Перайсці да зместу

Посткаланіялізм

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі

Посткаланіялізм, посткаланіяльная тэорыя — кірунак мыслення ў філасофіі, тэалогіі, паліталогіі, гісторыі і літаратуры, пачынаючы з 2-й паловы XX ст., нацэлены на разуменне наступстваў каланіяльнага панавання. Як ідэалагічная плынь, посткаланіялізм займаецца вывучэннем ідэнтычнасці, культуры і літаратуры — у сэнсе культурнага канфлікту паміж былымі або цяперашнімі калоніямі і краінамі-каланізатарамі.

Тэарэтычныя асновы

[правіць | правіць зыходнік]

Каланіялізм быў прадстаўлены як «працяг цывілізацыі», які ідэалагічна апраўдваў самапрыпісваную расавую і культурную перавагу заходняга свету над незаходнім. Гэтая канцэпцыя была падтрымана Жазефам Эрнестам Рэнанам у La Réforme intellectuelle et morale (1871), паводле якога імперскае панаванне, уплывае на інтэлектуальную і маральную трансфармацыю народаў з ніжэйшымі культурамі. Паводле яго, такая богам вызначаная натуральная гармонія паміж чалавечымі расамі свету была б магчымай, бо кожнаму была прызначана культурная ідэнтычнасць, сацыяльнае месца і эканамічная роля ў імперскай калоніі.

З сярэдзіны да канца XIX стагоддзя гэта тэорыя апраўдвала каланізацыю, асабліва Далёкага Усходу і Афрыкі. Бельгія, Вялікабрытанія, Францыя і Германія прасоўвалі тэорыі нацыянальнай перавагі, якія апраўдвалі каланіялізм як асветніцтва неадукаваных народаў. Такім чынам, la mission civilisatrice («цывілізацыйная місія») Французскай імперыі меркавала, што некаторыя расы і культуры маюць больш высокую мэту ў жыцці, у выніку больш магутныя, больш развітыя і больш цывілізаваныя расы маюць права каланізаваць іншыя.[1][2]

Посткаланіяльная тэорыя разглядае культурныя аспекты, якія сфарміраваліся ў выніку еўрапейскай каланізацыі. Эпоха каланізацыі спарадзіла спецыфічнае самавызначэнне як каланізатараў, так і каланізаваных. Каланізатары стварылі свой вобраз асветнікаў і правых. Амерыканскія аўтары ўжываюць паняцце «крытычная беласць» (англ.: critical whiteness). З іншага боку, у каланізаваных развіваецца каланіяльны менталітэт і потым культурнае нізкапаклонства адносіна культуры краіны-заваёўніка, што навязвае каланізаванай нацыі сваю месіянскую культураносную функцыю. Дэкаланізаваныя людзі развіваюць посткаланіяльную ідэнтычнасць, якая заснавана на культурных узаемадзеяннях паміж рознымі ідэнтычнасцямі (культурнай, нацыянальнай, этнічнай, а таксама гендарнай і класавай), якім каланіяльнае грамадства надае розную ступень сацыяльнай улады.

На думку індыйскага акадэміка Джаідэпа Сарангі, адна з глыбокіх практык посткаланіяльнага дыскурсу — праслаўленне «тутэйшага». Аргументуючы ідэю пазначэння мяжы/перыферыі (далітаў), у прадмове да сваёй кнігі «Уяўленне посткаланіялізму англійскай мовай: новыя арыентацыі» ён спасылаецца на маары і абарыгенаў.

Неакаляніяльны дыскурс геапалітычнай аднастайнасці пераносіць дэкалянізаваныя народы, іх культуры і краіны ва ўяўнае месца, так званы «Трэці свет», празмерна шырокае паняцце, якое звычайна ўключае кантыненты і моры, як то Афрыку, Азію, Лацінскую Амерыку і Акіянію. Посткаланіяльная крытыка аналізуе самаапраўдвальны дыскурс неакаланіялізму і функцыі (філасофскія і палітычныя) яго празмерна шырокіх паняццяў, каб вызначыць фактычную і культурную недакладнасць аднародных паняццяў, такіх як «арабы», «першы свет», «хрысціянскі свет» — фактычна гэтыя паняцці ўключаюць неаднародныя народы, культуры і геаграфію.

Посткаланіялізм у розных краінах

[правіць | правіць зыходнік]

Тэорыі посткаланіялізму распаўсюджаны ў краінах, якія былі ў залежнасці ад еўрапейскіх дзяржаў, асабліва Вялікабрытаніі, Францыі і Іспаніі.

Блізкі Усход

[правіць | правіць зыходнік]

Посткаланіяльная блізкаўсходняя літаратура даследуе і аналізуе заходнія дыскурсы пра фарміраванне ідэнтычнасці, існаванне і супярэчлівы характар посткаланіяльнай нацыянальнай ідэнтычнасці сярод народаў сучаснага Блізкага Усходу. Незалежнасць і канец каланіялізму не паклалі канец сацыяльнай фрагментацыі і войнам (грамадзянскім і міжнародным) на Блізкім Усходзе. У «Пошуках арабскай дэмакратыі: дыскурсы і контрдыскурсы» (2004) Ларбі Садзік сцвярджае, што праблемы нацыянальнай ідэнтычнасці на Блізкім Усходзе ёсць вынікам арыенталісцкай абыякавасці еўрапейскіх імперый. Калі яны вызначалі палітычныя межы сваіх калоній, то ігнаравалі мясцовую гісторыю, а таксама геаграфічныя і племянныя межы, якіх трымаліся тубыльцы.

Азія

[правіць | правіць зыходнік]

У 1924 годзе Нгуен Ай Куок (ён жа Хо Шы Мін) напісаў першы крытычны тэкст супраць французскай каланізацыі: Le Procès de la Colonization française («Французская каланізацыя пад судом»). Трын Мінь-ха развівае наватарскія тэорыі посткаланіялізму рознымі сродкамі выўялення — у літаратуры, фільмах, яна найбольш вядомая дакументальным фільмам Reassemblage (1982), у якім спрабуе дэканструяваць антрапалогію як «заходную мужчынскую гегеманічную ідэалогію».

Афрыка

[правіць | правіць зыходнік]

Кенійскі пісьменнік Нгугі ва Тхіёнга[ru] напісаў «Не плач, дзіця» (1964), першы посткаланіяльны раман пра ўсходнеафрыканскі досвед каланіяльнага імперыялізму; а таксама «Дэкаланізацыя розуму: палітыка мовы ў афрыканскай літаратуры» (1986). У «Паміж ракой» (1965), палітычным фонам якога было паўстанне Мау-Мау (1952—1960), ён закранае посткаланіяльныя праблемы афрыканскіх рэлігійных культур і наступствы навязвання хрысціянства і чужой культуры Кенія і большасці іншых краёў Афрыкі.

Усходняя Еўропа

[правіць | правіць зыходнік]

Падзелы Рэчы Паспалітай (1772—1794) і акупацыя краін Усходняй Еўропы Савецкім Саюзам пасля Другой сусветнай вайны былі формамі «белага» каланіялізму, які працяглы час ігнараваўся посткаланіяльнымі тэарэтыкамі. Панаванне еўрапейскіх імперый (Прускай, Аўстрыйскай, Расійскай, а пазней і Савецкай) над суседнімі тэрыторыямі (Беларусь, Украіна, Балгарыя, Чэхаславакія, Венгрыя, Літва, Малдова, Польшча, Румынія), якое заключалася ў войнах і анексіі, эксплуатацыі людскіх і прыродных рэсурсаў, знішчэнні культуры і спробах дактрынацыі мясцовага насельніцтва, шмат у чым нагадвала заваяванне заходнееўрапейскімі дзяржавамі заморскіх тэрыторый, нягледзячы на такія фактары, як геаграфічная блізкасць і адсутнасць расавых адрозненняў.[3]

Посткаланіяльныя даследаванні ў Цэнтральнай і Усходняй Еўропе адкрыліся фундаментальнай кнігай Эвы М. Томпсан «Імперскія веды: руская літаратура і каланіялізм» (2000), за ёю следам былі працы Аляксандра Фюта, Ханны Госк, Віялеты Келертас[4], Дароты Каладзейчык[5], Януша Корэка[6], Дарыюша Скурчэўскага[7], Багдана Штэфанэску[8] і Томаша Зарыцкага[9].

Украіна

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля скасавання СССР з’явіліся даследаванні постымперскай сітуацыі ў былых савецкіх рэспубліках.[10][11][12] Даследаванням посткаланіяльнай сітуацыі ў постсавецкіх дзяржавах прысвечаны навуковы часопіс Ab Imperio[ru].

Посткаланіяльныя падыходы да аналізу ўкраінскай культуры ўжывалі заходнія (пераважна дыяспарныя) і ўкраінскія навукоўцы. У прыватнасці, Аксана Грабовіч[uk] вывучала культурную спадчыну каланіялізму ва Украіне [13]. Посткаланіяльнае прачытанне ўкраінскіх літаратурных тэкстаў правялі літаратуразнаўцы Міраслаў Шкандрый[uk] і Марка Паўлышын[uk], а таксама філосаф Вахтанг Кебуладзэ[uk]. Ва Украіне Аксана Забужка і Мікола Рабчук[uk] напісалі творы, прысвечаныя посткаланіяльным асаблівасцям сучаснага ўкраінскага грамадства. Раман Аксаны Забужка «Палявыя даследаванні ўкраінскага сексу», які асвятляе посткаланіяльную сітуацыю ва ўкраінскай культуры, набыў вялікі розгалас і стаў бестселерам 1990-х гадоў.

Тэарэтыкі посткаланіялізму

[правіць | правіць зыходнік]

Асновай плыні многія крытыкі лічаць кнігу Эдварда Саіда[ru] «Арыенталізм». Іншыя важныя тэарэтычныя працы:

Асноўныя аўтары

[правіць | правіць зыходнік]

Акрамя тэарэтычных даследаванняў, аспекты посткаланіяльнага жыцця ў былых калоніях апісваюць у мастацкай літаратуры. Некаторыя пісьменнікі атрымалі сусветнае прызнанне, напрыклад, творы Джона Кутзее, Надзін Гордымер, Відзьядхара Найпала, Дэрэка Уолката, Воле Шайінка былі адзначаны Нобелеўскай прэміяй па літаратуры. Сярод асноўных аўтараў:

Паўднёвая Афрыка
Алжыр
Канада
Карыбскія астравы
Барбадас
Гвадэлупа
Гаіці
Ямайка
Марцініка
Маўрыкій
Трынідад і Табага
Сент-Люсія
Кот-д’Івуар
Егіпет
Гаяна
Індыя
Нігерыя
Новая Зеландыя
Сенегал
Украіна

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Заўвагі

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ Evans, Graham, and Jeffrey Newnham. 1998. The Penguin Dictionary of International Relations. Penguin Books.
  2. ↑ Saïd, Edward. 2000. «The Clash of Definitions.» In Reflections on Exile, and Other Essays. p. 574.
  3. ↑ Chioni Moore, David (2001). "Is the Post- in Postcolonial the Post- in Post-Soviet? Toward a Global Postcolonial Critique". PMLA. 116:1: 111–128. doi:10.1632/pmla.2001.116.1.111. Архівавана з арыгінала 2020-05-27. Праверана 2021-03-31.
  4. ↑ Kelertas, Violeta (2006). Baltic Postcolonialism. Amsterdam: Brill. ISBN 978-90-420-1959-1.
  5. ↑ Kołodziejczyk, Dorota; Şandru, Cristina (2012). "On Colonialism, Communism and East-Central Europe - some reflections". Journal of Postcolonial Writing. 48: 113–116. doi:10.1080/17449855.2012.658242. S2CID 161462559. Архівавана з арыгінала 2021-05-17. Праверана 2021-03-31. {{cite journal}}: Неадпаведнасць часу ў |archive-date= / |archive-url=; прапануецца 2021-04-17 (даведка)
  6. ↑ Korek, Janusz (2007). From Sovietology to Postcoloniality: Poland and Ukraine from a Postcolonial Perspective. Huddinge, Sweden: Södertörns högskola. ISBN 9789189315723.
  7. ↑ Skórczewski, Dariusz (2020). Polish Literature and National Identity: A Postcolonial Perspective. Rochester: University of Rochester Press - Boydell & Brewer. ISBN 9781580469784.
  8. ↑ Ştefănescu, Bogdan (2012). "Reluctant Siblings: Notes on the Analogy between Post- communist and Postcolonial Subalterns". Word and Text: A Journal of Literary Studies and Linguistics. 2:1: 13–25.
  9. ↑ Zarycki, Tomasz (2014). Ideologies of Eastness in Central and Eastern Europe. London: Routledge. ISBN 9780415625890.
  10. ↑ Шкандрій Мирослав. В обіймах імперії: Російська і українська літератури новітньої доби. — К. : Факт, 2004. — ISBN 966-8408-45-4.
  11. ↑ Томпсон Ева М. Трубадури імперії. Російська література і колоніалізм / Марія Корчинська (пер.). — К. : Видавництво Соломії Павличко «Основи», 2006. — ISBN 966-500-265-1.
  12. ↑ Korek, Janusz (ed.). From Sovietology to Postcoloniality: Poland and Ukraine from a Postcolonial Perspective. Stockholm: Södertörn Academic Studies 32, 2007.
  13. ↑ Грабович О. «Колоніалізм і його спадщина в сучасній Україні» // «Арка», 1994, № 1 (3).
  14. ↑ Архівована копія(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 липня 2011. Праверана 27 квітня 2010.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
Аглядныя працы
  • Саїд, Едвард В. Орієнталізм — К.: Видавництво Соломії Павличко «Основи», 2001. ISBN 966-500-092-6.
  • Саїд, Едвард В. Культура й імперіялізм. — К.: Критика, 2007. ISBN 966-7679-97-7.
  • Співак, Гаятрі Чакраворті. В інших світах. Есеї з питань культурної політики. — К.: Вид. дім «Всесвіт», 2006. ISBN 966-8439-01-5.
  • Bill Ashcroft (ed.) et al. The Post-Colonial Studies Reader. ISBN 0-415-09622-7.
Крытыка
Посткаланіялізм у поставецкіх краінах
  • Смолій В., Ясь О. Сучасна російсько-українська війна у світлі постколоніалізму // Вісник НАН України. — 2022. — № 6. — С. 3-16. https://www.academia.edu/82156576
  • Микола Рябчук. Постколоніальний синдром. Спостереження. — К.: «К. І. С.», 2011.
  • Марко Павлишин. Казаки на Ямайке: проявления постколониалізма в современной украинской культуре. // «Перекрестки», 2005, № 3-4, С. 5-16.
  • Мирослав Шкандрій. В обіймах імперії: Російська і українська літератури новітньої доби. — К. : Факт, 2004. — ISBN 966-8408-45-4.
  • Оксана Грабович. «Колоніалізм і його спадщина в сучасній Україні» // «Арка», 1994, № 1(3).
  • Ева М. Томпсон. Трубадури імперії. Російська література і колоніалізм / Марія Корчинська (пер.). — К. : Видавництво Соломії Павличко «Основи», 2006. — ISBN 966-500-265-1.
  • Korek, Janusz (ed.). From Sovietology to Postcoloniality: Poland and Ukraine from a Postcolonial Perspective. Stockholm: Södertörn Academic Studies 32, 2007.
  • Новая имперская история постсоветского пространства. Ред. И. Герасимов, С. Глебов, А. Каплуновский, М. Могильнер, А. Семёнов — Казань: Центр исследований национализма и империи, 2004. ISBN 5-85247-024-4.

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Посткаланіялізм&oldid=4740340"