Ауымбаҡ

Ауымбаҡ
Фәнни классификация
Батшалыҡ: Хайуандар Тип: Хордалылар Класс: Ҡоштар Отряд: Ҡағараҡ һымаҡтар Ғаилә: Ҡағараҡтар Ырыу: Ҡағараҡтар Төр: Ауымбаҡ
Латинса исеме
Gavia stellata (Pontoppidan, 1763)
Төрҙәштәре
Gavia stellata stellata Gavia stellata squamata
Ареал
рәсем
ITIS 174474 NCBI 37040

Gavia stellata

Ауымбаҡ (ҡыҙылбоғаҡ ҡағараҡ, ҡауымбаҡ, тирҫаяҡ), (лат. Gavia stellata) — ҡағараҡтар ырыуына (Gavia) ҡараған төньяҡ диңгеҙҙәрҙәге һыу ҡошо.

Ҡылыҡһырлама

Ҡағараҡтар араһында иң вағы: ауырлығы 1,1—2,5 кг, оҙонлоғо 53-69 см, ҡанаттарының йәйеме 25,7—31 см, 105—120 см. Арҡаһы һәм ҡанаттары аҡ тапһыҙ, булһа ла ваҡ ҡына алыҫтан күренмәҫлек аҡ төрткөләр, кәүҙәһенең өҫкө өлөшө һәм ҡанаттары бер иш һоро. Ҡорһағы аҡ. Башы һәм муйын яндары көлһыу, муйынының артҡы яғында аҡ һыҙаттар. Яҡынданыраҡ ҡарағанда, «никах» кейемендә муйынының алғы яғында ерән — ҡыҙыл («ҡыҙғылт») тап күренә, тик алыҫтан ҡара кеүек тойола, шуға күрә ул айырыу билдәһе була алмай. Нәҙек суҡышлы, сағыштырмаса көсһөҙ, суҡышының өҫкө яҡ һырты тура. Суҡышының һырты бер аҙ бөгөлгән, шуға күрә ҡош «кәкес» булып күренә, ул бигерәк тә суҡышын еңелсә күтәреп тотоу ғәҙәте тәьҫирендә көсәйә. Был билдә ҡышҡы «кейемдә» бер-береһенә оҡшаған өлкән һәм йәш ҡоштарҙы айырыу өсөн мөһим. Йәш ҡоштоң суҡышы ҡарағусҡыл, ҡышҡы ҡоштоҡо аҡһыл һор, суҡыш өҫтө һырты ҡара. Ҡара тәпәйле, йөҙөү ярыларында алһыу таптар. Йәш ҡоштоң күҙҙәре ҡыҙғылт-көрән булһа, өлкән ҡоштоҡо -ҡыҙыл тиерлек.

Ата һәм инә ҡоштар «никах» кейемендә баштары һәм муйындары көлһыу һоро. Елкәһендәге һәм түбәһендәге ҡара нәҙек һыҙыҡтар ҡара-аҡ һыҙаттар булып муйының артҡы яғына күсә һәм аҫҡы өлөшөнән ҡырҙарына сығалар. Алғы яҡтан муйыны төбөндә өсмөйөш йәки трапеция кеүек ҡыҙғылт ерән тап бар. Арҡаһы һәм ҡанаттары үренең сит ҡауырһындары аҡ сыбар һүрәтле һоро йәки аҡһыл һоро. Арҡаһының алғы өлөшө лә аҡ сыбар һүрәтле. Ҡанат аҫты төрлөсә ҡара һүрәт менән аҡ төҫтә, ҡойроҡ аҫты аҡ таптар менән ҡарағусҡыл һоро төҫтә. Елпеүестәр һәм ҡойроҡ ҡауырһындары ҡуңырт һоро төҫтә.

Ҡышҡы кейемдәге ата һәм инә ҡоштарҙың баш өҫтө һәм муйынының артҡы яғы нәҙек аҡ буй һүрәт менән сыбарланған ҡара-һоро, арҡаһы һәм ҡанаттар япмаһы (кәүҙәһенең өҫкө яғы) ваҡ аҡ таплы һорғолт көрән, башының аҫҡы өлөшө, муйынының алғы яғы еңелсә аҡһыл һор ҡатнашҡан аҡ, күкрәге һәм ҡорһағы аҡ. Ҡойроҡ аҫты (аналь тишек тирәләп) арҡыры ҡара һыҙатлы аҡ. Ҡыҙғылт-ерән таптар юҡ, әммә уның эҙҙәре беленеп торорға мөмкин.

Моронлаған бала ҡош ҡара-көрән, кәүҙәһенең аҫҡы яғы аҡһылыраҡ төҫтә, күҙҙәренең тирә-яғында тоноҡ аҡһыл ҡайма, мамығы ҡыҫҡа һәм тығыҙ. Икенсе кейеме: беренсеһе кеүек үк, әммә бер ни тиклем яҡтыраҡ төҫтә, ҡорһаҡ яғы һорғолт көлһыу (тик аҡ түгел!). Оялағы осорҙағы кейеме өлкән ҡоштоң ҡышҡы кейеменә оҡшаған, әммә тәненең өҫкө яғы бер аҙыраҡ асығыраҡ, арҡа яғындағы аҡ таптар хәҙер оҙонораҡ һәм ҡараңғы-аҡ, башы өҫтөндә һәм муйынының артҡы яғында аҡ һүрәт юҡ, яңаҡтарында һәм муйынының аҫҡы өлөшөндә — һорғолт ҡауырһындар ҡатнашмаһы. Аралыҡтағы кейемендә «никах» кейемдәре ҡауыр: ындары бар, бигерәк тә муйынында һәм тамағында.

Иң эре төньяҡ диңгеҙ ҡошо ҡағараҡтан бәләкәй булыуы һәм муйынындағы ҡыҙғылт һыҙығы менән айырыла.

Тауышы

Осоп барған ҡоштарҙың бер аҙ ҡарҡылдауға оҡшаған һәм бер үк ваҡытта ҡаҙҙар ҡаңҡылдаған — ритмлы «ҡа-ҡа-рра — ҡа-ҡа-… рра» кеүек ҡабатланған көслө тауыштарын ишетергә мөмкин. Бынан тыш, йыш ҡына мыяулаған йәки кеше тембрына яҡын шарҡылдап көлгән тауыш та сығаралар. Парҙар бер тауыштан башҡарған дуэт «хау-оп…хау-оп» зыңғырлаған ғыжылдау кеүек һәм "ҡуий…ҡуҡуий…. " һымаҡ яңғырауыҡлы ҡысҡырыуы бигерәк тә моңло. Ҡурҡҡан ҡош һыуға сумғанда моңло ҡыҫҡа «уй» тауышын сығара (ҡағараҡтыҡына ҡарағанда йомшағыраҡ).

Таралыуы

Европаның төньяғында, Азияла һәм Төньяҡ Америкала оялай. Көнбайыш Европала таралыу урыны: Норвегия, Финляндия, Швеция, Төньяҡ Ирландия, Төньяҡ Шотландия, Исландия, Фарер утрауҙары, Шпицберген, Норвегияның Айыу утрауы. Төньяҡ Америкала: Арктика утрауҙарында һәм Канадала материктың көньяғына 50-се параллелгә тиклем, Аляскала, Гудзон ҡултығы ярҙарында, Лабрадор ярымутрауында, Ньюфаундлендта, Гренландияның яр буйҙары районында. Элекке СССРҙа: Франц-Иосиф Ерҙәре һәм Яңы Ер архипелагтары, Колгуев, Вайгач, Новосибирск утрауҙары, Врангель, Курил утрауҙары (Парамушир һәм Симушир), Командор һәм Шантар утрауҙары, материкта илдең төньяҡ өлөшөндә Балтика буйы (Латвия, Эстония) менән Кола ярымутрауынан (шул иҫәптән яндаш Айнов утрауы) Чукот ярымутрауына, Камчатка һәм Охот диңгеҙе яр буйҙарына тиклем. Кәньяҡ оялау ареалы насар өйрәнелгән. Оя ҡороу Вологда өлкәһендә (62° так как) Обь Үрҙәр бар Ҡатыш (67° с. ш.), Таз бассейны (63° с. ш.), Йәнәсәй бассейнында 59° так как аҫтында, бәлки, төньяҡ Байкал янында, Якутск яны Вилюй бассейнында, Амурҙың түбәрге ағымында Кизе күлендә. Ареалдың көньяҡ яртыһында оя ҡороу, моғайын, бәхәсле һәм даими түгел. Ареалдың тарихи үҙгәреүе, әгәр улар булмаһа, күрәһең, ҙур булмаған.

Көнбайыш Европала ҡышлау урындары: Атлантика һәм Төньяҡ диңгеҙҙең яр буйҙары (Норвегияла, Швецияла, Данияла, Англияла, Германияла, Бельгияла, Нидерландтарҙа, Францияла), Бискай ҡултығы һәм Португалияның көнбайыш яр буйҙары, Францияла Урта диңгеҙ яр буйҙары, Адриатик диңгеҙ, Румынияла, Болгарияла һәм Төркиәлә Ҡара диңгеҙ яр буйҙары. Азияла ҡышлау урыны: Иранда Каспий буйы, Япония һәм Ҡытай, Төньяҡ Америка — Алеут утрауҙары һәм Алясканан Калифорнияға тиклем көнбайыш яр буйыҙары, көнсығышта — Яңы Шотландиянан Флоридаға тиклем, шулай уҡ Бөйөк күл. Рәсәйҙә һәм СССР-ҙың элекке башҡа илдәрендә Ҡара һәм Каспий диңгеҙҙәре яр буйҙарында, Камчатка һәм Курил утрауҙарында даими, һирәкләп — Кола ярымутрауында һәм Севан күлендә ҡышлай.

Тундра зонаһында һай һыу ятҡылығы өсөн иң ғәҙәти ҡош. Тундра зонаһынан ситтә — һирәк. Хатта тундра зонаһында ла тигеҙ таралмаған. Мәҫәлән, Ямалда1978 йылға тиклем тығыҙлығы 100 км² 20 пар тәшкил итә, ә Индигирканың түбәнге ағымында барлығы 100 км² 2-4 пар тура килә. Таймыйҙың көшбайышында һәр ун күлгә 1 — 3 пар тәшкил итә. Төньяҡҡа башҡа гагараларға ҡарағанда арктик сүлдәре тиклемтөпкәрәк үтеп инә. Диңгеҙ кимәленән бейеклеге 500 м тиклем яҫы таулыҡтарҙа оялай. Төп шарт — оя ҡорорға яраҡлы (һәм бик ваҡ ваҡ күл) һәм аҙыҡҡа мул (иң ҙур күл, йылға, диңгеҙ ярҙары) биотоптың булыуы. Оя өсөн оптималь ландшафт — тигеҙлектәге ныҡ үҫешкән күл селтәре менән һаҙлыҡлы тундра, йылға буйы үҙәндәре һәм диңгеҙ яны тундраһы. Миграцияла һәм ҡышлауҙа туҡтау урындары — ҙур күлдәр һәм йылғалар, диңгеҙ ҡултыҡтары.

Ауымбаҡ һәм ҡарабоғаҡ йәки аҡбоғаҡ гагаралар бергәләп йәшәгән күпселек райондарҙа һуңғыларының һаны байтаҡҡа күберәк (аҙыҡҡа конкуренция) һәм урыны менән генә (Кола ярымутрауында, Аҡ диңгеҙ яры буйында, Чукот ярымутрауының ҡайһы бер райондарында) кире нисбәт күҙәтелә.

XX быуаттың 40-сы йылдарына саҡлы Башҡортостан Республикаһы биләмәләрендә ауымбаҡ күҙәтелмәй, аҙаҡ уны Көньяҡ Уралдың көнсығыш күлдәрендә миграция мәлендә туҡтарға мөмкин, тип иҫәпләйҙәр. Тик 50-се йылдарҙың урталарында ҡоштар мәлендә ауымбаҡ билдәле була, уны Урал аръяғы һәм алды райондарында Талҡаҫ күлендә, Ағиҙел һәм Өфө йылғалары буйында осраталар. Хәҙерге ваҡытта Башҡортостан аша бик һирәк осоусы ҡош һанала. Уның Кама йылғаһы үҙәнендә һәм Ағиҙел тамағында, Урал аръяғы күлдәрендә туҡтағанын йыл һайын булмаһа ла билдәләйҙәр.

Йәшәү рәүеше

Әүҙемлеге

Ауымбаҡ бик яҡшы йөҙә һәм сума. Һыуҙа ул бейек ултыра, әммә өйрәктәрҙән түбәнерәк. Хәүеф тыуғанда һыуға сума, һыу өҫтөндә тик тар һыҙат булып арҡаһы, башы һәм муйыны ҡала, ә ҡайһы берҙәре бөтөнләй башы ғына күренә. Йыш ҡына һыу өҫтөндә ҡанаттарын ҡағып, аҫма рәүештә баҫа, ҡырын һәм хатта ҡорһағын өҫкә ҡаратып та йөҙә. Тауышһыҙ ғына һыуға сума, әммә хәүефле мәлдә оянан ихтибарҙы ситкә йүнәлтеү өсөн : сума. Һыу аҫтында аяҡтары менән эшләп йөҙә, ҡайһы саҡ ҡанат хәрәкәте ярҙам итә. Һыу аҫтына 90 секундҡа ҡәҙәр була ала, ғәҙәттә 40-50 с. Сумыу тәрәнлеге 2-9 м, әммә 21 метрға ҡәҙәр сумыу осраҡтары билдәле. Осҡанда өйрәккә оҡшай, әммә артҡа һыҙылған сағыштырмаса ҙур тәпәйҙәре арҡаһында сағыштырмаса оҙон һәм ҡыҫҡа ҡанатлы тойола. Тура һыҙыҡ буйлап тиҙ оса, ҡанаттары менән йыш ҡына шаҡтай тәрән ҡаға, муйыны алға һонолған һәм аҫҡа бөгөлгән. Ауымбаҡтар яңғыҙ осалар, хатта пары ла һауала бер-береһенә яҡынлашмайҙар. Башҡа ҡағараҡ һымаҡтар менән сағыштырғанда һыуҙан өҙерәк йүгереп һиҙелерлек еңел күтәрелә, һыуға төшкәндә өйрәктәр кеүек тәпәйҙәренә түгел, ә түшенә ултыра. Шунлыҡтан бик йыш ҡына был бәләкәй һыу ятҡылыҡтарында оя ҡора, ҡайһы берҙә арҡырыһы 5 метр булған күлдәрҙә лә. Ҡоро ер буйлап айырым осраҡта ғына ҡорһағында аяҡтары менән этәрелеп ҡанаттары ярҙамында шыуышып йөрөй, йәки вертикаль хәлдә башы ергә төшкән килеш. Ғөмүмән, ауымбаҡ бүтән ҡағараҡтарға ҡарағанда ихлас оса, шуға ла ҡурҡыныс тыуғанда һыуға сумыуҙан осоп китеүгә өҫтөнлөк бирә. Ул йүгермәй генә осоп китә тиерлек, шуға күрә бәләкәй күлдәрҙә (10-15 м оҙонлоҡтағы) оя ҡора, аҙыҡты балыҡҡа бай ҙур күлдәрҙә таба.

Ауымбаҡ

Тәүлек әйләнәһенә әүҙем, бигерәк тә бала сығарғанда юғары киңлектәрҙә тәүлек әйләнәһенә яҡтылыҡ булған шарттарҙа. Биләмә һәм «никах» ҡылыҡтарын төнөн, ә миграция мәлендә йышыраҡ көндөҙ күрһәтәләр. Бала сығарыу ваҡытында яңғыҙ, парашып йәки ҙур булмаған төркөм менән йөрөйҙәр. Дөйөм алғанда, уларға йәмәғәтселек хас, туҡланыу ваҡытында һыуҙа 4 — 8 ҡоштан торған төркөм яһайҙар. Хатта ҡайһы берҙә колониялар барлыҡҡа килтергән парҙар һаны 20-гә тиклем етергә мөмкин. Ҡышлауҙа һәм кире килгәндә аҙыҡҡа бай урындарҙа ауымбаҡтар бик ҙур төркөмгә йыйылалар, хатта ҡайһы бер төркөмдә 175 һәм 500-гә тиклем ҡош була.

Билдәле иң оло йәше — яҡынса 24 йыл.

Төләү

Ауымбаҡтың ҡауырһындары алмашыныуының эҙмә-эҙлелеге: беренсе мамыҡлы — икенсе оя (беренсе ҡышҡы) — аралыҡта (тулы булмаған «никах») — тәүге «никахлыҡ» — ҡышҡы (һуңғы) — икенсе «никах» (һуңғы).

Беренсе кейеме йомшаҡ тығыҙ мамыҡтан яһалған, 10-20 көнлөк сағында икенсе мамыҡ менән алмашына. Биш — алты аҙналығында был мамыҡтарҙы ҡауырһын төксәләре ҡыҫырыҡлап сығара. Мамыҡ күҙҙәренең тирә-яғында һәм яурын өлкәһендә, ҡорһағында яйлап туҙа, әммә ҡанаттарына күтәрелгәнгә тиклем ҡабырғаларында һәм һигеҙгүҙҙә ҡала. Шул уҡ ваҡытта арҡаһына яңы мамыҡ үҫә, ул мамыҡ япмаһына башланғыс бирә. Себеш тулыһынса әле мамыҡ менән ҡапланған мәлдә яҡынса 2,5—3 аҙналыҡ ваҡыттарында ҡанаттарында беренсе төксәләр барлыҡҡа килә. Тулыһынса оя кейеме август уртаһына — аҙағына формалаша. Декабрҙән февралгә ҡәҙәр аралыҡтағы тулы булмаған төләү үтә. Май-июндә тәүге «никах» кейеме төләүе тамамлана, был ваҡытта ҡышҡы ҡауырһындарҙың күп өлөшө алмашына. Көҙгө ҡауырһындар ҡышҡыһына оло ҡоштарҙың оялағы һуңғы төләүе кеүек үтә, әммә беренсе елпеү ҡауырһындары йәй ваҡытында уҡ алмашына.

Оялағы һуңғы төләү ҡағараҡтарҙың башҡа төрҙәренән айырмалы рәүештә, сентябрь аҙағынан декабрь аҙағында хәтлем бара. Был ваҡытта беренсе елпеүсе ҡауырһындар бер юлы ҡойола һәм ҡош ваҡытлыса осоу һәләтен юғалта. Өлкән ҡоштоң «никах» алдынан тәнендә контур ҡауырһындары, ҡойроҡ һәм өлөшләтә ҡанаттарының япма ҡауырһындары алмашына. Төләү февраль — апрель башында башлана, апрелдә «никах» кейемендәге беренсе ҡоштар күренә башлай.

Миграцияһы

Ауымбаҡтың миҙгелле миграцияһы етерлек кимәлдә өйрәнелмәгән. Ихтимал, ҡоштар киң фронт яһап күсәләр һәм бер урынға тупланмайҙар. Төп йүнәлеш — көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа табан. Ҡышлауға Төньяҡ диңгеҙгә һәм Атлантик океандың Европа яр буйҙарына Аҡ диңгеҙ, Карелия, Балтик райондары аша, Ҡара диңгеҙ буйында ҡышлауға — Европаның үҙәк өлкәләре һәм Украина аша, Каспий буйҙарына — Ҡаҙағстан һәм Көнбайыш Себер аша оса. Ҡоштарҙың Көнсығыш Себер тундраһы менән Чукотканан көҙгө күсеүе, күрәһең, көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ һәм көньяҡ-көнбайыш йүнәлешендә үтә, әммә быға дәлилдәр юҡ.

Ҡағараҡтар балыҡ аулайҙар

Миграция ваҡытында ҡоштар яңғыҙ һәм парлашып, йәки һирәгерәк бәләкәй төркөм менән осалар (ғаилә булырға мөмкин). Осоу байтаҡ бейектә көндөҙ ҙә төндә лә бара һәм яраҡлы һыу ятҡылыҡтарында туҡталыштар яһала.

Көҙгө миграцияның башланыуы йәш ҡоштарҙың оса башлаған мәленә август аҙағында — сентябрҙең беренсе яртыһына тура килә. Көҙгө миграция сөсө һыу ятҡылыҡтарының туңыуына (октябрь аҙағы — ноябрь башы) бәйләнгән. Диңгеҙ яры буйынан ноябрь буйына һәм декабрь башында китәләр. Яҙғы миграция март аҙағынан июнь буйына бара.

Туҡланыуы

Аҙыҡ эҙләү көндөҙ ҙә, төндә лә күҙәтелә. Оя ҡорған ваҡ күлдә ауымбаҡтар туҡланмайҙар, ә икенсе һыу ятҡылыҡтарына осалар һәм балыҡ аулайҙар — йыш ҡына ҙур күлдәргә, йышыраҡ диңгеҙ йәки йылға буйына. Аҙыҡ артынан бик алыҫҡа, хатта 10 км-ҙан ашыу араға осалар. Ауымбаҡтар башҡа ҡағараҡтарҙан айырмалы рәүештә, йыш ҡына аҙыҡты бәләкәй һай күлдәрҙә һәм йылға шаршыларында ағымға ҡаршы сумып табалар. Ҡош балыҡты һыуға сумып, суҡышы менән эләктергәс, суҡышын иыҡ ҡыҫып табышын үлтерә. Һәр осош ваҡытында уңайлы шарттарҙа һунар итеү биләмәһе 2-2,5 гектар тәшкил итә.

Төп аҙыҡ төрө — ваҡ балыҡ. Сөсө һыу ятҡылыҡтарында төп ролде алабалыҡ һәм һөмбаш балыҡ, сабаҡ, суртан, алабуға һәм ташбаш уйнай. Икенсел аҙыҡ булараҡ балыҡ ыуылдырығы, тәлмәрйендәр, ҡыҫалалар (шул иҫәптә краб), төрлө-төрлө моллюскалар, селәүсендәр, һыу бөжәктәре тора, хәйер бәлки, был объекттарҙың бер өлөшө балыҡ менән бергә ҡоштоң ашҡаҙанына эләгәлер. Иртә яҙын, балыҡҡа бай һыу ятҡылыҡтары боҙ аҫтында булғанда, ауымбаҡтар үлән аҙыҡтарҙы ла ашайҙар.

Үрсеүе

Өлкән ҡоштар йыл һайын оялаған урындарына кире ҡайталар һәм күп осраҡта иҫке ояларын даими ҡулланалар. Ҡош 2-6 йәшендә үрсей башлай. Моногамлы. Пар даими, һәр хәлдә, ҡышлауҙа ҡоштар йыш ҡына парлашып йөрөйҙәр һәм оялау урындарында һәр ваҡыт пар менән күренәләр. Енси өлгөргәнлек ваҡыты еткәс ҡоштарҙың парлашыуы, күренеүенсә, ҡышлау ваҡытында түгел, ә йәйгеһен башҡарыла. Оялау урындарына ҡоштар башҡа ҡағараҡтарға ҡарағанда сағыштырмаса һуңыраҡ, ҙур күл ситтәре боҡҡан әрселә башлағас, йылғаларҙа йырындар барлыҡҡа килгәс, ә ваҡ һыу ятҡылыҡтары тотош иреп бөткәс ҡайталар. Ҡайтыу ваҡытты һауа шарттарына ғына түгел, ә урындағы киңлек менән дә бәйле: Европаның төньяғына һәм көнбайышна ҡайтыу майҙың беренсе декадаһынан июнь башына саҡлы, ә көнсығыш Себер тундраһына июндең беренсе-икенсе декадаһында.

Ҡыҙылбоғаҡ ҡағараҡ себеше менән

Ауымбаҡ оя ҡорор өсөн майҙаны бәләкәй булған һыу ятҡылыҡтарына өҫтөнлөк бирә (1 гектарҙан кәм), улар йыш ҡына аҙыҡ биотобынан шаҡтай алыҫ була (ун километрға тиклем) — ҙур күлдәр, балыҡҡа бай йылға йәки диңгеҙ яр буйҙары. Йыш ҡына оялаған күлдәрҙең оҙонлоғо ни бары 10-15 метр була, һәм ҙурлығы, күрәһең, осоп китеү өсөн кәрәкле алыҫлыҡ менән сикләнә. Һыу ятҡылыҡтары төрлө характерҙа булырға мөмкин. Тайга һәм урманлы тундра зонаһы сиктәрендә, ҡағиҙә булараҡ, сфагнум һаҙлыҡтар араһындағы олиготроф күлдәр йәки тауҙар аралығы түбәне, үҫемлектәргә мәхрүм булған яр буйҙары. Һыу айырғыс яҡшы тупраҡлы тундрала ла шундай уҡ һыу ятҡылыҡтарын һайлай. Киң, һаҙматлы тигеҙлекле тундрала ваҡ, һыу яны үҫемлектәре (күрән, актрофил) күп үҫкән күлдәрҙе өҫтөн күрә. Ошондай һәр күлде бер пар биләй. Оя өсөн ауымбаҡ биләгән күлдә йыш ҡына бөтөнләй аҙыҡ булмай. Көнбайыш Европала, оя ҡорорға уңайлы урындарға ҡытлыҡ булыу сәбәпле, эре күлдәрҙә парҙар һаны 20-гә тиклем еткән осраҡтар билдәле. Һауала биләмә сиктәре боҙолған осраҡта парҙың бер ағзаһы йәки икеһе лә «олой» йәки «оҙон» итеп ҡысҡыра. Биләмә сиктәре һыу өҫтөндә боҙолғанда ҡоштар сик боҙоусының ҡаршыһына йөҙәләр һәм иҫкәртеү һынын алалар (муйынын алға һәм өҫкә һуҙа, суҡышын салышыраҡ өҫкә ебәрә), шулай итеп муйындарындағы ерән ҡыҙыл таптарҙы күрһәтәләр. Аҙаҡ парҙар суҡыштарын һыуға тыға башлайҙар һәм шаулы итеп ҡарҡылдап һыуға сумалар, һуңынан «йылан тантанаһы» башлана: ҡоштар кәүҙәләрен һыуға батырып, муйындарын өҫкә һуҙып, һуҙынҡы аһәңле дуэт башҡарып, йәнәш яйлап ҡына йөҙәләр. Агрессияны ҙур дәрәжәлә «пингвин һыны» менән дә белдерәләр: ике ҡош һыу өҫтөнә күтәрелә биреп, суҡыштарын өҫкә ҡаратып муйындарын ҡыя һуҙалар һәм бер юлы тәпәйҙәре иенән һыуҙы сәпелдәтәләр. Ҡайһы саҡта ҡанаттарын күтәреп парҙың береһе дошманға ташлана. Һуғышҡан ҡоштар бер-береһен баштарынан йәки муйындарынан суҡыйҙар, ҡайһы саҡта һыу аҫтынан да һөжүм итәләр. Ауымбаҡ бала сығарған осорҙа агрессияны башҡа төр ҡоштарға, айырыуса өйрәктәргә күрһәтә.

Ауымбаҡтар ояһын йә ҡоро ерҙә, йә һыуҙа ҡора. Беренсе типьағы оя олигатроф төрлө тәрәнлектәге күлдәр өсөн хас. , Оя яр буйында һыу ситендә (ҡағиҙә булараҡ, 30-20 см-ҙан да алыҫ түгел) бөтөнләй асыҡ урынлаша, шуға күрә ҡош тиҙ генә һыуҙан ояһына сыға йәки хәүеф тыуғанда ояһынан һыуға төшә ала. Ояға яҡшы күҙгә ташланып торған һуҡмаҡ алып бара, уның буйынса баҫып ултырған ҡош һыуға шыуып төшә (ҡайһы осраҡта ундай һуҡмаҡ икәү була). Ояны йыш ҡына моронса, яртылаш һыуға сумған түңгәк йәки бәләкәй утраусыҡ өҫтөндә һәм бөтөнләй тигеҙ ярҙа ла ҡора. Оя ҡороуҙа парҙың ике аҡзаһы ла ҡатнаша, уны тығыҙ төйөлгән сфагнумдан, күрән һабаҡтарынан йәки арктофилдәрҙән, ҡайһы берҙә һыу төбөнән алынған ылымыҡтар өҫтәп ҡоралар. Түбәһендә яҡшы айырылып торған сөмкә уйым бар. Ҡағиҙә булараҡ, түшәменә һыу һеңгән була, әммә сфагнум түнгәгендәге оя ҡоро була. Оя үлсәмдәре (см): диаметры 25-35, улаҡ диаметры 18-20, улаҡ тәрәнлеге 3-5. Яртылаш һыуға батҡан оялар икенсе төрлө. Оя күрән һәм арктофил ҡыуаҡлыҡтар араһында 30-80 см тәрәнлектә урынлаша. Тупаҫ киҫелгән конусҡа оҡшаш оя һабаҡтарҙан, һыу үҫемлектәре япраҡтарынан төҙөлә һәм уны үҫемлек һабаҡтары тотоп тора. Ул һыу өҫтөнән 5 — 8 см-ға ғына сығып тороуға ҡарамаҫтан ҙур массалы була. Ғәҙәттә оя үләрдәр араһында яҡшы ышыҡлана.

Копуляция ҡоро ерҙә үтә. Ҡушылыу алдынан һыуҙа уйын башҡарыла. Тәүҙә һыуҙа ике ҡошта бер-береһенә ҡапма-ҡаршы ята һәм суҡыштарын һыуға тығып-тығып алалар ҙа шаулы сәпелдәп сумалар. Ҡоштар муйындарын 45° мөйөш менән һуҙып ҡапма-ҡаршы ҡуялар ҙа йышая барған темп менән суҡыштарын һыуға сумдырып алалар, ә аҙаҡ һыуға ташланып сумалар һәм һыу аҫтында әйләнәләр. Демонстрация бер нисә тапҡыр ҡабатлана. Инә ҡош һыуҙың яры буйлап йөҙөп, ҡоро ергә сыға.

Көнбайыш Европала йомортҡа һалыу майҙа башлана, Аҡ диңгеҙҙә май аҙағында — июнь башында, көнбайыш һәм көнсығыш Себерҙең тундраһында — июндең икенсе-өсөнсө декадаһында. Оҙаҡҡа һуҙылған һыуыҡ яҙҙа йомортҡа һалыу июлдең беренсе яртыһында булырға мөмкин (Ямалда 1978 йылда 10-14 июлдәрҙә). Йомортҡалар һалыу арауығы 24-36 сәғәт, һирәк осраҡта шаҡтай оҙаҡ (һигеҙ тәүлеккә тиклем). Күпселек осраҡта ояла ике йомортҡа була (80-90 %), һирәк осраҡта бер (10-20 %) һәм бик һирәк күренеш — өс. Йомортҡа оҙонсай эллипс формаһында, ҡабығы әҙ ярмалы, төҫө ҡатмарлы, төп төҫ йәшкелт-зәйтүн төҫтән ҡара зәйтүн-һоро төҫкә тиклем, дөрөҫ, һорғолт-ҡара таплы һәм төрткөлө, ҡайһы берҙә таптар юҡ тиерлек. Ҡабыҡ насар май ялтырауыҡлы, йомортҡаны баҫҡан һайын ялтырауыҡ көсәйә бара. Йомортҡаның уртаса күләме 71,2×45,4 мм, ауырлығы 74,0 г.

Тәүге йомортҡаны һалғас та, уны баҫыу башлана. Йомортҡа баҫыуҙа ике пар ағзалары ла ҡатнаша, ләкин инә ҡош байтаҡҡа күберәк ултыра. Ҡурҡыныс тыуғанда баҫып ултырған ҡош алдан уҡ һиҙҙермәй генә оянан һыуға төшә һәм оянан йыраҡ түгел йөҙөп йөрөй.

Йомортҡа баҫыу оҙайлығы 24-29 тәүлек. Себеш ауырлығы 160 г тирәһе, дөйөм оҙонлоғо 65 мм . Тәүге тәүлек дауамындасебештәр ояла ҡалалар, унда уларҙы ата-әсәләре йылыта. Артабан уларҙы уңайлы урында ҡоро ерҙә йылыталар, бында уларҙы ата-инәһе арҡаларында күсерә. Бер-ике аҙнана тирәһе ҡоштарҙың береһе һәр ваҡыт ҡошсоҡтар янында була, ата-инәһе ашауҙа булғанда яр ситендәге оҙон үлән араһында йәшенәләр. Өсөнсө аҙнанан башлап себештәрҙе ата-инәһе оҙаҡҡа ҡалдыралар, ҡайһы осраҡта уларҙы арҡаларында ҙур күлгә күсерәләр. ҡайһы берҙәре артыҡ ҙур күл ә тәржемә итә. Ҡоро ер буйлап себештәр йөрөй алмайҙар, ә үҙенсәлекле һикереп йөрөйҙәр.

Моронлағандың икенсе көнөндә ҡоштар себештәрен суҡыштарында алып килгән ваҡ балыҡ, ҡыҫала йәки үҫемлек аҙыҡ менән туйындыралар. Себештәр беренсе көндә үк йөҙә алалар, ләкин үҙ аллы аҙыҡ таба белмәйҙәр. Ҡошсоҡтар үҙ аллы 4 — 6 аҙналыҡ ваҡытта аҙыҡ таба башлайҙар һәм ғаилә төркөмө һигеҙ — ун аҙнанан тарҡала. Ҡошсоҡтар 38-48 аҙнанан тулыһынса ҡауырһын менән ҡапланғас, оса башлайҙар.

Һаҡлау

Шотландияла Фула заказнигында ауымбаҡты һаҡлау ойошторолған. Заказниктә 11 пар, Бөйөк Британиялағы популяцияның 1,2 % тәшкил итә (1994 йыл)

Систематика

• Gavia stellata stellata — Colymbus stellatus Pontoppidan, 1763, Danske Atlas, 1, с. 621, Дания. Арҡа яғы ҡуңыр, һоро төҫ насар үҫешкән йә бөтөнләй юҡ.Шпицбергер, Франц Иосиф Ерҙәренәң тыш ауымбаҡ арелының бөтә урындарында ла осрай.
• Gavia stellata squamata — Colymbus stellatus squamatus Portenko, 1939. Анадырская фауна. Птицы, 2, с. 155. Арҡа яғы яҡтыраҡ, һоро төҫ нығыраҡ үҫешкән; арҡа, яурын, ҡанаттарының ситке ҡауырһындары көмөш-һоро эргәле. Франц-Иосиф Ерҙәре архипелагының көньяҡ өлөшөндә , Шпицберген, Айыу утрауҙарында осрай.

Әҙәбиәт

• Степанян Л. С. Конспект орнитологической фауны России и сопредельных территорий М.: Академкнига, 2003, 808 с.
• Красная книга Российской Федерации (Животные. Раздел 5. Птицы). М.: АСТ. 2001. С. 325—350.
• Бёме Р., Динец В., Флинт В., Черенков А. Птицы (энциклопедия природы России). ABF, Москва, 1998, 430 с.
• Флинт В. Е., Бёме Р. Л. и др. Птицы СССР. М., 1989.
• Птицы СССР: гагары, поганки, трубклоносые / отв. ред. Ильичёв В. Д., Флинт В. Е., М., 1982.
• Птицы СССР: журавлеобразные, курообразные / отв. ред. Ильичёв В. Д., Флинт В. Е., Л., 1987.

Һылтанмалар

• Позвоночные животные России: Краснозобая гагара 2019 йыл 29 октябрь архивланған.
• Краснозобая гагара на birds.krasu.ru 2005 йыл 6 май архивланған.
• Краснозобая гагара на сайте птицы Марьино 2009 йыл 19 февраль архивланған.