Ağrı dağı
| Ağrı dağı | |
|---|---|
| türk. Ağrı dağ | |
 Ağrı dağının süni peykdən görünüşü | |
| Ümumi məlumatlar | |
| Dağ sistemi | Kiçik Qafqaz |
| Dağ silsiləsi | Ermənistan yaylası |
| Mütləq hündürlüyü | 5165 [1] |
| Nisbi hündürlüyü | 3.611 m[2] |
| İlk fəthi |
27 sentyabr 1829 İohan Fridrix Parrot Xaçatur Abovyan Aleksey Zdorovenko Matvey Çalpanov Ovanes Ayvazyan Murad Poqosyan[3] |
| Yerləşməsi | |
| 39°42′07″ şm. e. 44°17′50″ ş. u.HGYO | |
| Ölkə |
 Türkiyə |
| Vilayət | |
|
|
|
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ağrı dağı (qərb dillərində: Ararat, kürd. Çiyayê Agirî,[5] erm. Մասիս (Masis)) — Türkiyənin ən yüksək dağı. Türkiyənin şərq ucqarında, Ağrı ilinin ərazisində yerləşir. Dağ İrandan 16 km şimal-qərbdə, Ermənistandan 32 km qərbdədir.
Dağın 65% -i İğdır vilayətindədir, qalan 35% -i isə Ağrıdadır.[6]
Ağrı dağı 2 yanaşı vulkan konusundan ibarətdir: 5137 metr hündürlüyə malik olan Böyük Ağrı dağı Anadolu yarımadasının və Kiçik Qafqaz dağ sisteminin ən yüksək zirvəsidir. Dağ 4000 metrədək Kaynozoy tipli bazalt, daha sonra andezit süxurlarından təşkil olunmuşdur. 4250 metrdən başlayaraq zirvəsi sayı 30-dan çox daimi buzlaqlarla örtülmüşdür. Ən iri buzlağın uzunluğu 2 km-ə çatır. Böyük Ağrı dağının yamaclarında Sərdarbulaq yaylası və 3896 m yüksəkliyə malik Kiçik Ağrı dağı yerləşir.[7] Hər iki dağın ətəyinin birlikdə çevrəsi təqribən 128 km. təşkil edir. Dini ədəbiyyatda, Nuhun gəmisinin saya oturduğu ilk torpaq bu dağın zirvəsi olmuşdur. Tarixi mənbələrdə Ağrı dağının müxtəlif dillərdə işlədilən "Kuh – i Nuh", "Cebel ül Haris" kimi adlarına rast gəlinir. Marko Polonun çıxılması mümkün olmayan kimi qiymətləndirdiyi bu dağa mənbələrə görə ilk dəfə 9 oktyabr 1829-cu ildə prof. Frederik von Parat qalxa bilmişdir. İlk qış solo çıxışı isə 21 fevral 1970-ci ildə Türkiyə Alpinizm Federasiyasının sabiq sədri Dr. Bozkurt Ergör tərəfındən gerçəkləşdirilmişdir. 1980-ci illərdə minlərlə alpinist Ağrı dağını ziyarət etmişdir. 1990-cı ildən etibarən dağa qalxmaq qadağan olunsa da, 1998-ci ildə bu qadağa aradan qaldırılmışdır. 2014-cü ildə Ağrı dağının zirvəsinə çıxan ilk Türk dünyasından millət vəkili isə Adil Əliyev olmuşdur.[8]
Adları və etimologiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dağın türkcə adı Ağrı dağı son orta əsrlərdən bəri bu dildə istifadə edilir. 17-ci əsr rus səyyahı Fedot Kotov tərəfindən həmçinin "Sultan Ağrı" (Султан-агры) və "başda gəmi" (Баш-Дакеми) adları da qeyd olunmuşdur.[9]
Dağın farsca ənənəvi adı Kūh-e Nūḥ (کوه نوح), Nuh dağı deməkdir. Kürdcə çiyayê Agirî adlı dağ bu dildə "Odlu dağ" deməkdir.
Ararat adı, qədim zamanlarda Ermənistan yaylasında yaşayan Urartular üçün ivritcə istifadə olunan אררט ('RRṬ) sözünün yunan dilindən tərcüməsidir. Dünyada dağ ümumiyyətlə bu adla tanınsa da, dağın yerləşdiyi bölgədə yaşayan heç bir sakin bu addan dağa istifadə etməmişdir. Antik dövrdə, xüsusən Strabonun Coğrafiya əsərində Ağrı dağının zirvələri Qədim yunan dilində Ἄβος (Abos) və Νίβαρος (Nibaros) deyilir.
Dağın ənənəvi ermənicə adı Masis (Մասիս) olmasına baxmayaraq Ağrı və Masis adları indiki Ermənistanda çox istifadə olunur. Bu adın Pəhləvi dilində Masis(ən böyük) sözündən gəldiyini və ya Proto-Hind-Avropa dilindəki dağ mənasını verən mns kökündən çıxdığı düşünülür. Arxeoloq Armen Petrosyanın sözlərinə görə, ad Gilqameş dastanında Maşu dağından gəlmişdir.
Geoloji və coğrafi xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ağrı dağı iki zirvədən ibarətdir. Bunlar 5,137 metrlik Atatürk zirvəsidir (Böyük Ağrı) və 3,898 metr olan İnönü zirvəsidir (Kiçik Ağrı). 4000 metrə qədər olan bazalt və sonrakı yüksəklikdə andezit lava ilə əmələ gələn vulkanik bir dağ görünür.
Hündürlüyü 5165 m olan Ararat dağı təkcə ölkənin ən hündür zirvəsi deyil, həm də cari 10 km² olan buzlu yeganə dağdır. Ağrı dağındakı cari daimi qar həddi 4300 metr keçir (Arkel, 1973). Blumenthal (1958), daimi qar sərhədinin Pleystosen epoxası 3000 metrə qədər endiyini hesablamışdır. Zirvəsi dörd mövsüm ərzində əriməyən qar və dəyirmi buzlu ilə örtülü vulkanik bir dağ olan Ağrı dağının doruğundaki örtü buzlaq Türkiyənin ən böyük buzlağıdır. Buz kəlləsindən asılan və uzunluğu 1 ilə 2,5 km arasında dəyişən cəmi 11 buzlaq dilləri dağın cənub yamaclarında 4200 m, şimal yamaclarında 3900 m çatmışdır. Bu dillərin ən böyüyü kraterin şimal-şərqindəki Helldere Vadisində yerləşir. Zamanla buzlaq parçaları yüksək meyl göstərdiyinə görə dərənin alt hissələri (təxminən 2370 m) zibil ilə örtülmüş və ölü bir buzlaqın (regenerated buzlaq) yaranmasına səbəb olmuşdur.
Ağrı dağının yamacındakı morenlər digər dağlara nisbətən daha az ərazini əhatə edir. Bu, Helldere vadisindən başqa inkişaf etmiş vadilərin olmaması, buzlaqları parçalanan materialla örtmək üçün yüksək meyilli zirvələrin olmaması və köhnə moren anbarlarından gələn ara-sıra aktivləşdirilmiş vulkanların olması ilə izah edilə bilər.
Yüksəkliyi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ağrı dağı Qərbi Asiyada üçüncü ən məşhur dağdır.
Ağrı dağı üçün 5.165 m (16.946 fut) yüksəklik Merriam-Vebsterin Coğrafi Lüğəti və Dünya Coğrafiya Ensiklopediyası kimi bəzi ensiklopediyalar və istinad işləri tərəfindən verilmişdir. Lakin Amerika Birləşmiş Ştatları Geoloji tədqiqatı və çoxsaylı topoqrafik xəritələr kimi bir sıra mənbələr, 5,137 m (16,854 fut) arasında alternativ olaraq geniş yayılmış rəqəmin daha doğru olduğunu göstərir. Qar örtüklü buz örtüyünün əriməsi səbəbindən hazırkı yüksəklik 5,125 m (16,814 fut) qədər ola bilər.
Zirvədəki buz örtükləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ağrı dağının zirvəsindəki buz örtüyü təxminən 1957-ci ildən bəri əriyir. 1950-ci illərin sonlarında Blumenthal təqribən 10 km² (3.9 kv mi) əhatə edən zirvəli qar kütləsindən əmələ gələn 11 çıxış buzlaqının olduğunu müşahidə etdi. O dövrdə Ararat zirvəsindəki mövcud buzlaqların şimala baxan yamacda 3900 metr (12,800 fut) hündürlükdə və cənubunda 4.200 metr (13.800 fut) hündürlükdə olduğu aşkar edildi. Əvvəlcədən mövcud Aerofotoşəkillərdən və Məsafədən zondlama məlumatlarından istifadə edərək Sarıqaya və başqaları 1976 və 2011-ci illər arasında Ağrı dağındakı buz örtüyünün dərəcəsini araşdırdılar. Bu buz örtüyünün 1976-cı ilə qədər 8.0 km² (3.1 kv mi) və 2011-ci ilə qədər 5.7 km² (2.2 kv mi) qədər kiçildiyini aşkar etdilər. Onlar hesablamışlar ki, 1976 ilə 2011-ci il arasında Ağrı dağının üstündəki buz örtüyü 35 il ərzində hər il orta hesabla 0,07 km² (0,027 kv m) buz itkisi ilə ümumi sahənin 29% -ni itirdi. Bu nisbət, digər tədqiqatlarla sənədləşdirilmiş digər türk zirvələri və buz örtüklərinin geri çəkilmə nisbətlərinə uyğundur.
Blumenthal, Pleystosen epoxası dövründə qar xəttinin 3000 metr (9,800 fut) yüksəklikdə olduğunu təxmin etmişdir. Belə bir qar xətti 100 km² (39 kv m) ərazidə bir buz örtüyü yarada bilər. Bununla birlikdə, 1958-ci ildə buzlaq dillərinə yaxın olanlardan başqa tarixdən əvvəlki morainlərin aşkar bir sübutunun olmamasını müşahidə etdi. Blumenthal bu cür morenlərin olmamasını buzlaqları idarə etmək üçün məhdud silsilələrin olmaması, morainlərin meydana gəlməsi üçün buzda zibil yükünün olmaması və sonrakı püskürmələrlə basdırılması ilə izah etdi. İllər sonra, Birman, cənuba baxan yamaclarda, 4100 metr (13,800 fut) hündürlükdə 1958-ci ildə buz bazasının altından ən az 300 metr (980 fut) yüksəklikdə uzanan mümkün bir moreni müşahidə etdi. O, Pleystosen epoxası dağının Ağrı vadisi buzlaqı tərəfindən yaradılan iki mənəvi yatağı, bəlkə də Viskonsin (Buzlu Maksimal Maksimum) yaşında, Balıq gölündən aşağı düşən çay tapıb. Daha yüksək morena təxminən 2200 metr yüksəklikdə, aşağı morena isə 1800 metr yüksəklikdə yerləşir. Aşağı morena, Balık gölündən təxminən 15 kilometr (9.3 mil) aşağı hissədə meydana gəlir. Hər iki moraines təxminən 30 metr (98 fut) yüksəkdir. Balıq gölünün buzlaq hövzəsini tutması şübhə altındadır
Dini əhəmiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]Türkiyənin ən böyük dağı olan Ağrı Dağı, xristianlıq inancına görə Böyük Tufandan sonra Nuhun gəmisinə ev sahibliyi etməsi səbəbindən əfsanəvi xüsusiyyəti olan bir dağdır. Bir inama görə, bu dağ Əhdi-Ətiqin yaradılışında Nuhun gəmisinin yerləşdiyi dağdır. Ancaq Quranda Nuhun gəmisinin "Cudi dağında oturduğu" bildirilir. 1950-ci illərdə havadan çəkilmiş fotolarda gəmiyə bənzər fiqurlar Nuhun gəmisinin olması kimi şərh edilsə də, sonradan əsassız olduğu ortaya çıxdı. Müqəddəs kitablarda da xatırlanan Ararat dağının müxtəlif dillərdə çoxlu adı var. Əsas olanlar Ararat, Kuh-i Nuh, Cebel'ül Haris.
Siyasi sərhədlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ağrı dağı Türkiyə, Ermənistan, Azərbaycan və İran arasında dördkünc nöqtəni təşkil edir. Zirvəsi həm İran sərhəddindən, həm də Naxçıvan sərhədindən 16 km qərbdə və Ermənistan sərhədindən 32 km (20 mil) cənubda yerləşir. Türkiyə-Ermənistan-Azərbaycan və Türkiyə-İran-Azərbaycan üçbucaq nöqtələri bir-birindən təxminən 8 km məsafədədir, Türkiyə ərazisindən E99 yolunu 39.6553 ° 44.8034 ° E-ə qədər olan E99 yolunu əhatə edən dar bir zolaqla ayrılmışdır.
XVI əsrdən 1828-ci ilə qədər aralı Osmanlı-Fars sərhədinin bir hissəsi idi; Böyük Ağrı zirvəsi və şimal yamacları, Kiçik Ağrı şərq yamacları Farsın nəzarətində idi. 1826–28-cı il Rus-İran müharibəsi və Türkmənçay müqaviləsindən sonra farsların nəzarətində olan ərazilər Rusiya imperiyasına verildi. Kiçik Ağrı türk, fars və rus imperiyası sərhədlərinin birləşdiyi nöqtədə oldu. Mövcud beynəlxalq sərhədlər 20-ci əsr boyu formalaşdı. 1920-ci il Türkiyə-Ermənistan müharibəsi zamanı dağ Türkiyənin nəzarəti altına keçdi. 1921-ci il Moskva müqaviləsinə və Qars müqaviləsinə əsasən rəsmi olaraq Türkiyənin bir hissəsi oldu. 1920-ci illərin sonlarında Türkiyə kürd Ağrı üsyanını dayandırmaq səyləri çərçivəsində İran sərhəddini keçdi və Kiçik Ağrının şərq cəbhəsini işğal etdi. İran sonda ərazini Türkiyəyə ərazi mübadiləsində verməyə razı oldu. Ağrı massivinin aşağı zirvəsi olan Kiçik Ağrıdan şərqdə İran-Türkiyə sərhəd ətəyi oldu.
2004-cü ildən etibarən dağ yalnız “hərbi icazə” ilə alpinistlər üçün açıqdır. İcazənin alınması proseduru xüsusi bir “Ağrı vizası” üçün bir Türkiyə səfirliyinə rəsmi bir sorğu təqdim etməyi ehtiva edir və Alpinizm üçün Türkiyə Federasiyasından rəsmi bələdçi işə götürmək məcburidir. Lazımi icazə almış alpinistlər üçün də, icazə verilən yola çıxanlar xəbərdarlıq etmədən atəşə tutula bilər.
Şəkillər
[redaktə | mənbəni redaktə et]-
1949-cu ildə Ağrı dağı -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- www.greenpeace.org Arxivləşdirilib 2010-08-13 at the Wayback Machine
- Ağrı dağının xəritəsi Arxivləşdirilib 2009-08-13 at the Wayback Machine
- www.paylasimdayim.com Arxivləşdirilib 2019-06-18 at the Wayback Machine
- Erməni tarixində Ağrı dağı
- Türk tarixində Ağrı dağı
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Arlen, Michael J. Passage to Ararat. New York: Farrar, Straus & Giroux. 2006 [1975]. ISBN 978-0-374-53012-9.
- Burney, Charles; Lang, David Marshall. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus. New York: Praeger. 1971.
- Parrot, Friedrich. . William Desborough Cooley tərəfindən tərcümə olunub. London: Gomidas Institute. 2016 [1846]. ISBN 978-1-909382-24-4. (#missing_pipe)
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "100 World Mountains ranked by primary factor" (ing. ). ii.uib.no. 29 avqust 2003 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 oktyabr 2019.
- ↑ https://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=10445.
- ↑ "Арарат: история восхождений". 2020-09-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-29.
- ↑ "Ararat" (ing. ). ii.uib.no. 21 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 oktyabr 2019.
- ↑ "Ararat geographical name" (ing. ). webster.com. 22 noyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 oktyabr 2019.
- ↑ {{cite web |url = http://bolge13.ormansu.gov.{{dil-tr%7C13bolge/AnaSayfa/birimler/agri/agridagi.aspx?sflang=tr |archiveurl = https://web.archive.org/web/20160505045218/http://bolge13.ormansu.gov.türk. {{{1}}}
- ↑ Y.Yılmaz, Y.Güney, F.Şaroğlu. "Geology of the quaternary volcanic centres of the east Anatolia" (ing. ). sciencedirect.com. 1 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 noyabr 2019.
- ↑ {{cite web |url = http://www.milliyet.com.{{dil-tr%7Cyerel-haberler/agri/agri-daginin-zirvesine-cikan-ilk-turk-milletvekili-10295014 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20191031072240/http://www.milliyet.com.türk. yerel-haberler/agri/agri-daginin-zirvesine-cikan-ilk-turk-milletvekili-10295014
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-07-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-03-17.
