Аюрведа исемле битнең чыганагын карау

{{УК}}
'''Аюрведа''' - <ref>{{cite web|url=https://en.oxforddictionaries.com/definition/ayurveda|work=Oxford University Press|title=Ayurveda|accessdate=2018-01-31|archivedate=2018-06-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180612211433/https://en.oxforddictionaries.com/definition/ayurveda}}</ref> тарихи тамырлары [[Һиндстан субконтиненты]]нда булган медицина системасы.<ref name=HIML-intro>{{cite book|last1=Meulenbeld|first1=Gerrit Jan|title=A History of Indian Medical Literature|date=1999|publisher=Egbert Forsten|location=Groningen|isbn=9069801248|chapter=Introduction}}<!--|accessdate=16 October 2015--></ref> Аюрведа йолаларыннан алынган глобальләшкән һәм заманчалаштырылган практикалар өстәмә яки [[альтернатив медицина]]ның тибы булып тора.<ref name="Smith+Wujastyk"/><ref name="nccam1">{{cite journal |url=http://nccam.nih.gov/news/newsletter/2006_winter/ayurveda.htm |title=A Closer Look at Ayurvedic Medicine |journal=Focus on Complementary and Alternative Medicine |volume=12 |issue=4 |date=Fall 2005 – Winter 2006 |publisher=[[National Center for Complementary and Integrative Health]] (NCCIH). [[US National Institutes of Health]] (NIH) |location=Bethesda, Maryland |archiveurl=https://web.archive.org/web/20061209114559/http://nccam.nih.gov/news/newsletter/2006_winter/ayurveda.htm |archivedate=2006-12-09 |=http://nccam.nih.gov/news/newsletter/2006_winter/ayurveda.htm }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://nccam.nih.gov/news/newsletter/2006_winter/ayurveda.htm |access-date=2018-01-31 |archive-date=2006-12-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061209114559/http://nccam.nih.gov/news/newsletter/2006_winter/ayurveda.htm |dead-url=unfit }}</ref> Һиндстаннан тыш илләрдә Аюрведа терапиясе һәм практикалары гомуми сәламәтлек кулланылышларына кертелгән һәм кайбер очракларда медицина кулланылышына.<ref>{{Cite book|title = Trends und Beschäftigungsfelder im Gesundheits- und Wellness-Tourismus: Berufsentwicklung, Kompetenzprofile und Qualifizierungsbedarf in wellness-bezogenen Freizeit- und Gesundheitsberufen|url = https://books.google.com/books?id=ToYegIF92AsC|publisher = LIT Verlag Münster|date = 2008-01-01|isbn = 9783825813680|language = de|first = Michael Alexander|last = Populorum}}</ref>

Төп классик Аюрведа текстлары медицина белемнәренең Ходайлардан бөек акыл ияләренә тапшырылуы турындагы мәгълүматлар белән башлана, ә аннна соң кеше табибларына.<ref name="zysk-myth">{{cite book|last1=Zysk|first1=Kenneth G.|editor1-last=Josephson|editor1-first=Folke|title=Categorisation and Interpretation|date=1999|publisher=Meijerbergs institut för svensk etymologisk forskning, Göteborgs universitet|isbn=91-630-7978-X|pages=125–145|chapter=Mythology and the Brāhmaṇization of Indian medicine: Transforming Heterodoxy into Orthodoxy}}<!--|accessdate=16 October 2015--></ref> "[[Сушрута Самхита]]"да [[Сушрута]] язганча, Һинд диненең Аюрведа Ходае, [[Дханвантари]], үзе Варанаси патшасы инкарнациясен алып табиблар төркеменә медицинаны өйрәткән, шул исәптән Сушрутага да.<ref>{{cite book|last1=Bhishagratna|first1=Kaviraj Kunjalal|title=An English Translation of the Sushruta Samhita Based on Original Sanskrit text|date=1907|publisher=K. K. Bhishagratna|location=Calcutta|page=1|url=https://archive.org/stream/b24758619_0001#page/n103/mode/2up|accessdate=16 October 2015}}</ref><ref name="britannica">Dhanvantari. (2010). In Encyclopædia Britannica. Retrieved 4 August 2010, from Encyclopædia Britannica Online: http://www.britannica.com/EBchecked/topic/160641/Dhanvantari</ref> Аюрведа терапиясе төрле булган һәм ике меңнән артык вакытта эволюция ясаган.<ref name="HIML-intro" /> Терапия гадәттә катлаулы үлән катнашмалары, минераллар һәм металл матдәләргә нигезләнгән (мөгаен иртә Һинд алхимиясе яки «[[раса шастра]]» тәэсире астында). Борынгы Аюрведа текстлары шулай ук хирургик техникаларга да өйрәткән, мәсәлән, [[ринопластия]], бөерләрдән таш чыгару, тегү урыннары һәм чит объектларны чыгару.<ref name="wuja-root3">{{cite book|last1=Wujastyk|first1=Dominik|title=The Roots of Ayurveda: Selections from Sanskrit Medical Writings|date=2003|publisher=Penguin Books|location=London etc.|isbn=0-140-44824-1|edition=3}}<!--|accessdate=16 October 2015--></ref><ref name="mukh-surg">{{cite book|last1=Mukhopadhyaya|first1=Girindranath|title=The Surgical Instruments of the Hindus, with a Comparative Study of the Surgical Instruments of the Greek, Roman, Arab, and the Modern European Surgeons|date=1913|publisher=Calcutta University|location=Calcutta|url=https://archive.org/details/cu31924012165522|accessdate=16 October 2015}}</ref>

Гәрчә лаборатория тәҗрибәләре Аюрведада кулланган кайбер матдәләр эффектив дәвалану чараларына әйләндерелергә мөмкин дип фараз ителсә дә, хәзер гамәлдә булу турында мәгълүматлар юк.<ref name="ACS2011" /> Кайберәүләр Аюрведа медицинасын [[псевдофән]] дип таный.<ref name="psych2013" /> Башка тикшеренүчеләр аны [[протофән]], яки транс-фән дип таный.<ref name="Quack-2011" /><ref name="Paranjape2009" /> 2008 елы тикшеренүендә Интернетта сатылган АКШ Аюрведа даруларының 21%-ында [[авыр металлар]]ның токсик дәрәҗәләре булган, бигрәк тә [[кургаш]], [[терекөмеш]] һәм [[мышаяк]].<ref name="Saper2008">{{cite journal |author1=Saper RB |title=Lead, mercury, and arsenic in US- and Indian-manufactured medicines sold via the internet |journal=JAMA |volume=300 |issue=8 |pages=915–923 |year=2008 |pmid=18728265 |doi=10.1001/jama.300.8.915 |pmc=2755247 |author2=Phillips RS |author3=Sehgal A |last4=Khouri |first4=N |last5=Davis |first5=RB |last6=Paquin |first6=J |last7=Thuppil |first7=V |last8=Kales |first8=SN|display-authors=2 }}</ref> Һиндстанда мондый металл контаминантларның сәламәтлек кулланулары мәгълүм түгел.<ref name="Saper2008"/>

Кайбер галимнәр Аюрведа тарихига кадәр чорда барлыкка килгән дип әйтәләр,<ref>{{cite book|title=Ayurveda: Life, Health and Longevity|page=58|author=Robert E Svoboda|publisher=Penguin UK|year=2000}}</ref> аның кайбер концепцияләре [[Һинд Үзәне Цивилизациясе]] вакытыннан бирле яки хәттә иртәрәк булган дип фаразлана.<ref name="Healingtradition">{{cite book|title=Healing Traditions of the Northwestern Himalayas|page=23|publisher=Springer|url=https://books.google.com/books?id=CA7vAwAAQBAJ&pg=PA23&dq=|author1=Pankaj Gupta |author2=Vijay Kumar Sharma |author3=Sushma Sharma |year=2014}}</ref> Аюрведа [[Ведик чор]]да шактый үскән һәм соңрак кайбер Ведик булмаган системалар, мәсәлән, Буддизм һәм Джайнизм классик Аюрведа текстларында очраган медик концепцияләрне һәм практикаларны эшләгән.<ref name="Healingtradition"/><ref name="Frawley2001-33">{{cite book|last1=Frawley|first1=David|last2=Ranade|first2=Subhash|title=Ayurveda, Nature's Medicine|date=2001|publisher=Lotus Press|page=33|url=https://books.google.com/books?id=aTIVnugZofsC&source=gbs_navlinks_s|accessdate=6 January 2015}}</ref> Гумораль баланс ассызыклана һәм табигый хаҗәтләрне тоткарлау сәламәт түгел һәм сырхауга китерә дип таныла.<ref name="WujastykXVIII" /> Аюрведа трактатларында өч элемент матдә тасвирлана, [[гумор]]лар (Санскрит телендә ''[[доша]]лар),'' җил (Санскрит телендә ''vāta''), үт (''pitta'') һәм флегма (''kapha''), һәм "дошалар"ның тигезлеге (Санскритча ''sāmyatva'') нәтиҗәсендә сәламәтлелек була, ә тигезсезлек (''viṣamatva'') нәтиҗәсендә авыру була. Аюрведа трактатлары медицина сигез каноник компонентка бүлә. Аюрведа практиклары кимендә [[безнең эра]] башыннан төрле дарулар һәм хирургик процедураларны уйлап чыгарганнар.<ref name="shar-hist">{{cite book|title=History of Medicine in India|last1=Sharma|first1=Priya Vrat|date=1992|publisher=Indian National Science Academy|location=New Delhi}}</ref>

== Сигез компонент ==

Иң элек классик Санскрит эшләрендә Аюрведа даруны сигез компонентка бүленгән дип тасвирлый (Санскритча ''aṅga'').<ref>{{Cite book|title = Suśrutasaṃhitā|publisher = Nirṇayasāgara Press|year = 1945|isbn = |location = Bombay|pages = 2–3|url = https://archive.org/stream/sushrutasamhita/sushruta_samhita_critical#page/n229/mode/2up|editor-last = Ācārya|editor-first = Yādava Trivikramātmaja|chapter = Sūtrasthāna 1.7-9}}</ref><ref>{{Cite book|title = The Carakasaṃhitā of Caraka, with the commentary by Cakrapāṇidatta, edited by Yadavaśarman Trivikarama Ācārya|publisher = Nirṇayasāgara Press|year = 1941|isbn = |location = Bombay|pages = 189|editor-last = Ācārya|editor-first = Yādava Trivikramātmaja|chapter = Sūtrasthāna 30.28|url = https://archive.org/stream/TheCarakasahitOrCharakasamhitaOfCarakaEditedByYadavaarman/Carakasamhita-Trikamji1941#page/n253/mode/2up}}</ref> Бу табибларның сәнгатен "сигез компоненты булган медицина (Санскритча. ''cikitsāyām aṣṭāṅgāyāṃ'' चिकित्सायामष्टाङ्गायाम्), " беренче мәртәбә безнең эрага кадәр якынча 4-енче гасыр Санскрит эпосында [[Махабхарата]]да табып була.<ref>{{Cite book|title = The Blackwell Companion to Hinduism|last = Wujastyk|first = Dominik|publisher = Blackwell|year = 2003|isbn = 978-1405132510|location = Oxford|pages = 394|editor-last = Flood|editor-first = Gavin|chapter = Indian Medicine}}</ref> Компонентлар:
* ''Kāyacikitsā'': гомуми медицина, тән медицинасы
* ''Kaumāra-bhṛtya'': балаларны дәвалау, педиатрия
* Ś''alyatantra'': [[Хирургия техникалары]] һәм чит объектларны чыгару
* ''Śālākyatantra:'' колакларның, күзләрнең, борынның, авызның, һ.б. авыруларын дәвалау
* ''Bhūtavidyā'': ия булган рухларны тынычландыру һәм шундый иялек белән авырган кешеләрне дәвалау
* ''[[Agada]]tantra'': токсикология
* ''Rasāyanatantra'': [[Яшьләндерү]] һәм тормыш озынлыгын озайту, интеллектны һәм көчне арттыру өчен тониклар
* ''Vājīkaraṇatantra'': [[афродизиаклар]] һәм җенси ләззәтнең һәм сперманың яшәргә сәләтлеген арттыручы дәвалар.

== Принциплар һәм терминология ==
[[Файл:Nagarjuna.gif|thumb|right|Рәсемдә [[Нагарджуна]] күрсәтелгән, ул күбесенчә үзенең «[[Мадхьямака]]» (урта юл) доктринасы өчен мәгълүм. Ул башкалар арасында «Йөз рецепт» һәм «Асыл туплама» медицина эшләрен язган.<ref name="CliffordMLBD">Clifford, Terry (2003). ''Tibetan Buddhist Medicine and Psychiatry''. 42. Motilal Banarsidass Publications. {{ISBN|81-208-1784-2}}.</ref>]]
[[Файл:Ayurveda humors.svg|thumb|right|Өч доша һәм аларны тәшкил иткән биш элемент.]]

«Аюрведа» сүзе {{lang-sa|[[:wikt:आयुर्वेद|आयुर्वेद]]}}, «тормыш белеме» дигәнне аңлата.

Аюрведаның үзәк теоретик фикерләре безнең эрага кадәр беренче меңьеллык уртасында барлыкка килгән, һәм аның [[Санхья]] һәм [[Вайшешика]] фәлсәфәләре белән параллельләре бар, һәм шулай ук [[Буддизм]] һәм [[Джайнизм]] белән.
<ref>{{Cite book|title = Studies on Indian Medical History|last = Comba|first = Antonella|publisher = Motilal Banarsidass|year = 2001|isbn = |location = Delhi|pages = 39–55|editor-last = Meulenbeld|editor-first = G. Jan|editor-last2 = Wujastyk|editor-first2 = Dominik|chapter = Carakasaṃhitā, Śārīrasthāna~I and Vaiśeṣika Philosophy}}</ref><ref>{{Cite book|title = Asian Medical Systems|last = Basham|first = A. L.|publisher = University of California Press|year = 1976|isbn = |location = Berkeley|pages = 18–43|chapter = The Practice of Medicine in Ancient and Medieval India|editor-last = Leslie|editor-first = Charles}}</ref> Баланс ассызыклана һәм табигый хаҗәтләрне бастыру сәламәт түгел һәм авыруга китерә дип таныла.<ref name="WujastykXVIII" /> Мәсәлән, төчкерүне бастыру җилкә авыруына китерергә мөмкин дип әйтелә.<ref>Namyata Pathak, A Raut, [[Ashok Vaidya]] [http://www.japi.org/september_2008/corr_728a.pdf Acute Cervical Pain Syndrome Resulting from Suppressed Sneezing — JAPI] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161117220541/http://www.japi.org/september_2008/corr_728a.pdf |date=2016-11-17 }} (Accessed on 29 Oct 2013)</ref> Шулай да кешеләр табигый ихтыяҗларын акыллы баланс чикләрендә һәм чамаларында калырга тиеш дип кисәтелә.<ref name="WujastykXVIII" /> Мәсәлән, чама белән ризык ашау, йоклау һәм җенси мөнәсәбәтләр турында ассызыклана.<ref name="WujastykXVIII">{{harvnb|Wujastyk|2003|page=XVIII}}</ref><ref name="Chopra75">{{Harvnb|Chopra|2003|p=75}}</ref>

Аюрведа җиде төп тукыманы атый ([[дхату]]), алар плазма (''rasa''), кан (''rakta''), мускуллар (''māmsa''), май (''meda''), сөяк (''asthi''), [[сөяк мие]] (''majja''), һәм сперма (''shukra''). Борынгы классик медицина кебек үк, Аюрведа тарихи тән матдәләрен биш [[классик элемент]]ка бүлгән (Санскритча ''[маха][[панчабхута]]'', [[җир]], [[су]], [[ут]], [[җил]] һәм [[эфир]].<ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /> Барлык матдәләргә дә хас егерме [[гуна]] бар (сыйфатлар яки характеристикалар). Алар ун парга оештырылган: авыр/җиңел, салкын/кайнар, майлы/коры, тупас/очлы, тотрыклы/мобиль, йомшак/каты, лайласыз/лайлалы, шома/кытыршы, вак/зур һәм ябышкак/сыек.<ref name="Chopra76">{{harvnb|Chopra|2003|p=76}}, citing Sushrutasamhita 25.36.</ref>

Аюрведа шулай ук өч элементар матдәне "[[доша]]"ны атый (алар Вата, Питта һәм Капха дип атала) һәм дошаларның балансы нәтиҗәсендә сәламәтлек була, ә дисбалансы нәтиҗәсендә авыру була дип раслый. Бер Аюрведик караш буенча дошалар һәрберсе башкасына тигез булганда баланс була дип әйтә, башка караш буенча һәрбер кешенең темпераментын һәм сыйфатларын билгеләүче уникаль комбинациясе бар. Башка очракта, һәрбер кеше үзенең тотышын яки тирәлекне дошаларны арттыру һәм киметү өчен үзгәртеп аларның табигый халәтен тәэмин итәргә тиеш дип әйтелә.

Санскрит белем системаларының урта гасыр таксономияләрендә Аюрведага икенчел [[Веда]] урыны бирелә ([[упаведа]]).<ref>{{cite book|last1=Madhusūdanasarasvatī|title=प्रस्थानभेदः श्रीमधुसूदनसरस्वत्या विरचितः|date=1912|publisher=श्रीवाणिविलासमुद्रायन्त्रालय|location=श्रीरङ्गम्|page=14|url=https://archive.org/stream/Prasthanabheda.by.Madhusudana.Sarasvati#page/n15/mode/2up|accessdate=16 October 2015|language=Sanskrit}}</ref> "[[Атхарваведа]]"дан һәм башка Ведалардан кайбер медицина үсемлек исемнәре аннан соңгы Аюрведа әдәбиятында очрый.<ref name="zysk-veda">{{cite book|last1=Zysk|first1=Kenneth G.|title=Medicine in the {Veda}: Religious Healing in the {Veda} with Translations and Annotations of Medical Hymns from the {Rgveda and the Atharvaveda} and Renderings from the Corresponding Ritual Texts|date=2010|publisher=Motilal Banarsidass|location=New Delhi|isbn=978-8120814011}}<!--|accessdate=16 October 2015--></ref><ref name="zysk-asce">{{cite book|last1=Zysk|first1=Kenneth G.|title=Asceticism and Healing in Ancient {India}: Medicine in the {Buddhist} Monastery|date=1998|publisher=Motilal Banarsidass|location=Delhi|isbn=81-208-1507-6}}<!--|accessdate=16 October 2015--></ref>

== Практика ==
Аюрведик табиблар физик халәткә, акыл халәтенә һәм шәхескә бердәм дип карыйлар, монда һәрбер элемент башкасына тәэсир итә ала. Бу диагностика һәм терапия вакытында кулланылган бердәм ысул Аюрведаның фундаменталь аспекты. Аюрведа дәвалавының башка өлешендә әйтелгәнчә сыеклыкларны транспортлаучы каналлар («срота»)лар бар һәм каналларны майлар кулланып массаж ярдәмендә һәм [[Сведана]] (кайнар компресслар) ярдәмендә ачып була. Сәламәт булмаган каналлар сырхау китерә дигән фикер әйтелә.

=== Диагностика ===
Аюрведаның авыруга диагноз куюның сигез ысулы бар, алар [[Нади]] (пульс), мутра (сидек), [[Мала]] (урындык), Джихва (тел), Шабда (сөйләм), Спарша (капшап карау), Друк (күрү), һәм Аакрути (кыяфәт).<ref>{{Cite journal
| last1 = Mishra | first1 = L.
| last2 = Singh | first2 = B. B.
| last3 = Dagenais | first3 = S.
| title = Healthcare and disease management in Ayurveda
| journal = Alternative therapies in health and medicine
| volume = 7
| issue = 2
| pages = 44–50
| year = 2001
| pmid = 11253416
}}</ref> Аюрведаны практикалаучылар диагнозны биш сиземләүне кулланып куялар.<ref name="Chopra79">{{Harvnb|Chopra|2003|p=79}}</ref> Мәсәлән, ишетүне сулау һәм сөйләмне тикшерү өчен кулланалар.<ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /> Үлем нокталарын яки "марман марма"ны өйрәнү аеруча зур әһәмияткә ия.<ref name="Chopra76" />

[[Файл:Ayurvedic treatment procedures.svg|center|500px|Дәвалау процедуралары]]

[[Файл:Ayurweda kopfmassage.JPG|Аюрведаны практикалаучы баш массажы өчен майлар куллана.|thumb]]

=== Дәвалау һәм профилактика ===
Классик Аюрведаның сигез тармагының икесе хирургия белән эш итә (''Śalya-cikitsā'' һәм ''Śālākya-tantra''), ләкин хәзерге Аюрведа яшәргә сәләтлелеккә сәламәт [[метаболизм]] һәм яхшы [[ашказаны]] эшләвен һәм [[бүлеп чыгару]]ны тәэмин итеп ирешергә омтыла.<ref name="Chopra76" /> Аюрведа физик тәрбиягә, [[йога]] һәм [[медитация]]гә зур әһәмият бирә.<ref name="encarta-ayurveda">{{cite encyclopedia|encyclopedia=[[Encarta]]|year=2008|url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html|publisher=[[Microsoft]]|location=Redmond, WA|title=Ayurveda|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091028105549/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html|archivedate=28 October 2009|author=Microsoft Corporation|=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091028105549/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html |date=2009-10-28 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html |access-date=2018-01-31 |archive-date=2009-10-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091028105549/http://encarta.msn.com/encyclopedia_761596196/Ayurveda.html |dead-url=yes }}</ref> Бер боерыкларның төре [[Саттвик диета]].
Аюрведа [[Диначарья]] концепциясе карашлы, ул табигый цикллар (уяну, йоклау, эшләү, медитация һ.б.) сәламәтлек өчен әһәмиятле дип әйтә. Регуляр коенуны, тире катламын саклау, күзләрне юуны керткән гигиена шулай ук үзәк практика.

=== Кулланылган матдәләр ===
Аюрведада үсемлекләргә нигезләнгән дәвалар тамырлардан, яфраклардан, агач кабыгыннан, яки [[кардамон]] һәм {{коммент|дарчын|корица}} кебек орлыклардан алына. 19-ынчы гасырда Уильям Даймок һәм аның автордашлары [[Британия Һиндстаны]]нда сәүдәгә бәйле мифларны һәм риваятьләрне, йөзләрчә үсемлекләрдән алынган даруларны, кулланылышлары белән, микроскопик структурасы белән, химик составы, токсикологиясе белән җыйган.
<ref>[https://www.biodiversitylibrary.org/item/36345#page/1/mode/1up Pharmacographia Indica], A history of principal drugs of vegetable origin in British India — Volume 1, William Dymock et al. (1890), London</ref> Аюрведада кулланылган хайван продуктларына сөт, сөякләр һәм [[үт ташлары]] керә. Моңа өстәп ашау һәм тыштан куллану өчен майлар киңәш ителә. Шулай ук [[күкерт]], [[мышаяк]], кургаш, [[бакыр сульфаты]] һәм алтынны куллану киңәш ителә.<ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /> Үлән медицинасына өстәп минералларны куллану ''[[раса шастра]]'' дип атала.

Аюрведа ''Мадья'' дип аталган исерткеч эчемлекләрне куллана,<ref name="IJTNJAN07">{{Cite journal|author=Sekar, S. |year=2007|title=Traditional alcoholic beverages from Ayurveda and their role on human health |journal=Indian Journal of Traditional Knowledge |volume=6|issue=1|pages=144–149 |url=http://www.niscair.res.in/sciencecommunication/ResearchJournals/rejour/ijtk/Fulltextsearch/2007/January%202007/IJTK-Vol%206%281%29-January%202007-pp%20144-149.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141218110751/http://www.niscair.res.in/sciencecommunication/ResearchJournals/rejour/ijtk/Fulltextsearch/2007/January%202007/IJTK-Vol%206%281%29-January%202007-pp%20144-149.htm |archivedate=18 December 2014 |deadurl=no}}</ref> алар Питтаны арттырып һәм Ватта һәм Капханы киметеп дошаларны көйли дип әйтелә.<ref name="IJTNJAN07" /> Мадья чималы һәм ферментация процессына карап классификацияләнә һәм аның төркемнәренә: шикәргә нигезләнгән, җимешкә нигезләнгән, боткага нигезләнгән, үләннәр белән боткага нигезләнгән, серкә белән ферментацияләнгән һәм тоник хәмерләр керә. Нәтиҗәдә эчәкләр бушый ала, аш казаны эшләү яки тәм сизү яхшыра, корылык барлыкка килә яки буыннар иркенләнә. Аюрведик текстлар Мадьяны ябышкак булмаган һәм тиз йогынты ясаучы һәм тәннең кечкенә пораларын чистарта дип тасвирлый.<ref name="IJTNJAN07" />

Чистартылган [[әфьюн]]<ref name="ISHS1036">{{Cite journal|author1=Mani, Dayanandan  |author2=Dhawan, Sunita S. |year=2011|url=http://www.actahort.org/books/1036/1036_20.htm|title=Scientific basis of therapeutic uses of opium poppy (''Papaver somniferum'') in Ayurveda|journal=Acta Horticulturae (International Symposium on Papaver) |issue=1036 |pages=175–180|accessdate=7 December 2014|subscription=yes}}</ref> сигез Аюрведа әзерләвендә кулланыла.<ref name="UNODC">{{cite web|url=https://www.unodc.org/unodc/en/data-and-analysis/bulletin/bulletin_1955-01-01_3_page002.html|title=UNODC - Bulletin on Narcotics - 1955 Issue 3 - 001|author1=Ram Nath CHOPRA |author2=I. C. CHOPRA |publisher=|accessdate=27 December 2015}}</ref> һәм Вата һәм Капханы баланска китереп Питта дошаны арттыра дип әйтелә.<ref name="ISHS1036"/> Ул диарея һәм дизентерия булганда, җенси һәм мускул эшчәнлеген арттыру һәм мигә йогынты ясау өчен киңәш ителә. Әфьюнның седатив һәм авыртуны басу хасиятләре Аюрведада каралмаган. Әфьюнны куллану борынгы Аюрведа текстларында табылмаган һәм беренче мәртәбә Көнбатыш Һиндстанда [[Раджастан]]да кулланылган фармацевтика китабында «Сарнгадхара Самхита» (безнең эраның 1300—1400) елларда телгә алына, монда ул ир кешенең эякуляциясен тоткарлаучы афродизиак ингриденты буларак карала.<ref name="IJHS051981">{{cite web|url=http://www.new1.dli.ernet.in/data1/upload/insa/INSA_1/20005af3_31.pdf |title=Archived copy |accessdate=2014-10-28 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141028125555/http://www.new1.dli.ernet.in/data1/upload/insa/INSA_1/20005af3_31.pdf |archivedate=28 October 2014 }}</ref> Әфьюн Һиндстанга [[мөселман яулары]] вакытында яки аларга кадәр китерелгән булган мөмкин.<ref name="UNODC" /><ref name="Chopra80">{{harvnb|Chopra|2003|p = 80}}</ref> [[Махараштра]]да популяр ''Йога Ратнакара'' китабында (безнең эраның 1700—1800 еллар, мәгълүм булмаган автор), әфьюн диареягә каршы үлән-минерал катнашмасында кулланыла.<ref name="IJHS051981" /> ''Бхайсаджья Ратнавали''да әфьюн һәм камфора үткен гастроэнтеритка каршы кулланыла. Бу даруда әфьюнның респиратор депрессант гамәленә камфораның респиратор стимулянт хасияте каршы куела.<ref name="IJHS051981" /> Соңрак китапларда наркотик хасиятләренең анальгетик авыртуны бастыру кулланышын керткән.<ref name="IJHS051981" />

''[[Cannabis indica]]'' шулай ук борынгы Аюрведа китапларында юк һәм беренче мәртәбә "Сарнгадхара Самхита"да диареяны дәвалау өчен искә алына.<ref name="IJHS051981" /> ''Бхайсаджья Ратнавали''да ул афродизиак ингриденты буларак искә алына.<ref name="IJHS051981" />

Аюрведада әйтелгәнчә май һәм дегет кан агуны туктату өчен кулланылырга мөмкин,<ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /> һәм травматик кан агу төрле ысуллар белән туктатылырга мөмкин: [[кан тамырлары]]н бәйләп, җылылык белән яндырып, [[кан ою]]ны тәэмин итүче әзерләнүләрне куллану, һәм кан тамырларын кысу өчен әзерләнмәләрне куллану. Майлар шулай ук, регуляр куллану, сылау, баш массажы, тәэсир ителгән урыннарга кую өчен төрле ысулларда кулланыла.<ref name="WujastykXX">{{harvnb|Wujastyk|2003|page=20}}</ref> Сыеклыклар шулай ук [[широдхара]] техникасын кулланып пациентның маңгаена агызылырга мөмкин.

[[Файл:Cataract in human eye.png|thumb|right|Кеше күзендә [[катаракта]]; ярык лампасы белән тикшерү вакытында зурайтылган күренеш. Катаракта хирургиясе ''[[Сушрута Самхита]]''да искә алына, анда «джабамукхи салака» кыек инәсе кулланыла, ул комачаулаучы флегманы нык тарттырылмаган итеп аны кару кырыннан этеп чыгару өчен кулланыла. Күз соңрак җылы май белән юыла һәм бинт белән бәйләнә.<ref name="finger66">Finger, p. 66</ref>]]

=== Панчакарма ===

Аюрведа буенча [[панчакарма]] (Devanāgarī: पंचकर्म‌) техникасы тәннән токсик элементларны чыгара.<ref name="A. K. Sharma">{{cite book|last=Sharma|first=A. K.|year=2003|chapter=Panchkarma Therapy in Ayurvedic Medicine|title=Scientific Basis for Ayurvedic Therapies|editor=Mishra, Lakshmi Chandra|page=43|publisher=CRC Press|location=Boca Raton, FL|isbn=0-8493-1366-X}}</ref> Панчакармага [[Вамана]], [[Виречана]], [[Басти]], [[Насья]] һәм Рактамокшана керә. Аңа кадәр Поорвакарма әзерләү адымы була, аннан соң Пасчаткарма һәм Пеядикарма була.

== Хәзерге халәте ==
[[Файл:An Ayurvedic Pharmacy, Rishikesh (1).jpg|left|thumb|Типик Аюрведик даруханә, [[Ришикеш]].]] Бөтендөнья Сәламәтлек Ассамблеясының традицион медицина турында резолюциясенә нигезләнеп (WHA62.13, шулай ук 2008 Пекин традицион медицина декларациясе белән чагыштырыгыз<ref>{{Cite web|title = Beijing declaration|url = http://www.who.int/medicines/areas/traditional/congress/beijing_declaration/en/|website = World Health Organization|accessdate = 2015-12-17|language = en-GB}}</ref>), [[Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасы]] традицион медицина стратегиясен нигезләп, башка өстәмә сәламәтлелек системаларына Аюрведаны да кертеп. Ул шулай ук 2013 Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасының WTO TRIPS-ның сәламәтлелекне саклау инновацияләре һәм даруларга ирекле рөхсәт өйрәнүенең өлеше булган.<ref>{{cite web|url=http://www.wipo.int/policy/en/global_health/trilateral_cooperation.html|title=WHO, WIPO, WTO Trilateral Cooperation on Public Health, IP and Trade|publisher=|accessdate=27 December 2015}}</ref>

[[Бөтендөнья Сәламәтлелек Оешмасы]]<ref name=":1">'''[https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/trilatweb_e/ch2d_trilat_web_13_e.htm INTELLECTUAL PROPERTY:]''' [https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/trilatweb_e/ch2d_trilat_web_13_e.htm WHO-WIPO-WTO BOOK]

[https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/trilatweb_e/ch2d_trilat_web_13_e.htm Chapter 2: The policy context for action on innovation and access]

[https://www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/trilatweb_e/ch2d_trilat_web_13_e.htm D Traditional knowledge and traditional medicine]
</ref> Аюрведаны аның интеллектуаль милек стратегиясендә искә ала. Аюрведаны кертеп, традицион медицина, күп җәмәгатьләрнең сәламәтлелек статусына әһәмияткә ия кертем ясый һәм үскән илләрнең билгеле җәмәгатьләре арасында арта бара кулланыла. Традицион медицинаның сәламәтлелекне тәэмин итүдә һәм авыруларны булдырлмауда һәм дәвалауда, бигрәк тә хроник авырулар өчен озын тарихы бар. Традицион медицинаның тиешле танылуы милли сәламәтлек саклау сәясәтенең әһәмиятле элементы һәм әһәмияткә ия экспорт потенциалы булган яңа продуктлар өчен әһәмиятле нигез була ала.<ref name=":1" /> WTO, WIPO һәм WHO традицион белемнәрнең икътисади, иҗтимагый һәм мәдәни әһәмиятен хөрмәт итәргә сорый һәм традицион медицина белеменең документациясен һәм андый продуктларның сыйфаты, куркынычсызылыгы һәм эффективлыгы документациясен тәэмин итә. Бөтендөнья документында традицион һәм өстәмә медицинаны мөмкин булганда сәламәтлекне яклау хезмәтенә берләштереп камилләштерелгән гомуми сәламәтлек саклау хезмәтен тәэмин итәргә сорый.

=== Һиндстан ===
[[Файл:Tulsi-flower.JPG|thumb|upright|Тулси чәчәчге ([[изге рәйхан]]), Аюрведик үлән]]
Кайбер чыганаклар буенча Һиндстанда Аюрведаны да кертеп 80 процентка кадәр кеше традицион медицинаны куллана.<ref name=Dargan>{{cite journal |author=Paul I. Dargan|year=2008 |title=Heavy metal poisoning from Ayurvedic traditional medicines: an emerging problem?  |journal=Int. J. Environment and Health |volume=2 |issue=¾ |pages=463–74 |publisher=Inderscience Enterprises Ltd. |doi=10.1504/IJENVH.2008.020935 |url=http://www.inderscience.com/info/inarticle.php?artid=20936 |accessdate=5 October 2011|display-authors=etal}}</ref><ref>''Һиндстан халкының күпчелеге Аюрведаны эксклюзив рәвештә яки конвенцион Көнбатыш медицина белән куллана, һәм ул төрле формаларда Көньяк-көнчыгыш Азиядә кулланыла.'' {{cite web|publisher=U.S. Department of Health & Human Services, National Institutes of Health National Center for Complementary and Integrative Health (NCCIH) |title=Ayurvedic Medicine: An Introduction |url=http://nccih.nih.gov/health/ayurveda/introduction.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141025164009/http://nccih.nih.gov/health/ayurveda/introduction.htm|archivedate=25 October 2014|deadurl=no}}</ref>

1970 елда [[Һиндстан Парламенты]] тарафыннан максаты Аюрведа практикларының квалификацияләрен стандартлаштырырга һәм аны өйрәнү һәм тикшерү өчен ышанычлы оешмалар тәэмин итү өчен Һиндстан Үзәк Медик Шура Акты кабул ителгән.<ref name="WujastykXXII" /> 1971 елда Һиндстанда Аюрведа буенча югары белемне күзәтү өчен [[Сәламәтлек Саклау һәм Гаилә Иминлеге Министрлыгы]]ның Аюрведа, Йога һәм Натуропатия, Унани, Сиддха һәм Гомеопатия каршында [[Үзәк Һинд Медицина Шурасы]] нигезләнгән булган.<ref>{{cite web |title=Introduction to Central Council of Indian Medicine |publisher=Central Council of Indian Medicine (CCIM) |url=http://ccimindia.org/introduction.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141218132643/http://ccimindia.org/introduction.html |archivedate=18 December 2014 |deadurl=yes |df=dmy-all }}</ref> Һиндстан хөкүмәте Аюрведаны тикшерү һәм укытуны төрле каналлар аша дәүләт һәм штат дәрәҗәләрендә тәэмин итә һәм традицион медицинаны институализацияләп төп зур һәм кече шәһәрләрдә өйрәнерлек итеп ярдәм итә.<ref name="WujastykXVI">{{harvnb|Wujastyk|2003|page=XVI}}</ref> Дәүләт тарафыннан спонсорланган [[Аюрведа Фәннәре өчен Үзәк Шура]] Аюрведа тикшерүе өчен оештырылган.<ref>{{cite web|title=Welcome to Central Council for Research in Ayurveda and Siddha ( India ) |publisher=Ccras.nic.in |url=http://ccras.nic.in/ |accessdate= 21 June 2012}}</ref> Шәһәр һәм авыл даирәләрендә күп клиникалар бу институтлардан чыккан профессионаллар тарафыннан җитәкләнә.<ref name="WujastykXXII">{{harvnb|Wujastyk|2003|page=XXII}}</ref> 2013 елда традицион Аюрведа медицинасын өйрәтүче 180-нән артык үзәге бар.<ref name="encarta-ayurveda" /><ref name=cruk>{{cite web |title=Ayurvedic medicine |publisher=[[Cancer Research UK]] |url=http://www.cancerresearchuk.org/cancer-help/about-cancer/treatment/complementary-alternative/therapies/ayurvedic-medicine |accessdate=5 January 2017}}</ref>

[[Биопиратлык]] һәм әхлаксыз патентларга каршы көрәшү өчен, 2001 елда [[Һиндстан хөкүмәте]] Аюрведа, [[Унани]] һәм [[Сиддха]] кебек Һинд медицинасы турындагы белемнәр тупланмасы буларак [[Традицион Белемнең Цифрлы Китапханәсе]]н нигезләгән.<ref>{{cite web|title=About TKDL |work=Traditional Knowledge Digital Library |url=http://www.tkdl.res.in/tkdl/LangDefault/Common/Abouttkdl.asp?GL=Eng |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140704022336/http://www.tkdl.res.in/tkdl/langdefault/common/Abouttkdl.asp?GL=Eng |archivedate=4 July 2014|deadurl=no}}</ref><ref name="pt">{{cite web|url=http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=61511|title=Know Instances of Patenting on the UES of Medicinal Plants in India|date=6 May 2010|publisher=PIB, Ministry of Environment and Forests|accessdate=22 May 2010| archiveurl= https://web.archive.org/web/20100510005340/http://pib.nic.in/release/release.asp?relid=61511| archivedate= 10 May 2010 | deadurl= no}}</ref> Формулировкалар 100-дән артык традицион Аюрведа китапларыннан алынган.<ref>{{cite web |title=Source of Information |work=[[Traditional Knowledge Digital Library]] (Government of India)|url=http://www.tkdl.res.in/tkdl/langdefault/common/sourceinfo.asp }}</ref>
[[Һиндстан Фәннәр Академиясе]] документының 2003-04 еллар турында мәгълүматы буенча Һиндстанда 432625 теркәлгән медицина практикы, 13925 диспансер, 2253 хастаханә һәм 43803 ятак көче булган. 209 югары уку йорты һәм 16 югары уку йортыннан соң уку учреждениесе булган.<ref name="IAS-20150613">{{cite web|url=http://www.ias.ac.in/academy/dvdocs/ayurvis.pdf|title=Towards Ayurvedic Biology|last=Valiathan|first=M. S.|publisher=[[Indian Academy of Sciences]]|accessdate=13 June 2015|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150513230414/http://www.ias.ac.in/academy/dvdocs/ayurvis.pdf|archivedate=13 May 2015|df=dmy-all}}</ref> Иминләндерү ширкәтләре сырт авырулары, сөяк авыртулары, артрит һәм рак очракларында Аюрведа дәвалавына киткән акчаларны компенсацияли. Мондый очраклар илнең иминләндерү мөрәҗәгатьләренең 5-10 процентын тәшкил итә.<ref name="Hindu-20120328">{{cite news|url=http://www.thehindubusinessline.com/industry-and-economy/banking/insurers-stepping-up-cover-for-ayurveda-treatment/article3254964.ece|title=Insurers stepping up cover for ayurveda treatment|last=Roy|first=Shobha|date=2012-03-28|work=[[The Hindu]]|accessdate=13 June 2015}}</ref>

[[Һиндстанда хорафатлар]]га каршы көрәшүче [[Махараштра Андхашраддха Нирмулан Самити]] оешмасы Аюрведаны псевдофән дип таный.<ref name="Quack2011">{{cite book |last= Quack |first= Johannes |year= 2011 |title= Disenchanting India: Organized Rationalism and Criticism of Religion in India |publisher= [[Oxford University Press]] |isbn= 9780199812608 |page= [https://books.google.com/books?id=TNbxUwhS5RUC&pg=PA213 213] |ref= {{SfnRef|Quack|2011}}}}</ref>

=== Һиндстан субконтинентының башка илләре ===
Непал халкының якынча 75 %-80%-ы Аюрведаны куллана,<ref>{{cite news |title=Weeklong programme to observe Health Day |url=http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170323212717/http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 |dead-url=yes |archive-date=23 March 2017 |accessdate=7 January 2015 |agency=The Himalayan Times |publisher=The Himalayan Times |date=28 October 2013 |quote=In Nepal, 80 per cent of the population receives Ayurvedic medicine as first aid treatment. |http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170323212717/http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 |date=2017-03-23 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 |access-date=2018-01-31 |archive-date=2017-03-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170323212717/http://thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Weeklong+programme+to+observe+Health+Day&NewsID=395245 |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite book|author=Alam, Zulfeequar |year=2008|title=Herbal Medicines|location=New Delhi, India |publisher=A.P.H. Publishing |page=122|isbn=978-81-313-0358-0}}</ref> һәм ул илдә иң гамәлдә булган медицина формасы.<ref>{{Cite book|author=Guneratne, Arjun |year=2009|title=Culture and the Environment in the Himalaya |series=Routledge contemporary South Asia series, #24|location=New York|publisher=Routledge|pages=84–85|isbn=978-0-415-77883-1}}</ref>

[[Файл:Entrance of a spa in Colombo.jpg|thumb|Аюрведа спа Шри-Ланкада күп һәм алар өй бизнесы буларак та функцияли.]]
Шри Ланканың Аюрведа традициясе Һиндстан традициясенә охшаш. Шри Ланкада Аюрведаны кулланучылар ике илдә дә йөрештә булган Санскрит текстларына мөрәҗәгать итә. Шулай да, алар кайбер аспектларда аерылып тора, бигрәк тә куллынылган үләннәр буенча.

1980 елда, Шри Ланка хөкүмәте Аюрведаны көйләү һәм торгызу өчен Җирле Медицина Министрлыгын оештырган.<ref>{{cite web|url=http://www.ayurveda.gov.lk/dept.html |title=Ministry of Indigenous Medicine |accessdate=2 December 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121214094513/http://www.ayurveda.gov.lk/dept.html |archivedate=14 December 2012 }}</ref> Җирле Медицина Институты ([[Коломбо Университеты]] белән берләштерелгән) Аюрведа Медицинасы һәм Хирургиясе буенча югары белем, югары белемнән соң һәм магистр дәрәҗәләрен тәкъдим итә һәм унани медицинасы буенча охшаш дәрәҗәләр тәкъдим итә.<ref>{{cite web|url=http://iim.cmb.ac.lk/ |title=Institute of indigenous Medicine |publisher=Iim.cmb.ac.lk |accessdate= 21 June 2012}}</ref> Җәмәгать системасында 2010 елда 62 аюрведик хастаханә һәм 208 үзәк диспансер булган, алар 3 миллион кешегә хезмәт иткән (Шри Ланка халкының якынча 11%-ы)<ref>{{cite web |title=Statistics Report |publisher=Sri Lanka Institute of Indigenous Medicine |date=November 2011 |url=http://www.indigenousmedimini.gov.lk/Downloads/Statistics%20Report%20Final%202011.%20November.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120424031013/http://www.indigenousmedimini.gov.lk/Downloads/Statistics%20Report%20Final%202011.%20November.pdf |archivedate=24 April 2012 |deadurl=yes |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite web|title=About Us |publisher=The Ministry Of Indigenous Medicine (Sri Lanka)|date=14 February 1980 |url=http://www.indigenousmedimini.gov.lk/About_us.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111108121932/http://www.indigenousmedimini.gov.lk/About_us.html |archivedate= 8 November 2011 |deadurl=no}}</ref>

Безнең эраның алтынчы гасыр [[Сингал]] патшалыгының борынгы хроникасы [[Махавамса]] буенча, [[Шри Ланканың]] патшасы [[Пандукабхая]] (безнең эрага кадәр 437 елдан безнең эрага кадәр 367 елга кадәр хөкем сөргән) илнең төрле урыннарында өйдә ята торган һәм Аюрведик хастаханәләр (Сивикасоттхи-Сала) эшләгән. Бу дөньяда кайда булса да авыруларны кайгыртучы учреждениеләр турында беренче документлаштырылган шәһадәт.<ref>{{cite journal|author=Arjuna Aluvihare|title=Rohal Kramaya Lovata Dhayadha Kale Sri Lankikayo|work=Vidhusara Science Magazine |date=November 1993}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.hsph.harvard.edu/ihsg/publications/pdf/No-42.PDF |title=Resource Mobilization in Sri Lanka's Health Sector |authors=Rannan-Eliya, Ravi P.; De Mel, Nishan |publisher=[[Harvard School of Public Health]] & Health Policy Programme, Institute of Policy Studies|date=February 1997|page=19|accessdate=17 December 2014}}</ref> [[Mihintale]] Hospital is the oldest in the world.<ref>{{Cite journal|author=Müller-Dietz, Heinz E. |year=1975|title=Die Krankenhaus-ruinen in Mihintale (Ceylon) |journal=Historia Hospitalium|publisher=Deutsche Gesellschaft für Krankenhausgeschichte|volume=10|pages=65–71|pmid=11627253}}</ref>

=== Һиндстан субконтинентыннан тыш ===
Аюрведа ул хәзергегә кадәр [[Традицион Кытай медицинасы]] һәм [[Көнбатыш Европа Урта гасыр медицинасы]] белән чагыштырганда борынгы заман һәм урта гасырларда үскән система. Шулай да, 1960-ынчы еллардан башлап, Аюрведа [[альтернатив медицина]] буларак Көнбатыш дөньяда рекламаланган. Башка дөньяда төрле законнар һәм медик көйләүләр булганга күрә, Аюрведаның көйләнмәгән практикасы һәм коммерциализациясе әхлак һәм канун проблемаларын күтәргән. Кайбер очракларда Аюрведик практикалар яки төшенчәләр махсус Көнбатыш кулланышы өчен яраклаштырылган, бигрәк тә 1980 елларда «[[Махариши Аюрведа]]» очракларында. Кайбер очракларда бу Аюрведаны тәкъдим итүчеләрнең хәзерге [[медицина тикшерүе]] стандартларына тиң система буларак күрсәтү тырышуларына китергән.<ref>{{Cite journal | author = Skolnick, Andrew A. | year = 1991 | title = The Maharishi Caper: Or How to Hoodwink Top Medical Journals | journal = ScienceWriters: the Newsletter of the National Association of Science Writers | issue = Fall | format = print | url = http://www.aaskolnick.com/naswmav.htm | archiveurl = https://web.archive.org/web/20080716041551/http://www.aaskolnick.com/naswmav.htm | location = Berkeley, CA, USA | publisher = NASW | archivedate = 16 July 2008 | authorlink = Andrew A. Skolnick | quote = From time to time, even the most prestigious science journals publish erroneous or fraudulent data, unjustified conclusions, and sometimes balderdash. Balderdash was the right word when The [[Journal of the American Medical Association]] (JAMA) published the article, "Maharishi Ayur-Veda: Modern Insights Into Ancient Medicine," in its 22/29 May issue. Discovering that they had been deceived by the article's authors, the editors published a correction in the 14 August issue, which was followed on 2 October by a six-page expose on the people who had hoodwinked them. | access-date = 23 January 2016 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080716041551/http://www.aaskolnick.com/naswmav.htm |date=2008-07-16 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.aaskolnick.com/naswmav.htm |access-date=2018-01-31 |archive-date=2008-07-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080716041551/http://www.aaskolnick.com/naswmav.htm |dead-url=yes }}</ref><ref>{{cite journal|last1=Skolnick|first1=A. A.|title=Maharishi Ayur-Veda: Guru's marketing scheme promises the world eternal 'perfect health'|journal=JAMA|volume=266|pages=1741–2, 1744–5, 1749–50|year=1991|doi=10.1001/jama.1991.03470130017003|pmid=1817475|issue=13}}</ref><ref>{{cite web |title=National Policy on Traditional Medicine and Regulation of Herbal Medicines |date=May 2005 |publisher=World Health Organization |url=http://apps.who.int/medicinedocs/pdf/s7916e/s7916e.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090927001412/http://apps.who.int/medicinedocs/pdf/s7916e/s7916e.pdf |archivedate=27 September 2009 |deadurl=no}}</ref>

[[Баба Һари Дас]] Аюрведаны 1970-енче еллар башында алып килергә ярдәм иткән иң элекке тәкъдим итүчеләрнең берсе булган. Ул [[Маунт Мадонна Институты]], Аюрведа көллияте, Аюрведа дөньясы һәм Аюрведик даруханә нигезләвенә китергән "Сушрутха Самхита"дан һәм "[[Чарака Самхита]]"дан алынган сабаклар укыткан. Ул мәшһүр Аюрведа укытучыларын, мәсәлән, [[Васант Лад]]ны, Сарита Шрестханы һәм Рам Харш Сингхны чакырган. Аюрведик практик Майкл Тьерра язгангча «Төньяк Америкада Аюрведа тарихы һәрчак Баба Һари Дассның риясыз кертеменә бурычлы булачак.»<ref>Karta Purkh Singh Khalsa and Michael Tierra: «Independently, we both first learned Ayurvedic medicine from our respective spiritual mentors — myself with Baba Hari Dass and K.P., with Yogi Bhajan.» (p.X); ''The way of Ayurvedic Herbs'', Lotus Press, 2008, {{ISBN|978-0-9409-8598-8}}</ref>

Америка Кушма Штатларында, Аюрведаны куллану лицензияләнми һәм дәүләт тарафыннан көйләнми. Аюрведа практиклары башка сфераларда, мәсәлән, [[массаж терапиясе]]ндә яки [[акушерлык]]та теркәлергә мөмкин, һәм бары тик берничә штат Аюрведаны укытучы мәктәпләрне таныган.<ref name="nihintro">{{cite web|url=http://nccih.nih.gov/health/ayurveda/introduction.htm|title=Ayurvedic Medicine: An Introduction|work=NCCIH|accessdate=7 December 2014}}</ref>

== Классификациясе һәм эффективлыгы ==
Гәрчә лаборатория тәҗрибәләре Аюрведаның кайбер матдәләре эффектив даруларга әверелдерелергә мөмкин дип расласа да, аларның эффективлыгы турында шәһадәт юк.<ref name="ACS2011">{{cite web|title=Ayurveda|url=http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/mindbodyandspirit/ayurveda|publisher=American Cancer Society|accessdate=7 January 2015|date=26 August 2011|quote=The effectiveness of Ayurveda has not been proven in scientific studies, but early research suggests that certain herbs may offer potential therapeutic value|archive-url=https://web.archive.org/web/20140222053347/http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/mindbodyandspirit/ayurveda|archive-date=22 February 2014|archivedate=2014-02-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140222053347/http://www.cancer.org/treatment/treatmentsandsideeffects/complementaryandalternativemedicine/mindbodyandspirit/ayurveda}}</ref> [[Берләшкән Корольлек Рак Тикшеренүе]] буенча Аюрведик медицинаның нинди булса да авыруны дәвалау эффективлыгы турында фәнни шәһадәт юк, гәрчә массаж һәм релаксация кайбер рак пациентлары өчен файдалы булса да һәм хайваннарда тәҗрибәләрдән Аюрведада кулланылган кайбер продуктлар җентекләбрәк өйрәнелергә мөмкин дигән күрсәтмәләр булса да.<ref name="cruk"/>

Хәзерге вакытта Аюрведик медицина аның чынлык һәм метафизик концепцияләрен катыштырган өчен кайберәүләр тарафыннан [[псевдофән]] дип таныла.<ref name=psych2013>{{cite book |vauthors=Semple D, Smyth R |work=Oxford Handbook of Psychiatry |url=https://books.google.com/books?id=LiJKseis6OYC&pg=PA20 |year=2013 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-969388-7 |page=20 |title=Chaper 1: Psychomythology |edition=3rd}}</ref> Башка тикшеренүчеләр аның [[протофән]], фәнни булмаган яки транс-фән системасы булуы турында бәхәсләшәләр.<ref name="Quack-2011">{{cite book |last= Quack |first= Johannes |year= 2011 |title= Disenchanting India: Organized Rationalism and Criticism of Religion in India |publisher= [[Oxford University Press]] |isbn= 9780199812608 |pages= [https://books.google.com/books?id=TNbxUwhS5RUC&pg=PA213 213], [https://books.google.com/books?id=TNbxUwhS5RUC&pg=PA3 3]}}</ref><ref name="Paranjape2009">{{cite book |first=P. Ram|last=Manohar|chapter=The blending of science and spirituality in the Ayurvedic healing tradition|editor-first= Makarand R. |editor-last= Paranjape |year= 2009 |title= Science, Spirituality and the Modernization of India |publisher= Anthem Press |isbn= 9781843317760 |pages= 172–3|url=https://books.google.com/?id=Ey1v6JEmvakC&pg=FA172}}</ref><ref name="Semple & Smyth">{{cite book |editor-last1= Semple |editor-first1= David |editor-last2= Smyth |editor-first2= Roger |title= Oxford Handbook of Psychiatry |year= 2013 |publisher= [[Oxford University Press]] |isbn= 9780191015908 |page=20|url=https://books.google.com/books?id=5h9FAgAAQBAJ&pg=PA20}}</ref>

Аюрведаның [[кардиоваскуляр авыруы]] өчен куллануны тикшерүе нәтиҗәсендә йөрәк авыруы яки гипертонияне дәвалау өчен үлән дәвалавы ышандыргыч түгел дип таныган, ләкин Аюрведа практиклары кулланган кайбер үләннәр җентекләбрәк өйрәнү өчен яраклы дип танылган.<ref name="Mamtani2005">{{cite journal |last=Mamtani|first=R.|author2=Mamtani, R. |title=Ayurveda and Yoga in Cardiovascular Diseases |journal=Cardiology Review |volume=13 |issue=3 |pages=155–162 |year=2005 |pmid=15834238 |doi= 10.1097/01.crd.0000128730.31658.36}}</ref>

Аюрведаны тикшерү псевдофән буларак хасиятләнгән. Аюрведаның теоретик нигезләмәләренең фәнни дөрес акыллыгы булмавы һәм тикшеренүнең сыйфаты да тәнкыйтьләнгән булган.<ref name="Semple & Smyth" /><ref name="Sujatha2011">{{cite journal |last= Sujatha |first= V |date= July 2011 |title= What could 'integrative' medicine mean? Social science perspectives on contemporary Ayurveda |journal=  Journal of Ayurveda and Integrative Medicine |volume= 2 |issue= 3 |pages= 115–23 |pmid= 22022153 |pmc= 3193682 |doi= 10.4103/0975-9476.85549}}</ref><ref name="Manohar2013">{{cite journal |last= Manohar |first= PR |title= Uniform standards and quality control of research publications in the field of Ayurveda |journal= Ancient Science of Life |volume= 32 |issue= 4 |pages= 185–6 |date= April 2013 |pmid= 24991064 |pmc= 4078466 |doi= 10.4103/0257-7941.131968}}</ref><ref name="Bausell">{{cite book|last1=Bausell|first1=R. Barker|title=Snake Oil Science: The Truth About Complementary and Alternative Medicine|date=2007|publisher= [[Oxford University Press]] |isbn=9780195383423|page=259}}</ref>

=== Тикшерү ===

Һиндстанда Аюрведаны тикшерү институтлары челтәре аша [[Ministry of AYUSH]] учреждениесе тарафыннан алып барыла.<ref name="ccras">{{cite web|title=Research in Ayurveda - About CCRAS|publisher=Department Of AYUSH, Ministry Of Health and Family Welfare|work=Central Council for Research in Ayurveda and Siddha|url=http://ccras.nic.in/about_ccras/about_research_in_ayurveda.htm|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140530011813/http://ccras.nic.in/about_ccras/about_research_in_ayurveda.htm|archivedate=30 May 2014|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>

Непалда, Милли Аюрведик Өйрәтү һәм Тикшерү Үзәге илдә медицина үләннәрен тикшерә.<ref>{{cite news|title=China hands over Ayurveda research centre to govt|url=http://www.ekantipur.com/the-kathmandu-post/2011/04/03/nation/china-hands-over-ayurveda-research-centre-to-govt/220180.html|accessdate=7 January 2015|agency=The Kathmandu Post|publisher=Kantipur Publications|quote=The centre will play a positive role in promotion and utilisation of Ayurveda in the country, by conducting research on medicinal herbs available here.|=http://www.ekantipur.com/the-kathmandu-post/2011/04/03/nation/china-hands-over-ayurveda-research-centre-to-govt/220180.html}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150121053833/http://www.ekantipur.com/the-kathmandu-post/2011/04/03/nation/china-hands-over-ayurveda-research-centre-to-govt/220180.html |date=2015-01-21 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.ekantipur.com/the-kathmandu-post/2011/04/03/nation/china-hands-over-ayurveda-research-centre-to-govt/220180.html |access-date=2018-01-31 |archive-date=2015-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150121053833/http://www.ekantipur.com/the-kathmandu-post/2011/04/03/nation/china-hands-over-ayurveda-research-centre-to-govt/220180.html |dead-url=yes }}</ref>

Шри Ланкада [[Сәламәтлек, Туклану һәм Җирле Медицина Министрлыгы]] Аюрведада төрле милли тикшерү институтлары аша тикшеренүне күзәтә.

==== Токсик металларны куллану ====
Раса шастрага, яки үлән әзерләүләренә металларны, минералларны яки асыл ташларны кушу практикасына кургаш, [[терекөмеш]] һәм мышаяк кебек токсик [[авыр металлар]] кертелергә мөмкин.<ref name="Saper2008"/> Һиндстанда раса шастра буенча җәмәгать сәламәтлек кулланулары мәгълүм түгел.<ref name="Saper2008"/> Традицион Аюрведик текстларда үләннәргә кире реакцияләр тасвирланган, ләкин практиклар үләннәрнең токсик булырга мөмкин икәнен танымыйлар һәм үлән агулыгы турында ышанычлы мөрәҗәгать итәрлек мәгълүмат бирмиләр. Аюрведа һәм хәзерге медицина практиклары арасында аралалу упкыны бар.<ref name="Urmila2008">{{cite journal | author1=Urmila, T. |author2=Supriya, B. |year=2008 |title=Pharmacovigilance of ayurvedic medicines in India | journal=Indian Journal of Pharmacology | volume=40 | issue=S1 |pages =10–12 |url = http://www.bioline.org.br/request?ph08015}}</ref>

Кайбер традицион Һинд медицина продуктларында кургашны да кертеп, авыр металларның зарарлы дәрәҗәләре булырга мөмкин.<ref name=Ernst2002/> Һиндстанда 1990 елда Аюрведик даруларны тикшерүе буенча тикшерелгән продуктларның 41%-ында мышаяк булган, ә 64%-ында кургаш һәм терекөмеш булган.<ref name=Dargan /> 2004 ел тикшерүе Көньяк Азиядә ясалган һәм Бостон даирәсендә сатылган Аюрведик даруларның 20%-ында авыр металларның токсик дәрәҗәләре булган дип тапкан һәм Аюрведик продуктлар сәламәтлекне куркыныч астына куйган һәм авыр металл булуына тикшерелергә тиеш дигән нәтиҗә ясаган.<ref name="pmid15598918">{{cite journal |last=Saper|first=R. B. |title=Heavy metal content of ayurveda herbal medicine products |journal=Journal of the American Medical Association |volume=292 |issue=23 |pages= 2868–73|year=2004 |pmid=15598918 |doi=10.1001/jama.292.23.2868 |author2=Kales SN |last3=Paquin |first3=J |last4=Burns |first4=MJ |last5=Eisenberg |first5=DM |last6=Davis |first6=RB |last7=Phillips |first7=RS |display-authors=3 }}</ref> 2008 ел 230-дан артык продуктларны тикшерүдә Интернет аша сатып алынган матдәләрнең (һәм «раса шастра» даруларның 40%-ында) кургаш, терекөмеш яки мышаяк булуын ачыклаган.<ref name="Saper2008" /><ref name="NewYorkTimes2008-09-17">{{cite news |url=https://www.nytimes.com/2008/09/18/fashion/18skin.html | title=Skin deep: ancient, but how safe? |work=New York Times |last=Ellin |first=Abby |date=17 September 2008| accessdate=19 September 2008 |quote=A report in the August 27 [2008] issue of ''[[JAMA (journal)|The Journal of the American Medical Association]]'' found that nearly 21 percent of 193 ayurvedic herbal supplements bought online, produced in both India and the United States, contained lead, mercury or arsenic.| archiveurl= https://web.archive.org/web/20110430050703/http://www.nytimes.com/2008/09/18/fashion/18skin.html|archivedate=30 April 2011 |deadurl=no }}</ref><ref name="Szabo">{{cite news|last=Szabo |first=Liz |title=Study finds toxins in some herbal medicines |newspaper=[[USA Today]] |date=26 August 2008 |url=https://www.usatoday.com/news/health/2008-08-26-ayurvedic-medicines_N.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121008031004/http://usatoday30.usatoday.com/news/health/2008-08-26-ayurvedic-medicines_N.htm |archivedate= 8 October 2012 |deadurl=no |df= }}</ref>

Һинд медицина продуктларын яклаучылар авыр металларны актив ингридентлар дип атыйлар.<ref name=Ernst2002>{{cite journal|last1=Ernst|first1=E.|title=Heavy metals in traditional Indian remedies|journal=European Journal of Clinical Pharmacology|volume=57|issue=12|year=2002|pages=891–896|issn=0031-6970|doi=10.1007/s00228-001-0400-y|pmid=11936709}}</ref> Борынгы Аюрведик текстлар буенча, (металлар өчен) билгеле физик-химик сафландыру процесслары, мәсәлән, «[[самскара]]» яки "[[шодхана]]"лар алардагы металларны «токсиксызлаштыра».<ref>{{Cite journal|last=CCRAS|first=|year=|title=Guidelines for toxicity / safety profile evaluation of Ayurveda & Siddha plant drugs|url=http://www.ccras.nic.in/pdf/Guidelinesfortoxicity.doc|journal=CCRAS Guidelines|volume=|pages=|via=|deadurl=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130311194713/http://ccras.nic.in/pdf/Guidelinesfortoxicity.doc|archivedate=11 March 2013|df=dmy-all}}</ref><ref name=":4">{{Cite journal|last=Katiyar|first=C. K.|year=2006|title=Safety Aspects of Ayurveda|url=http://www.yieldopedia.com/paneladmin/reports/ddd5b6c170eb4b6f1e956edf7e6b7904.pdf|journal=Ranbaxy Research Laboratories|volume=|pages=|via=}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202102354/http://www.yieldopedia.com/paneladmin/reports/ddd5b6c170eb4b6f1e956edf7e6b7904.pdf |date=2017-02-02 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://www.yieldopedia.com/paneladmin/reports/ddd5b6c170eb4b6f1e956edf7e6b7904.pdf |access-date=2018-01-31 |archive-date=2017-02-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170202102354/http://www.yieldopedia.com/paneladmin/reports/ddd5b6c170eb4b6f1e956edf7e6b7904.pdf |dead-url=unfit }}</ref> Болар Кытай ''[[пао жи]]''га охшаш, гәрчә Аюрведик техникалар катлаулырак һәм физик фармация техникаларын кертергә мөмкин, мәсәлән, [[мантра]]ларны. Шулай да, бу продуктлар каты [[кургаш агулануы]]на һәм башка токсик эффектларга китергән.<ref name="NewYorkTimes2008-09-17" /> 1978 һәм 2008 ел арасында, «дөнья буйлап Аюрведа медицинасы кулланылышына бәйле 80-нән артык кургаш белән агулану очраклары теркәлгән».<ref name=autogenerated1>{{Cite journal |author1=Saper RB |author2=Phillips RS |author3=Sehgal A |title=Lead, mercury, and arsenic in US- and Indian-manufactured ayurvedic medicines sold via the internet |journal=JAMA |volume=300 |issue=8 |pages=915–923 |date=August 2008 |pmid=18728265 |doi=10.1001/jama.300.8.915 |pmc=2755247}}</ref> 2012 елда [[АКШ Авыруны Контроль һәм Профилактика Үзәкләре]] Аюрведик дарулар кабул иткән йөкле хатыннарның канында токсик материаллар табылу очракларына нигезләнеп Аюрведик даруларын кургаш агулануына бәйләгәннәр.<ref>{{cite news |title=Ayurveda linked to lead poisoning in US women |newspaper=The Financial Express |edition=Washington |date=24 August 2012 |url=http://www.financialexpress.com/news/ayurveda-linked-to-lead-poisoning-in-us-women/992558/0 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141209174803/http://archive.financialexpress.com/news/ayurveda-linked-to-lead-poisoning-in-us-women/992558/0 |archivedate=9 December 2014 |deadurl=yes |df=dmy-all }}</ref>

Аюрведа практиклары [[бхасма]]ларның токсиклыгы дөрес булмаган эшләп чыгару процессларыннан, контаминантлардан, Аюрведа даруларын дөрес кулланмаудан, чималның сыйфатыннан һәм ахыр продуктлар дөрес булмаган процедуралардан һәм шарлатаннар тарафыннан кулланганга күрә булган дип раслый.<ref name=":4" />

Һиндстанда, хөкүмәт карары буенча Аюрведик продуктларында аларның металл составы күрсәтелергә тиеш.<ref name="Valiathan06">{{cite journal|last=Valiathan|first=MS|title=Ayurveda: putting the house in order |journal=Current Science |volume=90 |issue=1|pages=5–6|year=2006|publisher=[[Indian Academy of Sciences]]|url=http://www.currentscience.ac.in/Downloads/article_id_090_01_0005_0006_0.pdf|format=PDF}}</ref> Шулай да Һиндстан Фәннәр Академиясенең ''[[Current Science]]'' басмасында М. С. Валиатхан әйткәнчә «сатудан соң тикшерү булмау һәм [[Һиндстан]]да тикшерү лабораторияләре азлыгы хәзерге вакытта Аюрведик даруларны тикшерүне бик катлаулы итә».<ref name="Valiathan06" /> АКШ-та күпчелек Аюрведик продуктлар FDA тарафыннан хупланмыйча яки тикшерелмичә сатыла. 2007 елдан бирле, FDA АКШ-га кертмәс өчен кайбер Аюрведа продуктларына импорт куркынычы куйган.<ref>{{cite web |publisher=US FDA |url=http://www.fda.gov/ForConsumers/ConsumerUpdates/ucm050798.htm |title=Use caution with Ayurvedic products|accessdate=17 December 2014}}</ref>

== Тарихы ==

Аюрведаның килеп чыгышы безнең эрага кадәр якынча 5000 елга кадәр күзәтелә ала.<ref name="T.S.S. Dikshith 2008 16">{{cite book|title=Safe Use of Chemicals: A Practical Guide|author=T.S.S. Dikshith|publisher=CRC Press|year=2008|page=16}}</ref><ref name="Elizabeth R. Mackenzie, Birgit Rakel 2006 215">{{cite book|title = Complementary and Alternative Medicine for Older Adults: A Guide to Holistic Approaches to Healthy Aging|author1=Elizabeth R. Mackenzie |author2=Birgit Rakel |publisher = Springer|year = 2006|page = 215|isbn = 9780826138064}}</ref><ref name="Issues in Pharmaceuticals 2011"/> алар сөйләм традициясендә барлыкка килгән. Аюрведаның кайбер традицияләре [[Һинду Үзәне Цивилизациясе]] вакытыннан бирле булган.<ref name="Issues in Pharmaceuticals 2011">{{cite book|title=Issues in Pharmaceuticals by Disease, Disorder, or Organ System: 2011 Edition|page=9|url=https://books.google.com/books?id=XbhvXzqwCRsC&pg=PT9&dq=|isbn=9781464967566|date=2012-01-09}}</ref><ref>{{cite book|title=Ayurveda: Life, Health and Longevity|author=Robert Svoboda|publisher=Penguin}}</ref> Аюрведаның беренче язылган формалары Ведалардан килеп чыккан.<ref name="T.S.S. Dikshith 2008 16"/><ref name="Elizabeth R. Mackenzie, Birgit Rakel 2006 215"/> Ведик традициядә Аюрведа «өстәмә белем» яки [[упаведа]]. Аюрведаның килеп чыгышы шулай ук [[Атхарваведа]]да күзәтелә,<ref name="BriefHistory">{{cite journal|pmc=3336651|year=1981|author1=Narayanaswamy|first1=V|title=Origin and Development of Ayurveda: (A Brief History)|journal=Ancient Science of Life|volume=1|issue=1|pages=1–7|pmid=22556454}}</ref><ref name="Frawley2001">{{cite book|last1=Frawley|first1=David|last2=Ranade|first2=Subhash|title=Ayurveda, Nature's Medicine|date=2001|publisher=Lotus Press|page=11|url=https://books.google.com/?id=aTIVnugZofsC|accessdate=6 January 2015|isbn=9780914955955}}</ref> анда авыруны сихер дәвалаучы 114 гимн һәм җыр тасвирлана. Аюрведаның килеп чыгышы турында төрле риваятьләр бар, ул [[Дханвантари]] тарафыннан кабул ителгән (яки [[Брахма]]дан [[Диводаса]] тарафыннан).<ref name="britannica"/><ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /><ref name="singhguide">{{cite book |title=Banaras Region: A Spiritual and Cultural Guide |last=Singh |first=Rana P. B. |last2=Rana|first2=Pravin S. |year=2002 |publisher=Indica Books |location=Varanasi, India |isbn=81-86569-24-3 |page=31}}</ref> Традиция буенча Аюрведа язмаларына [[Агнивеса]] акыл иясенең югалган тексты тәэсир иткән.<ref name="Thakara">{{cite book|first=Vināyaka Jayānanda|last=Ṭhākara|year=1989|title=Methodology of Research in Ayurveda|page=7|publisher=[[Gujarat Ayurved University]] Press|location=Jamnagar, India}}</ref>

Аюрведа борынгы заманда барлыкка килгән медицина системаларның хәзергәчә киң практикада булган аз системаларның берсе.<ref name="Smith+Wujastyk">{{cite book |last1=Smith |first1=Frederick M. |last2=Wujastyk |first2=Dagmar |year=2008 |chapter=Introduction |editor-last1=Smith |editor-first1=Frederick M.|editor-last2=Wujastyk |editor-first2=Dagmar |title= Modern and Global Ayurveda: Pluralism and Paradigms |location=New York, NY |publisher=[[SUNY Press]] |pages=1–28 |isbn=9780791478165 |oclc=244771011 |ref=harv}}</ref> Шуның нәтиҗәсендә аның хәзерге практиклары хәзерге медицинаны исәпкә алмыйлар дигән тәнкыйтьләр бар.<ref>{{Cite book|title = Asian Medical Systems|publisher = University of California Press|year = 1976|isbn = 9780520035119|location = Berkeley|pages = passim|nopp = |ref = lesl-asia|editor-last = Leslie|editor-first = Charles}}</ref><ref>{{Cite book|title = Asian Medical Systems|last = Taylor|first = Carl|publisher = |year = |isbn = |location = |pages = 285–292|chapter = The Place of Indigenous Medical Practitioners in the Modernization of Health Services|ref = lesl-asia|editor-last = Leslie|editor-first = Charles}}</ref> Бу хәлгә җавап буларак егерменче гасыр башының беренче унъеллыкларында Һиндстанда үзгәрмәүче традиция тәкъдим итүчеләре («шуддха», «чиста» аюрведа) һәм Аюрведа заманчалаштырылырга һәм синкретлашырга («ашуддха», «саф булмаган» Аюрведа) тиеш дип уйлаучылар арасында дәртле бәхәсләр булган.<ref>{{Cite book|title = The Ambiguites of Medical Revivalism in Modern India|last = Leslie|first = Charles|publisher = |year = |isbn = |location = |pages = 356–367|ref = lesl-asia}}</ref><ref>{{Cite book|title = Ayurvedic Medicine: Past and Present|last = Sharma|first = Shiv|publisher = Dabur (S. K. Burman)|year = 1975|isbn = |location = Calcutta|pages = }}</ref><ref>{{Cite book|title = Ayurveda made modern : political histories of indigenous medicine in North India, 1900-1955|last = Berger|first = Rachel|publisher = Palgrave Macmillan|year = 2013|isbn = 9780230284555|location = New York, NY|pages = }}</ref> Хәзерге заманда (2015) хәзерге Һиндстанда Аюрведаның урыны турында сәяси бәхәсләр җәмәгать аренасында да, хөкүмәттә дә дәвам иткән.<ref>{{Cite book|title = The Evolution of Indian Government Policy on Ayurveda in the Twentieth Century|last = Wujastyk|first = Dominik|publisher = SUNY Press|year = 2008|isbn = |location = |pages = 43–76|ref = smit-mode}}</ref> Аюрведик медицинаның хәзерге халыкараштырылган дөньяда урыны турында бәхес хәзерге көндә дә дәвам итә.<ref>{{Cite journal|url = |title = Policy Formation and Debate Concerning the Government Regulation of Ayurveda in Great Britain in the 21st Century|last = Wujastyk|first = Dominik|date = 2005|journal = Asian Medicine|doi = 10.1163/157342105777996719|pmid = |pages = 162–184|volume = 1}}</ref><ref>{{Cite journal|jstor = 1049691|title = Asian Medicine in America: The Ayurvedic Case|last = Redy|first = Sita|date = 2002|journal = Annals of the American Academy of Political and Social Science|doi = |pmid =|volume=583|pages=97–121}}</ref>
[[Файл:Charak.jpg|thumb|[[Чарака]]]]

=== Төп текстлар ===
Аюрведаның өч принципиаль иртә текстлары бар, [[Чарака Самхита]], [[Сушрута Самхита]] һәм Бхела Самхита. Сушрута Самхита безнең эрага кадәр 6-ынчы гасырның оригиналына нигезләнгән,<ref>{{cite book|title=Pharmacognosy: An Indian perspective|page=2|author=K. Mangathayaru|publisher=Pearson Education India}}</ref><ref>{{cite book|title=History: From the Dawn of Civilization to the Present Day|page=53|author=[[Adam Hart-Davis]]|publisher=Penguin}}</ref> һәм безнең эраның икенче гасырында Буддист галиме [[Нагарджуна]] тарафыннан заманчалаштырылган.<ref>{{cite book|title=India and Central Asia: Classical to Contemporary Periods|author1=J. N. Roy |author2=Braja Bihārī Kumāra |page=103|publisher=Concept Publishing Company}}</ref> [[Чарака]] тарафыннан язылган Чарака Самхита һәм [[Атрейя]] язган дип фаразланган Бхела Самхита безнең эрага кадәр алтынчы гасырныкы дип исәпләнә.<ref>{{cite book|title=Spirit Versus Scalpel: Traditional Healing and Modern Psychotherapy|page=76|author1=Leonore Loeb Adler |author2=B. Runi Mukherji |publisher=Greenwood}}</ref><ref>{{cite book|title=Development of Plant-Based Medicines: Conservation, Efficacy and Safety|author=Praveen K. Saxena|publisher=Springer|page=48}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=v56tj2EPZ-YC&pg=PA116|page=116|author1=Mohammad Ali Jazayery |author2=Werner Winter |publisher=Walter de Gruyter|year=1988|title=Languages and Cultures: Studies in Honor of Edgar C. Polomé|isbn=9783110102048}}</ref> [[Чарака Самхита]] безнең эраның башында [[Дридхабала]] тарафыннан яңартылган.<ref>{{cite book|author=Glucklich, Ariel|year=2008|title=The Strides of Vishnu: Hindu Culture in Historical Perspective|location=Oxford, England|publisher=Oxford University Press|page=[https://books.google.com/books?id=tfZNoX09XNAC&pg=PA141&dq=samhita 141]|isbn=978-0-19-531405-2}}</ref>

[[Боуэр Манускрипты]]нда Бхела Самхитадан өзекләр бар<ref>{{cite book|title=History of Science and Technology in Ancient India: Formation of the theoretical fundamentals of natural science|page=153|author=Debiprasad Chattopadhyaya|year=1991}}</ref> һәм анда Үзәк Азия Буддизмы концепцияләре бар. 1987 елда, А. Ф.Р Хернле манускриптта медик порцияләрне язучы Һиндстаннан булганын тапкан, ул Гупта язмасының төньяк юрамасын кулланган, миграцияләгән һәм Кучада Буддист монахы булып киткән. Кытай пилигримы [[Фа Хсиен]] (безнең эраның якынча 337—422 елы) Гупта империясенең сәламәтлек системасы турында язган һәм Һинд медицинасына институциональ карашны тасвирлаган. Бу шулай ук Чарака эшләрендә күренә, ул хастаханәләрне һәм алар ничек җиһазланырга тиеш икәнен тасвирлый.<ref>{{cite book|title=A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century|url=https://books.google.com/?id=H3lUIIYxWkEC&pg=PA543&dq=Charaka+hospital#v=onepage&q=Charaka%20hospital&f=false|author=Upinder Singh|publisher=Pearson|year=2008|isbn=9788131711200}}</ref>

Башка иртә текстларга Агнивеша Самхита, Кашьяпа Самхита һәм Харита Самхита керә. Агнивеша Самхитаның башлангыч юрамасы безнең эрага кадәр 1500 ел белән даталана,<ref>{{cite book|title=Pharmacognosy: An Indian perspective|page=36|url=https://books.google.com/books?id=2UQ8BAAAQBAJ&pg=PA36&dq=|publisher=Pearson Education|author=K. Mangathayaru|isbn=9789332520264}}</ref> һәм соңрак ул Чарака тарафыннан модификацияләнгән булган.<ref>{{cite book|title=Health & Harmony Through Ayurveda|page=41|url=https://books.google.com/books?id=t4ymSRXTCaoC&pg=PT41&dq=|publisher=B. Jain Publishers|author1=Anil Kumar Mehta |author2=Naveen K. Gupta |author3=R. N. Sharma |year=2002|isbn=9788170219347}}</ref> Kasyapa Samhita includes the treatise of [[Jivaka Kumar Bhaccha]]<ref>{{cite book|title=Indian Journal of Medical Education, Volume 5|page=185|author=J. Chandy|year=1965}}</ref> and is dated to the 6th century BCE.<ref>{{cite book|title=The Indo-Asian Culture, Volume 9|page=61|year=1960}}</ref><ref>{{cite book|title=Pearson General Knowledge Manual 2009|author1=Edgar Thorpe |author2=Showick Thorpe |page=196|publisher=Pearson}}</ref> Шул ук вакытта Харита Самхита иртәрәк чорлар белән даталана һәм аны Пунарвасу Атреяның өйрәнчеге булган [[Харита]] язган дип фараз ителә.<ref>{{cite book|title=Biographical History of Indian Medicine: Pictorial|pages=33–35|author=K. R. Srikanthamurthy|publisher=Chaukhambha Orientalia|year=2005}}</ref> Башкалар арасында Вагбхатаның (8-енче гасыр) «Аштанга нигханту», Мадхаваның (9-ынчы гасыр) «Парьяя ратнамала», Рави Гуптаның (9-ынчы гасыр) «Сидхасара нигханту», (10-ынчы гасыр) «Дравьявали» һәм Чакрапанидаттаның (11-енче гасыр) «Дравьягуна санграха» соңрак текстлары бар.<ref>{{cite book|title=Materia Medica of Ayurveda: Based on: Madanapala's Nighantu|page=14|author=Vaidya Bhagwan Dash|publisher=B. Jain Publishers}}</ref>

=== Сурәтләнгән авырулар ===
Андервуд һәм Роудз раслаганча традицион Һинд медицинаның иртә формалары бизгәкне, йөткерүне, [[туберкулёз]]ны, диареяны, сары су авыруын, [[абсцесслар]]ны, [[өянәк]]ләрне, [[шешенү]]ләрне һәм [[лепра]]ны белгән,<ref name="Underwood&Rhodes(2008)" /> дәвалауга [[пластик хирургия]], [[литотомия]], [[тонзиллектомия]], катаракта хирургиясе, эчтән сыеклыкларны чыгару өчен кадаулар, чит җисемнәрдән арындыру, [[аналь свищ]]ларны дәвалау, [[сындыру]]лар, [[ампутация]]ләр, [[Кесарь киселеш]]ләре белән эш кергән. Вагбхата тере ананың карыныннан үле яралгыны һәм үлгән ана карыныннан тере баланы чыгару очракларын тасвирлаган. Бу ике тасвирламада да яралгы аналык аша чыгарылган. Иртә Аюрведик практиклары Кесарь киселешен белүләре турында бәхәсләр бара. Иң элек Сушрутасамхита (चिकित्सास्थान १५ «मूढगर्भ») тасвирламасы шуңа охшаш. Үле җимеш аналык юлы һәм вагина аша алына. Гәрчә Сушрута үлгән анадан тере баланы чыгаруны һәм яраларны тегүне тасвирламый.Үләннәрне һәм хирургик коралларны куллану киң таралган булган.<ref name="Underwood&Rhodes(2008)">Underwood & Rhodes (2008)</ref> Бу чор дәвамында [[стенокардия]], [[диабет]], [[гипертония]] һәм [[ташлар]] кебек катлаулы авырулар өчен дәвалаулар тасвирланган булган.<ref name="Dwivedi&Dwivedi07">{{cite journal |last=Dwivedi |first=Girish |author2=Dwivedi, Shridhar |year=2007 |url=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |title=History of Medicine: Sushruta&nbsp;– the Clinician&nbsp;– Teacher par Excellence |journal=Indian Journal of Chest Diseases and Allied Sciences |volume=49 |pages=243–244 |location=Delhi |publisher=Vallabhbhai Patel Chest Institute, [[University of Delhi]] / National College of Chest Physicians |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |archivedate=10 October 2008 |df=dmy |=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |date=2008-10-10 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |access-date=2018-01-31 |archive-date=2008-10-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |dead-url=yes }} (Republished by [[National Informatics Centre]], Government of India.)</ref><ref name="Lock836">Lock ''et al.'', p. 836</ref>

=== Соңрак үсеше һәм таралышы ===

Аюрведа Һинд Урта Гасырлары дәвамында чәчәк аткан. [[Далхана]], Сарнгадхара һәм Бхавамисра Һинд медицинасы буенча эшләрне җыйганнар.<ref name="WujastykXXVI">{{harvnb|Wujastyk|2003|page=XXVI}}</ref> Сушрутаның һәм Чараканың медик эшләре 5-енче гасырда шулай ук кытай теленә [[тәрҗемә]] ителгән булган,<ref>{{cite book|title=Well-Mannered Medicine: Medical Ethics and Etiquette in Classical Ayurveda|url=https://books.google.com/?id=6-BoAgAAQBAJ&pg=PA17&dq=ayurveda+translated+5th+chinese+CE#v=onepage&q=ayurveda%20translated%205th%20chinese%20CE&f=false|author=Dagmar Wujastyk|publisher=Oxford University Press|year=2002|isbn=9780199856275}}</ref> һәм 8-енче гасыр дәвамында алар [[гарәп теле]]нә һәм [[фарсы теле]]нә [[тәрҗемә]] ителгән.<ref>{{cite book|title=Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures|publisher=Springer|url=https://books.google.com/books?id=kt9DIY1g9HYC&pg=PA168&dq=|isbn=9781402045592|date=2008-03-12}}</ref> 9-ынчы гасыр фарсы табибы [[Мөхәммәд ибн Зәкәрия әл-Рази]] текст белән таныш булган.<ref>{{cite book|title=Ayurveda: The Gentle Health System|page=15|publisher=[[Motilal Banarsidass]]|author=Hans H. Rhyner|url=https://books.google.com/books?id=HlJ-20_iP6wC&pg=|isbn=9788120815001|year=1994}}</ref><ref name="Rao">Ramachandra S.K. Rao, Encyclopaedia of Indian Medicine: historical perspective, Volume 1, 2005, [https://books.google.com/books?id=QRvzRGn9QqkC&pg=PA94 94-98]{{Request quotation|date=January 2015}}</ref> 12-енче гасырга Аюрведик текстлардан өзекләр алган гарәп эшләре Европага барып җиткән.<ref>{{cite book|title=Pharmacognosy: An Indian perspective|page=54|url=https://books.google.com/books?id=2UQ8BAAAQBAJ&pg=PA54&dq=|author=K. Mangathayaru|publisher=Pearson education|isbn=9789332520264}}</ref><ref name="Lock607">{{harvnb|Lock|2001|page=607}}</ref> [[Яңарыш Италиясе]]ндә Сицилиянең Бранка гаиләсе һәм ([[Болонья]])ның Гаспар Таглиакоззисы Сушрутаның хирургик техникаларын гарәпләр тарафыннан үзләштерүе белән тәэсирләнгәннәр.<ref name="Lock607"/>

Британия табиблары җирле ысулларны кулланып [[ринопластия]]не карау өчен сәяхәт кылганнар, Һинд ринопластиясе турында мәгълүматлар 1794 елда "[[Джентльмен журналы]]"нда бастырылган.<ref name="Lock651">{{harvnb|Lock|2001|page=651}}</ref> "Сушрута Самхита"да тасвирланган хирургик кораллар соңрак Европада модификацияләнгән булган.<ref name="Lock652">{{harvnb|Lock|2001|page=652}}</ref> [[Джозеф Константин Карпю]] Һиндстанда пластик хирургия ысулларын 20 ел өйрәнгән һәм 1815 елда борын реконструкциясенең «Һинд» ысулын кулланып көнбатыш дөньяда беренче зур ринопластия хирургиясен башкара алган.<ref name="Lock651/2">{{harvnb|Lock|2001|pages=651–652}}</ref> 1840 елда Бретт бу техника турында мәкаләне бастырган.<ref>{{cite book|author=Brett, F. H. |year=1840 |title=A practical essay on some of the principal surgical diseases of India|location=Calcutta, India|publisher=W. Thacker & Company|page=458|url=https://archive.org/stream/practicalessayon00bretuoft#page/458/mode/2up |accessdate=6 January 2015}}</ref>

Һиндстанда Британия колониаль хөкем сөрүе вакытында Аюрведа практикасын инкарь итеп Британия Һиндстан Хөкүмәте тарафыннан хәзерге медицина сайланган. Һиндстанның бәйсезлегеннән соң Аюрведага һәм башка традицион медицина системаларына күбрәк игътибар бирелгән. Аюрведа Һиндстан Милли сәламәтлек саклау системасының өлеше булып киткән һәм ил буйлап дәүләт Аюрведа хастаханәләре төзелгән. Шулай да, традицион дарулар белән дәвалаулар башкалар белән гел интеграцияләнмәгән.<ref name="who01">{{cite web|title=Legal Status of Traditional Medicine and Complementary/Alternative Medicine: A Worldwide Review| publisher=[[World Health Organization]] (WHO)|url= http://apps.who.int/medicinedocs/en/d/Jh2943e/8.4.html|accessdate=June 24, 2014|page=132}}</ref>

== Шулай ук карагыз ==
* [[Сушрута-самхита]]
* [[Аюрведик акупрессура]]
* [[Аюрведа, медицина һәм хирургия бакалавры]]
* [[Бхайсаджьягуру]]
* [[Аюрведик даруларның клиник тикшеренүләре]]
* [[Дхату (Аюрведа)]]
* [[Грузия халык медицинасы]]
* [[Альтернатив медицина тарихы]]
* [[Эффектив булмаган рак дәвалаулары исемлеге]]
* [[Сиддха медицинасы]]
* [[Сиддхи]]
* [[Традицион Кытай медицинасы]]
* [[Традицион Тибет медицинасы]]
* [[Рамуан]]
* [[Гомеопатия]]
* [[Акупунктура]]

== Искәрмәләр ==
{{искәрмәләр|30em}}

== Сылтамалар ==
{{refbegin}}
* {{cite book|last=Chopra|first=Ananda S.|year=2003|chapter=Āyurveda|title=Medicine across cultures: history and practice of medicine in non-western cultures|editor=Selin, Helaine|editor-link=Helaine Selin|pages=75–83|publisher=[[Springer Science+Business Media|Kluwer Academic]]|isbn=1-4020-1166-0|url=https://books.google.com/books?id=of-gv8-pPcsC&pg=PA75|ref=harv}}
* {{cite journal |last=Dwivedi |first=Girish |author2=Dwivedi, Shridhar |year=2007 |url=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |title=History of Medicine: Sushruta&nbsp;– the Clinician&nbsp;– Teacher par Excellence |journal=Indian Journal of Chest Diseases and Allied Sciences |volume=49 |pages=243–244 |location=Delhi |publisher=Vallabhbhai Patel Chest Institute, [[University of Delhi]] / National College of Chest Physicians |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |archivedate=10 October 2008 |df=dmy |=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |date=2008-10-10 }} {{Citation |title=архив күчермәсе |url=http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |access-date=2018-01-31 |archive-date=2008-10-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081010045900/http://medind.nic.in/iae/t07/i4/iaet07i4p243.pdf |dead-url=yes }} (Republished by [[National Informatics Centre]], Government of India.)
* {{cite book|last=Finger|first=Stanley|year=2001|title=Origins of Neuroscience: A History of Explorations into Brain Function|publisher=Oxford University Press |isbn=0-19-514694-8}}
* {{cite book|last=Kutumbian|first=P.|year=1999|title=Ancient Indian Medicine|publisher=[[Orient Blackswan|Orient Longman]]|location=Andhra Pradesh, India|isbn=978-81-250-1521-5}}
* {{cite book|last=Lock|first=Stephen|year=2001|title=The Oxford Illustrated Companion to Medicine|publisher=Oxford University Press|isbn=0-19-262950-6}}
* {{cite encyclopedia|last=Underwood|first=E. Ashworth|author2=Rhodes, P.|year=2008|title=History of Medicine |encyclopedia=Encyclopædia Britannica|edition=2008}}
* {{cite book|last=Wujastyk|first=D.|year=2003|title=The Roots of Ayurveda: Selections from Sanskrit Medical Writings|publisher=Penguin Books|isbn=0-14-044824-1|url=https://books.google.com/?id=sJOEMwrVyRcC&pg=PR1&lpg=PR1&dq=The+Roots+of+Ayurveda:+Selections+from+Sanskrit+Medical+Writings.#v=onepage&q=The%20Roots%20of%20Ayurveda%3A%20Selections%20from%20Sanskrit%20Medical%20Writings.&f=false}}
{{refend}}

== Шулай ук укырга мөмкин ==
* {{cite book|last= Drury |first= Heber|title=The Useful plants of India |url=https://archive.org/stream/usefulplantsind01drurgoog#page/n5/mode/2up|year=1873|publisher=William H Allen & Co., London|isbn= 1-4460-2372-9}}
* {{cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/36345#page/1/mode/1up |title=Pharmacographia Indica A history of principal drugs of vegetable origin in British India | volume =1|first=William|last=Dymock |year=1890 |location=London|display-authors=etal}}
* {{cite book|last=Hoernle |first=Rudolf August Friedrich |title=Studies in the Medicine of Ancient India: Part I: Osteology |url=https://archive.org/stream/studiesinmedicin01hoeruoft#page/n3/mode/2up|year=1907|publisher=Clarendon Press, Oxford }}
* {{cite book |last=Patwardhan|first=Kishore|year=2008|title=Concepts of Human Physiology in Ayurveda|work=Sowarigpa and Ayurveda |publisher=Central Institute of Higher Tibetan Studies|location=Sarnath, Varanasi|series=Samyak Vak Series-14|editor=Pabitra Kumar Roy|pages=53–73|isbn=978-81-87127-76-5 |url=http://cogprints.org/7033/1/Chapter_in_sowarigpa_and_ayurveda.pdf }}
* {{cite book |title=Commentary on the Hindu System of Medicine|first=Thomas T.|last=Wise|publisher=Thacker & Co.|location=Calcutta |year=1845|url=https://archive.org/stream/commentaryonhind00wise#page/n3/mode/2up |ref= }}
* {{cite web|last1=Wujastyk|first1=Dominik|title=Indian Medicine|url=http://www.oxfordbibliographies.com/document/obo-9780195399318/obo-9780195399318-0035.xml|website=Oxford Bibliographies|publisher=Oxford University Press|accessdate=16 October 2015|doi=10.1093/obo/9780195399318-0035}}. A bibliographical survey of the history of Indian medicine.
* [http://apps.who.int/medicinedocs/documents/s7148e/s7148e.pdf WHO guidelines on safety monitoring of herbal medicines in pharmacovigilance systems]
* [http://www.fda.gov/ForConsumers/ConsumerUpdates/ucm050798.htm Use caution with ayurvedic products] [[US Food and Drug Administration]].

== Тышкы сылтамалар ==
* {{dmoz|Health/Alternative/Ayurveda/}}
* [http://apps.who.int/medicinedocs/documents/s17552en/s17552en.pdf Ayurveda: Benchmarks for trainings in traditional/complementary and alternative medicine] [[World Health Organization]] (WHO)
* [http://nlam.in/search_module.php National Library of Ayurveda Medicine]

[[Төркем:Һинд дине]]
[[Төркем:Аюрведа]]
{{Яхшы мәкалә}}