths of Religion. Wiley-Blackwell. tt. 12–17. ISBN 978-0-470-67350-8.
  3. ↑ 3.0 3.1 3.2 3.3 3.4 Nongbri, Brent (2013). Before Religion: A History of a Modern Concept. Yale University Press. ISBN 978-0-300-15416-0.
  4. ↑ Davies Y Celtiaid t. 81
  5. ↑ Anne Ross "Y diwylliant Celtaidd" yn Bowen (gol) Y Gwareiddiad Celtaidd tt. 109-10
  6. ↑ Cornelius Tacitus Annales XIV
  7. ↑ Dyfyniad yn Freeman The philosopher and the druids t. 158
  8. ↑ Iŵl Cesar Commentarii de Bello Gallico 6.16
  9. ↑ Iŵl Cesar Commentarii de Bello Gallico 6.13
  10. ↑ James 1902.
  11. ↑ 11.0 11.1 11.2 Durkheim 1915.
  12. ↑ Tillich, P. (1957) Dynamics of faith. Harper Perennial; (p. 1).
  13. ↑ James, Paul; Mandaville, Peter (2010). Globalization and Culture, Vol. 2: Globalizing Religions. London: Sage Publications.
  14. ↑ Faith and Reason by James Swindal, in the Internet Encyclopedia of Philosophy.
  15. ↑ African Studies Association; University of Michigan (2005). History in Africa. 32. t. 119.
  16. ↑ "The Global Religious Landscape". 2012-12-18. Cyrchwyd 18 December 2012.
  17. ↑ "Religiously Unaffiliated". The Global Religious Landscape. Pew Research Center: Religion & Public Life. 18 December 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-07-30. Cyrchwyd 2022-01-13.
  18. ↑ James, Paul (2018). "What Does It Mean Ontologically to Be Religious?". In Stephen Ames; Ian Barns; John Hinkson; Paul James (gol.). Religion in a Secular Age: The Struggle for Meaning in an Abstracted World. Arena Publications. tt. 56–100.
  19. ↑ Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-18448-7.
  20. ↑ Roberts, Jon (2011). "10. Science and Religion". In Shank, Michael; Numbers, Ronald; Harrison, Peter (gol.). Wrestling with Nature: From Omens to Science. Chicago: University of Chicago Press. t. 254. ISBN 978-0-226-31783-0.
  21. ↑ Harrison, Peter (1990). 'Religion' and the Religions in the English Enlightenment. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89293-3.
  22. ↑ 22.0 22.1 Dubuisson, Daniel (2007). The Western Construction of Religion : Myths, Knowledge, and Ideology. Baltimore, Md.: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8756-7.
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 Fitzgerald, Timothy (2007). Discourse on Civility and Barbarity. Oxford University Press. tt. 45–46. ISBN 978-0-19-530009-3.
  24. ↑ Smith, Wilfred Cantwell (1991). The Meaning and End of Religion. Minneapolis: Fortress Press. ISBN 978-0-8006-2475-0.
  25. ↑ 25.0 25.1 Flood 1996, t. 6.
  26. ↑ Parpola 2015, "Chapter 1".
  27. ↑ Knott 1998, t. 117.
  28. ↑ Sharma 2003.
  29. ↑ Radhakrishnan & Moore 1967, t. 3; Witzel 2003, t. 68
  30. ↑ Nongbri, Brent (2013). Before Religion: A History of a Modern Concept. Yale University Press. t. 152. ISBN 978-0-300-15416-0. Although the Greeks, Romans, Mesopotamians, and many other peoples have long histories, the stories of their respective religions are of recent pedigree. The formation of ancient religions as objects of study coincided with the formation of religion itself as a concept of the sixteenth and seventeenth centuries.
  31. ↑ Harrison, Peter (1990). 'Religion' and the Religions in the English Enlightenment. Cambridge: Cambridge University Press. t. 1. ISBN 978-0-521-89293-3. That there exist in the world such entities as 'the religions' is an uncontroversial claim...However, it was not always so. The concepts 'religion' and 'the religions', as we presently understand them, emerged quite late in Western thought, during the Enlightenment. Between them, these two notions provided a new framework for classifying particular aspects of human life.
  32. ↑ Nongbri, Brent (2013). "2. Lost in Translation: Inserting "Religion" into Ancient Texts". Before Religion: A History of a Modern Concept. Yale University Press. ISBN 978-0-300-15416-0.
  33. ↑ Morreall, John; Sonn, Tamara (2013). 50 Great Myths about Religions. Wiley-Blackwell. t. 13. ISBN 978-0-470-67350-8. Many languages do not even have a word equivalent to our word 'religion'; nor is such a word found in either the Bible or the Qur'an.
  34. ↑ Hershel Edelheit, Abraham J. Edelheit, History of Zionism: A Handbook and Dictionary, p. 3, citing Solomon Zeitlin, The Jews. Race, Nation, or Religion? (Philadelphia: Dropsie College Press, 1936).
  35. ↑ Whiteford, Linda M.; Trotter II, Robert T. (2008). Ethics for Anthropological Research and Practice. Waveland Press. t. 22. ISBN 978-1-4786-1059-5.
  36. ↑ 36.0 36.1 Burns, Joshua Ezra (2015-06-22). "3. Jewish ideologies of Peace and Peacemaking". In Omar, Irfan; Duffey, Michael (gol.). Peacemaking and the Challenge of Violence in World Religions. Wiley-Blackwell. tt. 86–87. ISBN 978-1-118-95342-6.
  37. ↑ Boyarin, Daniel (2019). Judaism : The Genealogy of a Modern Notion. Rutgers University Press. ISBN 9780813571614.
  38. ↑ "14.1A: The Nature of Religion". Social Sci LibreTexts (yn Saesneg). 15 Awst 2018. Cyrchwyd 10 Ionawr 2021.
  39. ↑ Kuroda, Toshio (1996). "The Imperial Law and the Buddhist Law". Japanese Journal of Religious Studies: 23.3–4. http://www.nanzan-u.ac.jp/SHUBUNKEN/publications/jjrs/pdf/477.pdf. Adalwyd 2010-05-28.
  40. ↑ Neil McMullin. Buddhism and the State in Sixteenth-Century Japan. Princeton, N.J. : Princeton University Press, 1984.
  41. ↑ Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion. University of Chicago Press. t. 101. ISBN 978-0-226-18448-7. The first recorded use of "Boudhism" was 1801, followed by "Hindooism" (1829), "Taouism" (1838), and "Confucianism" (1862) (see figure 6). By the middle of the nineteenth century these terms had secured their place in the English lexicon, and the putative objects to which they referred became permanent features of our understanding of the world.
  42. ↑ 42.0 42.1 Josephson, Jason Ananda (2012). The Invention of Religion in Japan. University of Chicago Press. t. 12. ISBN 978-0-226-41234-4. The early nineteenth century saw the emergence of much of this terminology, including the formation of the terms Boudhism (1801), Hindooism (1829), Taouism (1839), Zoroastri-anism (1854), and Confucianism (1862). This construction of "religions" was not merely the production of European translation terms, but the reification of systems of thought in a way strikingly divorced from their original cultural milieu. The original discovery of religions in different cultures was rooted in the assumption that each people had its own divine "revelation," or at least its own parallel to Christianity. In the same period, however, European and American explorers often suggested that specific African or Native American tribes lacked religion altogether. Instead these groups were reputed to have only superstitions and as such they were seen as less than human.
  43. ↑ Morreall, John; Sonn, Tamara (2013). 50 Great Myths about Religions. Wiley-Blackwell. t. 12. ISBN 978-0-470-67350-8. The phrase "World Religions" came into use when the first Parliament of the World's Religions was held in Chicago in 1893. Representation at the Parliament was not comprehensive. Naturally, Christians dominated the meeting, and Jews were represented. Muslims were represented by a single American Muslim. The enormously diverse traditions of India were represented by a single teacher, while three teachers represented the arguably more homogenous strains of Buddhist thought. The indigenous religions of the Americas and Africa were not represented. Nevertheless, since the convening of the Parliament, Judaism, Christianity, Islam, Hinduism, Buddhism, Confucianism, and Taoism have been commonly identified as World Religions. They are sometimes called the "Big Seven" in Religious Studies textbooks, and many generalizations about religion have been derived from them.
  44. ↑ Rhodes, John (January 1991). "An American Tradition: The Religious Persecution of Native Americans". Montana Law Review 52 (1): 13-72. "In their traditional languages, Native Americans have no word for religion. This absence is very revealing."
  45. ↑ Morreall, John; Sonn, Tamara (2013). 50 Great Myths about Religions. Wiley-Blackwell. t. 14. ISBN 978-0-470-67350-8. Before the British colonized India, for example, the people there had no concept "religion" and no concept "Hinduism." There was no word "Hindu" in classical India, and no one spoke of "Hinduism" until the 1800s. Until the introduction of that term, Indians identified themselves by any number of criteria—family, trade or profession, or social level, and perhaps the scriptures they followed or the particular deity or deities upon whose care they relied in various contexts or to whom they were devoted. But these diverse identities were united, each an integral part of life; no part existed in a separate sphere identified as "religious." Nor were the diverse traditions lumped together under the term "Hinduism" unified by sharing such common features of religion as a single founder, creed, theology, or institutional organization.
  46. ↑ Pennington, Brian K. (2005), Was Hinduism Invented?: Britons, Indians, and the Colonial Construction of Religion, Oxford University Press, pp. 111–118, ISBN 978-0-19-803729-3, https://books.google.com/books?id=7drluePK-acC&pg=PA111
  47. ↑ Lloyd Ridgeon (2003). Major World Religions: From Their Origins to the Present. Routledge. tt. 10–11. ISBN 978-1-134-42935-6., Quote: "It is often said that Hinduism is very ancient, and in a sense this is true (...). It was formed by adding the English suffix -ism, of Greek origin, to the word Hindu, of Persian origin; it was about the same time that the word Hindu, without the suffix -ism, came to be used mainly as a religious term. (...) The name Hindu was first a geographical name, not a religious one, and it originated in the languages of Iran, not of India. (...) They referred to the non-Muslim majority, together with their culture, as 'Hindu'. (...) Since the people called Hindu differed from Muslims most notably in religion, the word came to have religious implications, and to denote a group of people who were identifiable by their Hindu religion. (...) However, it is a religious term that the word Hindu is now used in English, and Hinduism is the name of a religion, although, as we have seen, we should beware of any false impression of uniformity that this might give us."
  48. ↑ Josephson, Jason Ananda (2012). The Invention of Religion in Japan. University of Chicago Press. tt. 1, 11–12. ISBN 978-0-226-41234-4.
  49. ↑ Zuckerman, Phil; Galen, Luke; Pasquale, Frank (2016). "2. Secularity around the World". The Nonreligious: Understanding Secular People and Societies. Oxford University Press. tt. 39–40. ISBN 978-0-19-992494-3. It was only in response to Western cultural contact in the late nineteenth century that a Japanese word for religion (shukyo) came into use. It tends to be associated with foreign, founded, or formally organized traditions, particularly Christianity and other monotheisms, but also Buddhism and new religious sects.
  50. ↑ Vgl. Johann Figl: Handbuch Religionswissenschaft: Religionen und ihre zentralen Themen. Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, ISBN 3-7022-2508-0, S. 65.
  51. ↑ Julia Haslinger: Die Evolution der Religionen und der Religiosität, s. Literatur Religionsgeschichte, S. 3–4, 8.
  52. ↑ Johann Figl: Handbuch Religionswissenschaft: Religionen und ihre zentralen Themen. Vandenhoeck & Ruprecht, 2003, ISBN 3-7022-2508-0, S. 67.
  53. ↑ Peter Antes: Religion, religionswissenschaftlich. In: EKL Bd. 3, Sp. 1543. S. 98.
  54. ↑ Morreall, John; Sonn, Tamara (2013). "Myth 1: All Societies Have Religions". 50 Great Myths about Religions. Wiley-Blackwell. tt. 12–17. ISBN 978-0-470-67350-8.
  55. ↑ McKinnon, AM. 2002). "Sociological Definitions, Language Games and the 'Essence' of Religion". Method & Theory in the Study of Religion, vol 14, no. 1, pp. 61–83.
  56. ↑ Josephson, Jason Ānanda. (2012) The Invention of Religion in Japan. Chicago: University of Chicago Press, p. 257
  57. ↑ Finlay, Hueston E. (2005). "'Feeling of absolute dependence' or 'absolute feeling of dependence'? A question revisited". Religious Studies 41: 81–94. doi:10.1017/S0034412504007462. https://archive.org/details/sim_religious-studies_2005-03_41_1/page/81.
  58. ↑ Max Müller. "Lectures on the origin and growth of religion."
  59. ↑ Tylor, E.B. (1871) Primitive Culture: Researches Into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Art, and Custom. Vol. 1. London: John Murray; (p. 424).
  60. ↑ James 1902, t. 31.
  61. ↑ James 1902, t. 34.
  62. ↑ James 1902, t. 38.
  63. ↑ Joseph Campbell, The Power of Myth, p. 22 ISBN 0-385-24774-5
  64. ↑ Joseph Campbell, Thou Art That: Transforming Religious Metaphor. Ed. Eugene Kennedy. New World Library ISBN 1-57731-202-3.
  65. ↑ Oxford Dictionaries Archifwyd 2012-10-05 yn y Peiriant Wayback mythology, retrieved 9 Medi 2012
  66. ↑ Segal 2005, t. 49
  67. ↑ Monaghan, John; Just, Peter (2000). Social & Cultural Anthropology. New York: Oxford University Press. t. 124. ISBN 978-0-19-285346-2.
  68. ↑ Beckford, James A. (2003). Social Theory and Religion. Cambridge: Cambridge University Press. t. 2. ISBN 978-0-521-77431-4.

Darllen pellach

[golygu | golygu cod]

Dolenni allanol

[golygu | golygu cod]
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Crefydd&oldid=12854395"