Нева алышы

Нева алышы
	Нева алышы
Кем хөрмәтенә аталған	Нева
Дәүләт	Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Усть-Ижора[d]
Урын	Нева
Ваҡиға ваҡыты	15 июль 1240
Эра	Урта быуаттар
Ҡатнашыусылар	Новгород республикаһы, Швеция, Карелдар, Finns proper[d], Хяме[d] һәм норвежцы[d]
	Нева алышы Викимилектә

Нева һуғышы — 1240 йылдың 15 июлендә Нева йылғаһында, Усть-Ижора ҡасабаһы эргәһендә, Новгород республикаһы һәм карелдарҙың Швеция, Норвегия, фин һәм тавастий армияларына ҡаршы барған алыш.

Баҫып инеүҙең маҡсаты, моғайын, Нева тамағы һәм Ладога ҡалаһы өҫтөнән контроль булдырыу, һәм шуға күрә, варягтарҙың Новгород биләмәһе аша гректарға (Византияға) йөрөгән боронғо сауҙа юлының мөһим өлөшөн баҫып алыу; тәре һуғыштарының дауамы.

Тәүшарттары

XIII быуаттың беренсе яртыһында карел фин, балтик һәм славян ҡәбиләләре араһында күп һанлы бәрелештәр була, улар йә аралашып йәшәгән, йә бер-береһенә һөжүм иткән, йә бергә һаҡланыу өсөн йәки башҡа ҡәбиләләргә барымта өсөн берләшкәндәр. Шведтар карел, фин, славян ҡәбиләләрен суҡындырырға маташҡан һәм үҙ ерҙәрен талауҙарҙан һаҡлау өсөн йыш ҡына Нева ярҙары һәм туранан-тура Новгород ерҙәренә баҫып ингәндәр. Тарихта айырым осорҙа, мәҫәлән, XII быуат аҙағында үҙенең эсендәге низағтар арҡаһында көсһөҙләнгын Швеция карел һәм фин ҡәбиләләре һөжүменә дусар була, ә 1187 йылда Новгород ғәскәрҙәре менән бергә Швецияның боронғо ҡалаһы Сигтунуны яндыра.

Был ҡаршылыҡта ике яҡ та, рус һәм шведтар Балтик диңгеҙен һәм Ладога күлен, шулай уҡ Карелия муйынын тоташтырып тороусы Неваға яҡын торған территорияны үҙ контроле аҫтына ҡуйырға тырыша.

1237 йылдың декабрендә рим папаһы Григорий IX Финляндияға икенсе тәре походын иғлан итә, ә 1238 йылдың июнендә дат короле Вальдемар II һәм берләшкән орден магистры Герман фон Балк Эстонияны бүлергә һәм Балтика диңгеҙенә яҡын булған территорияларҙа шведтар ҡатнашлығы менән Рускә ҡаршы сығырға килешә^[1]. Рус ерҙәре был йылдарҙа монгол баҫып инеүҙәренән көсһөҙләнгән була.

Алыш алдынан

1240 йылдың йәйендә швед караптары Нева тамағына килә. Ярға төшөп, шведтар һәм уларҙың союздаштары, Ижора Неваға ҡойған урында сатырҙарын йәйә. Новгород ерҙәрен «ҡарауылсылар» һаҡлай: Нева районында, Фин ҡултығының ике яры буйлап, Новгородтың фин-уғырҙың ижора ҡәбиләләренән «диңгеҙ һаҡсылары» тора. 1240 йылдың июль көнө таңда Ижора ере аҡһаҡалы Пелгусий, дозорында йөрөп, швед флотилияһын күреп ҡала һәм тиҙ арала Александрға хәбәр итә.

Рустарға ҡаршы Ливон походы августа башлана^[1]. Дошман яҡынлашыуы тураһында хәбәр алғас, Александр атаһынан ярҙам һорап тормай, үҙ көсө менән эш итергә ҡарар итә^[2]. «Житие» китабында яҙылғанса, Александр бәләкәй дружинаһы (һарайы) менән ҡаршы сыға, күп кенә новгородлылар ҡушылып өлгөрмәй, сөнки кенәз сығыш яһарға ашыға. Алышта юлда китеп барышлай Ладога ҡәлғәһенең ополченецтары ҡушыла.

Александр отряды Волхов буйлап Ладогаға тиклем ҡоро ерҙән бара, артабан Ижора тамағына борола. Ғәскәр башлыса атлы яугирҙәрҙән тора, ләкин унда йәйәүлеләр көсө лә була, улар шулай уҡ ваҡытты юғалтмаҫ өсөн, атта бара.

Һуғыш барышында

1240 йылдың 15 июлендә һуғыш башлана.

«Житие» китабында алыш ваҡытында батырлыҡ күрһәткән алты яугир тураһында телгә алына (шуларҙың өсәүһе кенәз дружиннигы һәм өсәүһе Новгород кешеһе)

Алыш кискә тиклем дауам итә; төндә дошмандар тарала. Шведтарҙан еңелә, иртән иҫән ҡалған караптарында сигенергә мәжбүр була, һәм икенсе ярына сығып. Рус ғәскәре 20 тиклем яугирын юғалта (был иҫәпкә уларҙың һәләк булған дружинниктарын өҫтәргә була), ә шведтар йөҙләгән яугирен юғалта^[3]

Рус ғәскәре 20 тиклем тәшкил яугирын юғалта хәлле (уларҙы һәләк булған ошо һандарҙы өҫтәргә кәрәк дружинниктар), ә шведтар «мужь вятший накладший ике карап, диңгеҙҙең булмаҫ һәм үҙе пустиш преже; прок ә улар, соҡор ископавший, ню бещисло вметаш буласаҡ»^[3] (шулай уҡ дөйөм һанынан сығып шведтар шулай итеп тиҫтәнән йә һәләк була, йә хатта йөҙҙәрсә). Бынан тыш, хәбәре буйынса «Нарыҡлана», башҡа күп тән табыр шведтар икенсе көндө непогребенный нева ярында урындағы халыҡ.

Алыш һөҙөмтәһе

Шведтар өҫтөнән еңеү яулап, рус ғәскәрҙәре уларҙың Ладогаға һәм Новгородҡа хәрәкәт итеүен туҡтата һәм шулай итеп яҡын киләсәктә Швецияның һәм Ордендың ярашып эш итеү ҡурҡынысын киҫәтә.

Әммә еңеүҙән һуң Александрҙың эштәрҙе алып барыуҙа роле артыуҙан ҡурҡып, Новгород боярҙары кенәзгә төрлө ҡәбәхәтлектәр ҡора башлай. Александр Невский атаһына китә, әммә бер йылдан һуң Новгород халҡы кенәзде Псковға яҡынлашып килгән Ливон ордены менән һуғышты дауам итеү өсөн саҡыра.

Нева һуғышы тураһында хәтер

Александро-Невская лавра

Төп мәҡәлә: Александро-Невская лавра

1710 йылда Петр I Нева һуғышына иҫтәлек итеп Черная речка (хәҙер Монастырка йылғаһы) тамағында Санкт-Петербургта Александро-Невский монастырына нигеҙ һала. Шул уҡ ваҡытта тап ошо урында был алышта үткән тип яңылыш һаналған. Монастырь төҙөү Доменико Трезини проекты буйынса башҡарыла. Артабан монастырь ансамбле башҡа архитекторҙарҙың ниәте буйынса үҫешә.

1724 йылдың 30 авгусында Владимирҙан бында Александр Ярославич кәүҙәһен алып киләләр. 1797 йылда, император Павел I ваҡытында Александро-Невский монастырына лавра дәрәжәһе бирелә. Александро-Невская лавраһының архитектура ансамбленә Благовещен сиркәүе, Фёдоров сиркәүе, Троица соборы һ.б. инә. Хәҙер Александро-Невская лавра —дәүләт ҡурсаулығы, уның территорияһында XVIII быуат некрополе (Лазарев зыяраты) һәм сәнғәт оҫталары некрополе (Тихвин зыяраты) менән ҡала скульптураһы музейы урынлашҡан. Лаврала Михаил Васильевич Ломоносов, Александр Васильевич Суворов, Денис Иванович Фонвизин, Николай Михайлович Карамзин, Иван Андреевич Крылов, Михаил Иванович Глинка, Модест Петрович Мусоргский, Пётр Ильич Чайковский, Фёдор Михайлович Достоевский һәм Рәсәй тарихына ингән башҡа бик күп эшмәкәрҙәр ерләнгән.

Усть-Ижорала Александр Невский сиркәүе

Нева алышында еңеү хөрмәтенә Усть-Ижорала 1711 йылда ағас сиркәү төҙөлә^[4].

Яңы быуат башына тиклем сиркәү бер нисә тапҡыр яна һәм бер нисә тапҡып тергеҙелә. 1798 йылда урындағы халыҡ аҡсаһына манара һәм суйын рәшәткәләр менән таш ғибәҙәтхана төҙөлә.

1934 йылда ғибәҙәтхана ябыла һәм келәт кеүек ҡулланыла. Ленинград блокадаһы ваҡытында ғибәҙәтхана манараһы шартлатыла, сөнки ул немец артиллерияһы өсөн оринтир булып тора^[5].

1990 йылдарҙа храмды реставрациялау буйынса эштәр башлана, ә 1995 йылдың 12 сентябрендә ул изгеләндерелә. Ғибәҙәтхана янында ҙур булмаған зыярат урынлаша, унда 2002 йылдың 6 декабрендә Александр Невскийҙың бил тиңенән төшкән (бронза) образы менгән һәйкәл-сиркәү ҡуйыла һәм изгеләндерелә^[6]

Санкт-Петербургтың Колпино районында Усть-Ижора ҡасабаһы, Шлиссельбургское шоссе, 217 адресы буйынса сиркәү урынлашҡан.

Нәфис әҙәбиәттә

Ян В. Г. Юность полководца. Историческая повесть // В кн.: Ян В. Г. К последнему морю. Юность полководца. — М.: Правда, 1981. — С. 317—507.
Субботин А. А. За землю Русскую. Исторический роман. — М.: Изд-во ДОСААФ СССР, 1988. — 718 с.: ил. — (Библиотека «Отчизны верные сыны»).

Кинола

2008 йылда экрандарға «Александр. Невская битва» нәфис фильмы сыға.

Тәңкәләрҙә һәм почта маркаларында

Рәсәйҙең иҫтәлекле тәңкәһе, 1995 йыл

Почта блогы СССР, 1990 йыл

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Сражение на Омовже
Ледовое побоище
Сражение на реке Воронежке
Литовский поход Александра Невского

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 Ужанков А. Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского
↑ Житие Александра Невского
↑ ^3,0 ^3,1 Новгородская первая летопись старшего извода. В лето 6748
↑ Энциклопедия Санкт-Петербурга* (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 сентябрь 2008.
↑ Энциклопедия Санкт-Петербурга*. Александра Невского в Усть-Ижоре церковь.Дата обращения 22 сентября 2008.
↑ Создание памятника Александру Невскому на месте «Невской битвы».Мой мир@Mail.Ru(12 ноября 2008).Дата обращения 25 января 2016.

Һылтанмалар

В. И. Охотникова. «Повесть о житии Александра Невского»
Селезнёв А. А. Поверье — Легенды: «Предтеча Невской битвы» и «Небесная помощь в день Невской битвы»
Л. Усыскин. Первое происшествие на Неве 2010 йыл 18 август архивланған.

[AU-1] 1,0 ^1,1 Ужанков А. Меж двух зол. Исторический выбор Александра Невского

[житие*-2] Житие Александра Невского

[N1LSI-3] 3,0 ^3,1 Новгородская первая летопись старшего извода. В лето 6748

[Энциклопедия_Санкт-Петербурга*-4] Энциклопедия Санкт-Петербурга* (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 сентябрь 2008.

[5] Энциклопедия Санкт-Петербурга*. Александра Невского в Усть-Ижоре церковь.Дата обращения 22 сентября 2008.

[6] Создание памятника Александру Невскому на месте «Невской битвы».Мой мир@Mail.Ru(12 ноября 2008).Дата обращения 25 января 2016.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]