شەڕ لە ئەفغانستان (٢٠٠١-٢٠٢١)

شەڕ لە ئەفغانستان یان شەڕی ئەمریکا لە ئەفغانستان، ململانێیەکە لە ساڵی ٢٠٠١ تا ٢٠٢١ لە ئەفغانستان ڕوویدا، کە بە داگیرکردنی ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانی دەستی پێکرد،^[١] لە دوای ھێرشەکانی ١١ی ئەیلوول. لەشکرکێشییەکە میرنشینی ئیسلامی ئەفغانستانی لەژێر دەسەڵاتی تاڵیباندا ڕووخاند بۆ ئەوەی قاعیدە ببێتە پەناگەیەکی ئارام بۆ ئۆپەراسیۆنەکان لەو وڵاتەدا.^[٢] زۆربەی شەڕەکە لە نێوان یاخیبووانی تاڵیبان و لە نێوان ناتۆ و ھێزە چەکدارەکانی ئەفغانستان بووە. تاڵیبان دوای ١٩ ساڵ و ٨ مانگ دوای شکستھێنان بە ھێزە چەکدارەکانی ئەفغانستان و دوای کشانەوەی زۆربەی ھێزەکانی ناتۆ دەسەڵاتی وەرگرتەوە. بەڵێنی درێژترین جەنگی دا لە مێژووی ئەمریکادا، کە نزیکەی پێنج مانگ لە شەڕی ڤێتنام (١٩٥٥–١٩٧٥)ی زیاتر تێپەڕاند.

لە دوای ھێرشەکانی ١١ی ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠١، جۆرج بوش داوای کرد کە تاڵیبان کە ئەوکاتە فەرمانڕەوای ئەفغانستان بوو، ئوسامە بن لادن ڕادەست بکات. تاڵیبان ڕەتیکردەوە ڕادەستی بکات، ئەگەر بەڵگەی پتەوی پەیوەندییەکەی بە ھێرشەکانەوە نەخرێتەڕوو،^[٣] و ئەمریکا ڕەتیکردەوە بەڵگە وەک تاکتیکێکی دواخستن پێشکەش بکات. لە ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠١، سوپای ئەمریکا بە ھاوکاری لەگەڵ شانشینی یەکگرتوو، ئۆپەراسیۆنی ئازادی ھەمیشەیی دەستپێکرد. بۆ پاساوھێنانەوە بۆ شەڕەکە، بەڕێوبەرایەتیی بوش بانگەشەی کرد کە سەروەری ئەفغانستان تەنھا «ھەڵبژێردراو»ییە، و دەستێوەردانەکە پێویست بوو، چونکە تاڵیبان ھەڕەشە لە سەروەری وڵاتانی دیکە دەکات.^[٤] تاڵیبان و ھاوپەیمانەکانی قاعیدە لە قۆناغی داگیرکاریدا لەلایەن ھێزەکانی سەرکردایەتی ئەمریکا و ھاوپەیمانی باکوورەوە شکستیان ھێنا کە لە ساڵی ١٩٩٦ەوە شەڕی تاڵیبانیان دەکرد.

تاڵیبان و ھاوپەیمانەکانی لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٠١ لەلایەن قاعیدە شکستیان ھێنا و لە کۆنفرانسی بۆن، دەسەڵاتە کاتییە نوێیەکانی ئەفغانستان (زۆربەی لە ھاوپەیمانی باکوورەوە) حەمید کارزاییان وەک سەرۆکی ئیدارەی کاتی ئەفغانستان ھەڵبژارد. دوای تەواوبوونی ئامانجە سەرەتایییەکان، ھاوپەیمانییەک کە زیاتر لە ٤٠ وڵات پێکھاتبوو (بە ھەموو ئەندامانی ناتۆوە) بۆ ئەرکێکی ئاسایش لە ئەفغانستان، کە ناوی ھێزی ھاوکاری ئاسایشی نێونەتەوەیی لە ئەفغانستان (ISAF لە ساڵی ٢٠١٤دا پاڵپشتیی یەکلاکەرەوە (RS) لەدوای ھات) و ٤٣ وڵات بەشداری لەو ھێزانەدا کردووە کە زۆربەیان وڵاتانی ناتۆن. بەشێک لە ھێزەکانی ئەمریکا لەژێر فەرماندەیی ناتۆدا بوو، ئەوانی دیکەش لەژێر فەرماندەیی ڕاستەوخۆی ئەمریکادا مانەوە.^[٥]^[٦]

دڵاوەر یەعقووبی

سەرچاوەکان

^ «Experts Mull US Legacy After 20 Years in Afghanistan | Voice of America - English».
^ Enduring the Freedom: A Rogue Historian in Afghanistan. Washington, D.C: Potomac Books Inc. 2005. لە ڕەسەنەکە لە 7 نیسانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
^ «Bush rejects Taliban offer to hand Bin Laden over». The Guardian. لە 24 January 2015 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
^ «Operation Enduring Freedom». لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
^ «Righting the course? Humanitarian intervention, the war on terror and the future of Afghanistan». International Affairs. 84 (4). 2008. doi:10.1111/j.1468-2346.2008.00730.x.
^ Vulliamy، Ed (7 October 2001). «After the September Eleventh Terrorist attacks on America, "It's time for war, Bush and Blair tell Taliban – We're ready to go in – PM|Planes shot at over Kabul"». London. لە 2 August 2011 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[1] «Experts Mull US Legacy After 20 Years in Afghanistan | Voice of America - English».

[2] Enduring the Freedom: A Rogue Historian in Afghanistan. Washington, D.C: Potomac Books Inc. 2005. لە ڕەسەنەکە لە 7 نیسانی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)

[theguardian.com-3] «Bush rejects Taliban offer to hand Bin Laden over». The Guardian. لە 24 January 2015 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)

[4] «Operation Enduring Freedom». لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.

[:9-5] «Righting the course? Humanitarian intervention, the war on terror and the future of Afghanistan». International Affairs. 84 (4). 2008. doi:10.1111/j.1468-2346.2008.00730.x.

[The_Guardian-6] Vulliamy، Ed (7 October 2001). «After the September Eleventh Terrorist attacks on America, "It's time for war, Bush and Blair tell Taliban – We're ready to go in – PM|Planes shot at over Kabul"». London. لە 2 August 2011 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]