İçeriğe atla

Türkmenistan

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
17.03, 29 Eylül 2021 tarihinde FurAyt (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 26260572 numaralı sürüm (Genel slogan, 2021 yılına özel olan slogan ile değiştirildi.)
Türkistan ile karıştırılmamalıdır.
Türkmenistan
Türkmence: Türkmenistan
Slogan
Türkmenistan-Parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany
(Türkçe: Türkmenistan barış ve güvenin vatanıdır' )
Türkmenistan haritadaki konumu
Başkent
ve en büyük şehir
Aşkabat
37°58′K 58°20′D / 37.967°K 58.333°D / 37.967; 58.333
Resmî dil(ler)Türkmence
HükûmetBaşkanlık Sistemi
• Cumhurbaşkanı
Kurbankulu Berdimuhammedov
• Cumhurbaşkanı yardımcısı
Raşit Meredov
• Meclis Başkanı
Gülşat Mamedova
Tarihçe 
• İlan
27 Ekim 1991
• Tanınma
25 Aralık 1991
Yüzölçümü
• Toplam
491.200 km2[1] (53..)
• Su (%)
3,72
Nüfus
• 2020 tahminî
6.031.187[2] (113..)
• Yoğunluk
10,5/km2 (221..)
GSYİH (SAGP)2021 tahminî
• Toplam
104,539 milyar $[3] (93..)
• Kişi başına
17.415 $[3] (75..)
GSYİH (nominal)2021 tahminî
• Toplam
54,218 milyar $[3]
• Kişi başına
9.032 $[3] (73..)
Gini (1998)40.8
orta
İGE (2019)artış 0.715[4]
yüksek · 111.
Para birimiTürkmenistan manatı (TMT)
Zaman dilimiUTC+5
• Yaz (YSU)
UTC+5 (kullanılmamaktadır)
Trafik akışısağ
Telefon kodu993
İnternet alan adı.tm

Türkmenistan (Türkmence telaffuz: [tʏɾkmønʏˈθːɑːn]),[5] kuzeybatısında Kazakistan, kuzeyinde ve batısında Özbekistan, güneydoğusunda Afganistan, güneybatısında İran bulunan; batısında Hazar Denizi olan Orta Asya'da bağımsız bir Türk devleti. Ülkenin başkenti, aynı zamanda en gelişmiş şehri olan Aşkabat'tır. 6 milyon nüfusu ile Orta Asya cumhuriyetleri arasında nüfusu en düşük olan devlet Türkmenistan'dır. Ülkenin çoğunluğu ise Karakum Çölü'yle kaplıdır.

Türkmenistan yüzyıllardır medeniyetlerin kesişim noktası olarak birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Türkmenistan sınırları içinde yer alan Merv şehri Orta Asya'daki en eski vaha şehirlerinden biridir.[6] Orta Çağ'da Merv, İslam dünyası için de en önemli şehirlerden biri olmakla beraber, İpek Yolu üzerindeki en önemli noktalardandır. 1881 yılında Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edilen Türkmenistan, daha sonra Orta Asya'daki Bolşevik karşıtı harekette önemli rol oynamıştır. 1925'te Türkmenistan, Sovyetler Birliği'ne dahil devletlerden biri olarak, Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Türkmen SSC) olmuştur.[7] 1991'de ise Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanmıştır.

Yönetim şekli tek baskın parti sistemine dayanan bir cumhuriyet olup, ülkede 2006 yılında 1991'den beri başta olan, Türkmenbaşı olarak bilinen Saparmurat Niyazov'un ölmesinin ardından 2007'de başa geçmiş Kurbankulu Berdimuhammedov cumhurbaşkanlığı görevini yürütmektedir. Türkmenistan, azınlıklara karşı olan muamelesi, basın özgürlüğü, din özgürlüğü gibi başlıca konularla alakalı insan hakları sicili nedeniyle geniş çapta eleştirilmektedir.[8][9] Ölüm cezası, 2008 Anayasası'ndan resmi olarak kaldırılmıştır.[10]

2007 tahminlerine göre ülkenin etnik yapısı, %85 Türkmen, %5 Özbek, %4 Rus ve %6 diğer milletlerden oluşmaktadır.[11] Ülkede, Türkmence, Özbekçe ve Rusça yaygın olarak konuşulmaktadır.[11] Dini yapısı itibarıyla, %92 Müslüman, %6 Hristiyan, %2 diğer dinlere mensuptur.[11]

2006 CIA tahminlerine göre sektörel GSYİH'sının bileşenleri, %17,7 tarım, %39,2 endüstri, %43,2 hizmet sektörüdür.[11] Temel ihraç ürünleri gaz, ham petrol, petrokimya, pamuk lifi ve tekstildir.[11] Türkmenistan dünyanın en büyük dördüncü doğalgaz rezervlerine sahiptir.[12] 1993'ten 2017'ye kadar Türkmenistan'da vatandaşlar devlet tarafından sağlanan elektrik, su ve doğalgazdan ücretsiz olarak yararlanmışlardır.[13]

Türkmenistan, bağımsız Türk devletlerinden birisi olarak TÜRKSOY'un üyesi olup aynı zamanda Türk Keneşi gözlemci ülkelerinden biridir. Ülke, BM, İKÖ, BDT, IMF gibi uluslararası kuruluşlara üyedir.

Adlandırma

Türkmenistan adı, etnik ad olarak "Türkmen" ve Farsçadaki "yeri" veya "ülke" anlamına gelen -stan ekinden oluşur. "Türkmen" adı Türk'ten gelir. -men eki mitolojik anlamda Türk hanedanı sistemi dışındakilere atıf niteliğinde, Soğdca dilinde "neredeyse" gibi bir anlam taşır. Bununla beraber bazı bilim insanları bu ekin, Türkmen'in anlamını "saf Türkler" veya "Türk Türkleri" şeklinde vurgulayıcı nitelikte olduğunu savunmaktadırlar.[14] İbni Kesir gibi Müslüman tarihçiler Türkmenistan etimolojisinin "Türk" ve "iman" kelimelerinden geldiğini öne sürerek, bölgede iki yüz bin hane halkının 971 yılında İslam'a geçişini vurgularlar.

Türkmenistan 1991'de yapılan Bağımsızlık Referandumu ardından Sovyetler Birliğinden ayrılarak bağımsızlığını ilan etmişti. Bunun sonucunda 27 Ekim 1991'de kabul edilen Anayasanın 1.maddesinde devletin adı "Türkmenistan( Түркменистан)." olarak belirlenmiştir.

Tarih

Ana madde: Türkmenistan tarihi

Erken tarihi

Günümüzde Merv, Ceytun ve Gonur Tepe şehirlerinin yer aldığı bölgede Tunç ve Demir çağlarında Baktria-Margiyana Arkeoloji Bölgesi gibi arkeolojik kültürler var olmuştur.[15][16] İlerleyen dönemlerde İskitler, Massagetler ve Dahae olarak isimlendirilmiş halk da dahil olmak üzere Hint-İranlıların varlığı kaydedilmiştir.

Tarihsel anlamda Hint-İranlıların yaşadığı Türkmenistan'ın yazılı tarihi, Eski İran'ın Ahameniş İmparatorluğu İmparatorluğu tarafından ilhak edilmesiyle başlar. Daha sonra bölge İskender tarafından ele geçirilmiş ve takip eden yıllarda Seleukos İmparatorluğu'nun parçası haline gelmiştir. Partların bölgeyi ele geçirmesi ile Nisa (günümüzde Aşkabat'ın bulunduğu bölge) Part başkenti haline gelmiştir. 7. ve 8. yüzyıllarda Arap hakimiyetine giren bölge İslamlaştırılmıştır.[kaynak belirtilmeli]

Orta ve Erken Modern Çağ

15. yüzyıldan kalma miğfer

MS 8. yüzyılda Türk dilleri konuşan Oğuz boyları Moğolistan'dan günümüz Orta Asya'sına gelip yerleşmişlerdir. Boylar konfederasyonunun bir parçası olan Oğuzlar, modern Türkmen nüfusunun etnik temelini oluşturmuşlardır.[17]

10. yüzyılda Türkmen adı ilk defa, İslam'ı kabul eden ve günümüz Türkmenistan'ını işgal eden Oğuz boyları için kullanılmıştır. Orada, bugünün İran ve Türkmenistan topraklarında yaşayan ve yine Oğuz boylarından oluşan Selçuklu İmparatorluğunun egemenliği altındalardı. İmparatorluğun hizmetindeki Oğuz boyları, batıya yani günümüz Azerbaycan ve Türkiye'nin doğusuna doğru gerçekleştirdikleri göç sayesinde Türki kültürünün yayılmasında önemli bir rol oynamışlardır.

12. yüzyıla gelindiğinde Türkmenistan ve diğer topluluklar Selçuklu İmparatorluğu'nu devirmişlerdir. Sonraki yüzyılda Moğollar, Türkmenlerin yerleştiği kuzey topraklarını ele geçirerek Türkmenleri güneye dağıtmış, dolayısıyla yeni Türkmen aşiretleri arasında bir dizi bölünme yaşanmış ve birçok göçebe Türkmen aşireti ortaya çıkmıştır. 16.yüzyıla kadar bu aşiretlerin çoğu Özbek Hanlığının, Hive Hanlığı ve Buhara Hanlığının kontrolü altındaydılar. Türkmen askerleri de o dönemde Özbek ordusunda önemli bir yer kaplıyorlardı.

19. yüzyılda Türkmen boylarından biri olan Yomut Türkmenlerinin isyan ve ayaklanmaları sonucu bu Türkmen grup Özbek yöneticiler tarafından dağıtıldı. 1855'te Teke Türkmen boyu, Hive Hanlığı yöneticisi Muhammed Emin Han'ın işgalci ordusunu, 1861'de de Nasreddin Şah'ın işgalci Fars ordusunu yendi.

19. yüzyılın ikinci yarısında, günümüz toprakları Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan sınırlarına dahil olan Hive Hanlığı'nın temel askeri ve politik gücü, kuzeydeki Türkmenlere bağlıydı.[18] Paul R. Spickard'ın söylediği üzere, "Rus fethinden önce Türkmenler biliniyordu ve Orta Asya köle ticaretine karıştıkları için korkuluyorlardı."[19]

Rus ve Sovyet hakimiyeti

Ana maddeler: Trans-Hazar Oblastı, Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti

Ruslar, Türkmen bölgelerini 19. yüzyılın sonlarına doğru işgal etmeye başladı.[17] Ruslar şu an ismi Türkmenbaşı olan, eski adıyla Krasnovodsk'taki Hazar Denizi üstünden, Özbek Hanlıklarını aşmışlardı. 1879'da Rus güçleri, Türkmenistan'ın Ahal bölgesini fethetmek için olan ilk girişimlerinde Teke Türkmenleri tarafından mağlup edilmişlerdi. Ancak 1881'de Türkmen topraklarındaki son direniş de Göktepe Savaşında kırılınca kısa bir süre sonra Türkmenistan'da Özbek topraklarıyla beraber Rus İmparatorluğu'na dahil edildi. 1916'da Rus İmparatorluğunun I. Dünya Savaşına katılması, Rus İmparatorluğu içindeki Orta Asya devletlerinin çoğunu sarsan askerlik karşıtı bir isyanla Türkmenistan'da yankı buldu. 1917 Rus Devrimi'nin doğrudan etkisinin az olmasıyla birlikte, 1920'lerde Türkmen birlikleri yeni kurulan Sovyetler Birliği yönetimine karşı Basmacı Hareketi'ne dahil oldular.

Ekim Devrimi'nden sonra Türkmenler, geçici bir hükûmet oluşturdular, ama Kızıl Ordu 1919'da Aşkabat'ı, 1920'de de Krasnovodsk'u işgal etti; Sovyet rejimi ilan edildi ve Türkmenistan, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) içinde özerk bir Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti oldu. 1924'e kadar Trans Hazar bölgesi, Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti içinde yer alıyordu, Türkmenistan'ın günümüzdeki öbür bölgeleri de Buhara ve Harezm Sovyet halk cumhuriyetlerine bağlıydı. 27 Ekim 1924'te SSCB'nin merkezi yürütme komitesi, Orta Asya topraklarının sınırlarını belirleme kararı aldı ve Türkmenistan, Buhara ve Harezm cumhuriyetlerinin toprakları Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Türkmenistan Sovyet cumhuriyetleri arasında paylaşıldı. Türkmenistan, eski Buhara ve Harezmî cumhuriyetlerinin Türkmen bölgelerini içine aldı ve nihayetinde Sovyetler Birliği'nin federal cumhuriyeti olarak 1924'te Türkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1930'ların sonunda Sovyet rejiminde tarım politikalarının yeniden örgütlenmesi Türkmenistan'daki göçebe yaşamın kalıntılarını da yok etti ve siyasi yaşam da tamamen Moskova'nın kontrolüne girdi. Sonraki yarım yüzyıl boyunca Türkmenistan, Sovyetler Birliği içinde ona biçilmiş olan ekonomik rolü oynadı ve bu süreçte uluslararası arenada seyreden olayların dışında kaldı.

1980'lerde Rusya'yı sallayan büyük liberalleşme hareketinin bile Türkmenistan'a etkisi görece ufak oldu. Türkmenistan 1990'da Moskova yönetiminin sömürgeci niteliğindeki[kime göre?] müdahalelerine karşı doğan milliyetçi bir hareketlenme yaşadı. Türkmenistan'ın komünist lideri Saparmurat Niyazov'un Sovyetler Birliği yanlılığına rağmen, Ekim 1991'de Sovyetler Birliği'nin parçalanmaya başlaması, onu bağımsızlık için milli referandum çağrısına zorladı. 26 Kasım 1991'de Sovyetler Birliği'nin varlığı tamamen sona erdi.

Bağımsızlık sonrası dönem

Türkmenistan, Sovyet sonrası dönem boyunca neredeyse tüm uluslararası konularda tarafsız bir pozisyon benimsedi. Niyazov da Şanghay İşbirliği Örgütü gibi bölgesel örgütlere üyelikten kaçındı. Niyazov yönetimde kontrolü sağlamak amacıyla ülkedeki ulusal örgütler ve kamu çalışanları üzerinde ciddi kısıtlamalar getirmişti. 2002'de Niyazov'a karşı yapılan suikast girişiminden sonra Niyazov, hükûmet görevlilerini görevden alma ve medyaya yeni sınırlamalar getirerek güvenlik önlemlerini artırdı.

Yaşanan suikast girişimiyle alakalı olarak Niyazov'un, hem karşılıklı birtakım anlaşmazlıklar hem de Özbekistan'ın bu suikast girişiminde rol oynadığını ima etmesi nedeniyle 2000 ve 2004 yılları arasında Özbekistan ve Türkmenistan arasında ciddi gerilimler yaşandı. 2004 yılında yapılan ikili antlaşmalar dostane ilişkileri yeniden tesis etti. Aralık 2004 ve Ocak 2005 seçimlerinde yalnızca Niyazov'un partisi temsil edilmiş olmakla beraber, herhangi bir uluslararası seçim gözlem grubu da yer almamıştır. 2005'ten sonra tek aday olarak iktidara gelen Niyazov, Aşkabat dışındaki tüm hastaneleri ve yerel kütüphaneleri kapatarak diktatörlük etmiştir. 2006 yılında keyfi politika değişiklikleri, petrol ve gaz sektörü dışındaki ekonomik çıktıların azalması ve bölgesel ve uluslararası kuruluşlardan soyutlanma eğilimlerinin yoğunlaşmıştır. 2006 yılı sonunda Niyazov'un ani ölümüyle ülkede ciddi bir iktidar boşluğu oluşmuştur. Geçici hükûmet başkanı seçilen Kurbankulu Berdimuhammedov, 2007 Şubat ayı başlarında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimini kazanmıştır. 2012'de yapılan seçimlerde de %97 [20] oy çoğunluğu ile yeniden seçilen Berdimuhammedov cumhurbaşkanlığı görevini sürdürmektedir.

Türkmenistan'daki siyasi sistemin aşırı milliyetçilik, milliyetçilik çerçevesinde eşitlik ve otoriterlik temellerinde olduğu görülmekle beraber geleneksel değerlere de yoğun vurgu içermektedir [21]

Berdimuhammedov dönemi

Niyazov'un despotik yönetiminden sonra iktidara gelen Berdimuhammedov, ekonomik liberalleşme de dahil olmak üzere bazı siyasi reformlar yapma sözü verdi. Sovyet sonrası dönemde Türkmenistan, IMF tarafından tasarlanan radikal ekonomik değişim programını reddederek, ufak ölçekli özelleştirme, sınırlı serbestleşme ve para reformları, sınırlı özel girişimcilik ve seçici serbestleştirilmiş ticaret politikaları uygulamıştır. Sınırlı liberalleşmenin yanı sıra hükûmet, merkezi planlanmış ekonomi biçimini de korumuş ve endüstri ve tarım sektörlerindeki işletmelerin çoğu üzerinde de kontrol sağlamıştır. BDT ortakları tarafından gaz için ödeme yapılmaması, BDT dışı bir pazara boru hattının olmaması ve Türkmenistan liderleri tarafından seçilen ekonomik gelişim modelinin zayıf yönleri dolayısıyla ekonomik gelişimde önemli bir değişiklik yaşanmamıştır. Hatta devletin vatandaşlarına ücretsiz su, doğalgaz, elektrik hizmetine rağmen, 90'larla beraber girişilen ekonomik dönüşüm politikaları halkın yaşam standartlarını olumsuz etkilemiş, bir düşüşe yol açmıştır. Ülkede sağlık, eğitim ve sosyal refah ciddi anlamda kötüleşmiş ve ortalama yaşam beklentisi 62,5 yıla düşmüştür. Bu süreçte Türkmenistan, diğer Orta Asya ülkelerinin aksine önemli bir ekonomik göç yaşamamıştır.[21]

2002-2008 yılları arasında yurtiçinde ve yurtdışında oluşturduğu pazarlar sayesinde, yıllık %7 ila %12 oranında güçlü bir ekonomik büyüme yaşamıştır. İhraç mallarının fiyatlarındaki önemli artış devletin gelirini artırdı. Ayrıca Rusya ve Ukrayna ile gaz ve petrol teslimatları için şartların yeniden müzakeresi sonucu da gelir artmıştır. Yine de Türkmenistan'daki tarım sektörü, ulaşım alt yapısı ve boru hatlarında önemli yatırım ve iyileştirmelere gereksinimi bulunmaktadır.[21]

Coğrafya

Türkmenistan'ın yağış ve sıcaklık grafiği

Orta Asya ülkelerinden olan Türkmenistan güneyden İran, batıdan Hazar Denizi, kuzeyden Kazakistan, kuzeydoğudan Özbekistan, güneydoğudan Afganistan'la çevrilidir. Ülkenin en uzun sınırı Özbekistan ile, en kısa sınırı ise Kazakistan iledir. En yüksek yerleri Köyten Dağı (3319 m.) ve Kopet Dağı (2942 m.)'dır.

Hazar Denizi'nin hemen yanıbaşında yer alan ve tuz yönünden zengin olan Karaboğaz Gölü, Türkmenistan toprakları içinde yer alır. Türkmenistan akarsu yönünden fakirdir. Etrek ırmağının bir bölümü Türkmenistan'ın içinde yer almaktadır. Tejen ve Murgap adlı akarsuları Karakum Çölü içinde kaybolmaktadır. Amu Derya ırmağının çok az bir kısmı Türkmenistan sınırları içinde yer alır. Bunun dışında önemli bir akarsuyu yoktur. Ancak su ihtiyacının karşılanması için 1300 km uzunluğundaki Karakum kanalı yapılmıştır. Bu kanal güneydedir.

Topraklarının beşte dördünü Karakum Çölü kaplamaktadır. Güney kısmında Kopet dağ kütlesi ve yaylalar yer alır. Topraklarının %3.5'i tarım alanı, % 17'si otlak, kalanı ya kısmen otlak olarak kullanılabilen çöl veya tamamen çöldür. Türkmenistan'a kurak ve sıcak bir iklim hâkimdir. Yaz aylarında sıcaklık bazen 50 dereceye kadar çıkar. Kış aylarında ise bazen -25 dereceye kadar düştüğü olur.

Siyaset

Türkmenistan 18 Mayıs 1992'de yürürlüğe konan anayasayla yönetilmektedir. Ülkenin kalıcı tarafsızlık beyannamesi Birleşmiş Milletler tarafından 1995'te kabul edildi. 2006'dan beri Bağımsız Devletler Topluluğu'nda de facto üyeliği bulunmaktadır.

Ülkede çok partili demokratik sisteme geçilmiş olmasına rağmen de facto tek parti yönetimi sürmektedir. Ülkede mevcut partileri Demokratik Parti (Mevcut hükûmet), Senagatçylar ve Telekeçiler (Sanayici ve Girişimciler) Partisi ve Agrar Partisi (Tarım Partisi) oluşturur. İletişim başta olmak üzere birçok alan üzerinde devlet tekeli sürmektedir.

Türkmenistan'ın bağımsızlığını kazanmasının ardından 27 Ekim 1991'de yapılan ilk devlet başkanlığı seçimleri sonucunda Saparmurat Türkmenbaşı devlet başkanlığına seçildi ve ölümüne (21 Aralık 2006) kadar bu görevini sürdürdü. Türkmenistan'ın ikinci ve hâlen görevde olan cumhurbaşkanı ise 11 Şubat 2007 tarihinde oyların %89,2'sini alarak seçilen Kurbankulu Berdimuhammedov'dur.

İnsan hakları

Türkmenistan Hükûmeti, yaygın insan hakları ihlalleri için eleştirilmektedir ve hükûmet vatandaşları için yabancı seyahat ile ilgili ciddi kısıtlamalar getirmiştir.[22] Ülkede ayrıca azınlıklara baskı da yapılmaktadır. Sınır Tanımayan Gazeteciler'in 2014 Dünya Basın Özgürlüğü Raporu'nda Türkmenistan 180 ülke arasından 178. olmuştur. 179. Kuzey Kore, 180. Eritre'dir.[23]

İnsan Hakları İzleme Örgütüne göre, "Türkmenistan dünyanın en baskıcı ülkelerinden biri olmaya devam ediyor. Ülke neredeyse bağımsız bir incelemeye kapalıdır. Medya ve din özgürlükleri katı bir kısıtlamaya tabidir. İnsan hakları savunucuları ve diğer aktivistler sürekli hükümet misillemesi tehdidiyle karşı karşıyadırlar."[24]

Dini azınlıklar, vicdani ret, dinlerinin gereğini inzivada yerine getirmeleri, yurtdışı seyahat engelleri, Hristiyan literatürüne ait kaynakların kopyalarına el koyma şeklinde kısıtlamalara maruz kalmaktadır.[25][26][27] Din ve inanç özgürlüklerini kullandıkları için tutuklanan birçok kişinin usulsüz süreçlere tabi olduğu ve yargılamasız tutukluluğuna devam ettiği söylenmektedir. [1][2]

Ordu

Ana madde: Türkmenistan Silahlı Kuvvetleri

Türkmenistan'da silahlı kuvvetler, ülkenin savunma bakanlığına bağlıdır. Aktif personel sayısı 22.000, rezerv personel sayısı 110.000'dir. Kendi sınır güvenliğini kendisi sağlamaktadır. Askerlik süresi 2 yıldır. Üniversite okuyan veya okumayan ayrımı yapılmamaktadır.

İdarî bölümler

Türkmenistan'ın illeriBalkanDaşoğuzAhalLebap (il)Marı
Türkmenistan'ın illeri
Ana madde: Türkmenistan'ın illeri

Beş ana Türkmen boyundan oluşan Türkmenistan'da idari yapı da bu beş boya göre şekillenmiş[kaynak belirtilmeli] ve 5 vilayet (il) kurulmuştur. Bu illere ek olarak Aşkabat şehri kendi başına vilayet yetkilerine sahiptir. Bu vilayetler şu şekilde listelenebilir:[28]

  1. Ahal
  2. Balkan
  3. Daşoğuz
  4. Lebap
  5. Merv

Demografi

Ana madde: Türkmenistan demografisi

Ülke nüfusu Temmuz 2020 The World Factbook tahminlerine göre 5.528.627 kişidir. Buna karşın bu kaynakta ülkede son 10 senedir devam etmekte olan dış göç nedeniyle nüfusun tahmin edilenden 1 ila 2 milyon kişi daha az olabileceği de not edilmiştir.[29]

Türkmenistan son yıllarda nüfus artışını teşvik etme yollarını denemektedir. Özellikle çocuklu ailelere ekonomik avantajlar ve 8 çocuk doğuran kadına devlet üstün hizmet nişanı verilmesi gibi hamleler nüfusu az olan ülkenin düşündüğü adımlardır. devlet başkanı Bermuhamedov'un çıkarttığı kararname gereğince 8 çocuklu kadına büyük bir ikramiye de verilmesi kararlaştırılmıştır. Yine bu kadınlar uçak dahil tüm ulaşım hizmetlerinden ve devletin sağladığı temel ihtiyaçlardan bedava ve kotasız yararlanma hakkına sahip olmaktadırlar. Nüfus artışını teşvik için çok çocuklu ailelere yönelik daha pek çok avantajlı politika uygulanmaktadır. Örneğin çocuk sayısı 3 olan aileye başkent Aşkabat'tan dayalı döşeli yeni bir daire ve bir binek araç tahsis edilmektedir. Son olarak evlilik kurumunun yaygınlaşması adına düğün merkezleri kurulmakta ve toy merkezi denilen bu düğün salonlarında gençler ücretsiz olarak düğünlerini yapmaktadırlar.[30]

Etnik gruplar

2012 sayımına göre nüfusun %85.6'sını Türkmenler, %5.8'ini Özbekler, %5.1'ini Ruslar oluşturur.[31]

Türkmenistan'ın etnik gruba göre nüfusu 1926-2012
Etnik
gruplar 		1926 sayımı1 1939 sayımı2 1959 sayımı3 1970 sayımı4 1979 sayımı5 1989 sayımı6 1995 sayımı7 2012 sayımı8
Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus %
Türkmenler 719,792 71.9 741,488 59.2 923,724 60.9 1,416,700 65.6 1,891,695 68.4 2,536,606 72.0 3,403,639 76.7 4,066,959 85.6
Özbekler 104,971 10.5 107,451 8.6 125,231 8.3 179,498 8.3 233,730 8.5 317,333 9.0 408,259 9.2 275,565 5.8
Ruslar 75,357 7.5 232,924 18.6 262,701 17.3 313,079 14.5 349,170 12.6 333,892 9.5 297,319 6.7 242,307 5.1
Kazaklar 9,471 0.9 61,397 4.9 69,522 4.6 68,519 3.2 79,539 2.9 87,802 2.5 88,752 2.0 19,004 0.4
Azeriler 4,229 0.4 7,442 0.6 12,868 0.8 16,775 0.8 23,548 0.9 33,365 0.9 36,586 0.8 - -
Beluçlar 9,974 1.0 5,396 0.4 7,626 0.5 12,374 0.6 18,584 0.7 28,280 0.8 36,428 0.8 - -
Tatarlar 4,769 0.5 19,517 1.6 29,946 2.0 36,457 1.7 40,432 1.5 39,277 1.1 35,501 0.8 - -
Ermeniler 13,859 1.4 15,996 1.3 19,696 1.3 23,054 1.1 26,605 1.0 31,829 0.9 33,638 0.8 - -
Ukraynalılar 6,877 0.7 21,778 1.7 20,955 1.4 35,398 1.6 37,118 1.3 35,578 1.0 23,064 0.5 - -
Diğerleri 51,615 5.2 38,494 3.1 44,106 2.9 57,026 2.6 64,327 2.3 78,755 2.2 71,168 1.7 142,285 3.1
Toplam 1,000,914 1,251,883 1,516,375 2,158,880 2,764,848 3,522,717 4,434,354 4,751,120
1 Kaynak: [3]22 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 2 Kaynak: [4]21 Aralık 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi. 3 Kaynak: [5]16 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 4 Kaynak: [6]3 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 5 Kaynak: [7]24 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 6 Kaynak: [8]16 Mart 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. 6 Kaynak: [9] 7 Kaynak: [10]

Dil

Türkmenistan'ın resmî dili olan Türkmence, Türkî dillerin Şaz koluna mensuptur. Dil, soysal açıdan ilişkili olduğu Azerice ve Türkçe ile birlikte Oğuz dil grubunu oluşturur. Ethnologue'a göre Türkmence, Türkmenistan'da yaşayan Türkmenler ile İran, Afganistan ve Rusya gibi ülkelerde yaşayan Türkmenler tarafından yaklaşık 6 milyon toplam konuşura sahiptir. Türkmenistan'ın %72'sinin Türkmence konuştuğu tespit edilmiştir.[29]

Rusça ülkede hâlâ konuşulan bir dildir. The World Factbook verilerine göre ülke nüfusunun %12'si Rusça konuşuru olmaktadır. Özbekçe toplumun %9'u tarafından konuşulmakta olup, ülkedeki 3. büyük dili oluşturmaktadır. Kalan %7'in diğer dilleri konuştuğu belirtilmektedir.[29] Kazakça, Tatarca, Ukraynaca, Azerice ve Ermenice ülkedeki diğer başlıca azınlık dillerini oluşturmaktadır.[32]

Din

Türkmenistan'da din[33]
İslam
  
 %93
Hristiyan
  
 %6
diğer
  
 %1

CIA World Factbook'a göre İslam inancına sahip bireyler Türkmenistan nüfusunun %89'unu oluşturmaktadır. Toplumun %9'u ise Doğu Ortodoks Kilisesi'ne bağlıdır. Geriye kalan %2'nin dini bilinmemektedir.[34] Pew Research Center'ın 2009 tarihli araştırmasına göre Türkmenistan nüfusunun %93,1'i Müslümandır.[35]

Ekonomi

Ana madde: Türkmenistan ekonomisi

Türkmenistan ekonomisi büyük ölçüde doğal gaz satışına ve pamuk üretimine bağlıdır. Madencilik haricindeki sanayi azdır. Türkmenistan dünyanın en büyük dördüncü doğal gaz üreticisi durumundadır ve bu üretim nedeniyle ekonomik reforma temkinli bir yaklaşım vardır. 1998 - 2002 yılları arasında doğal gaz satışında ve dış borçların çevrilmesinde zorlanmasının ardından 2004 yılında işsizlik %60 seviyesine ulaşmıştır.

Saparmurat Niyazov devlet başkanı olduktan sonra 1991 yılından itibaren halka ücretsiz verilmekte olan su, doğalgaz, elektrik ve tuz, refah seviyesindeki gerilemeye paralel olarak Kurbankulu Berdimuhammedov'un çıkardığı bir kararname ile 1 Ocak 2019'dan itibaren ücretlendirilmeye başlanmıştır.[36]

Doğal gaz ve petrol

2019 yılından itibaren ülkede doğal gaz ücretli yapıldı. Doğal gaz çıkarımını ve dağıtımını bir tek devlet şirketi Türkmengaz yapmaktadır. Kazakistan, Rusya, Afganistan ve Çin'e uzanan doğal gaz boru hatları da mevcuttur ve Hazar Denizi'nden Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye aracılığıyla Avrupa'ya da doğal gaz boru hattı döşenmesi planlanmaktadır. Petrol ise ülkede çok ucuz fiyatlara satılmaktadır. Petrol çıkarım ve dağıtımını Türkmennebit adlı devlet şirketi yapmaktadır. Bunun haricinde Lukoil'in Aşkabat'ta bir benzin istasyonu ve Shell'in Aşkabat ofisi mevcuttur. the Oil and Gas Journal dergisine göre Türkmenistan'ın teyitli petrol rezervi ocak 2016 itibarıyla 600 milyon varil dolaylarındadır ve the BP Statistical Review of World Energy 2016 raporuna dayanarak 2015 yılı petrol ve türevleri için üretim miktarı, günlük 261.000 varildir ve 2014 yılına göre bir artış içermektedir. Türkmenistan 2 petrol rafinerisine sahiptir. Bunlar Seydi ve Türkmenbaşı rafinerileridir ve günlük 237.000 varil ham petrol işleme kapasiteleri mevcuttur. Doğal gaz kaynağı bakımından oldukça zengin olan Türkmenistan 2016 itibarıyla 265 tcf (trilyon küp feet) gibi devasa bir onaylı rezerve sahiptir ve bu dünyanın altıncı büyük doğal gaz rezervidir. Orta Asya'nın en büyük doğal gaz ihracatçısı konumunda olan Türkmenistan, gaz satışının yüzde 70'ini Çin'e yapmaktadır, ülke ayrıca 2013 yılında boru hatları aracılığıyla toplam 1.3 tcf gaz ihraç etmiştir. Türkmenistan 2015 yılında devasa bir gaz alanı keşfetti, bu alan Galkınış Mevkii'nde ve dünyanın en büyük ikinci doğal gaz rezervine sahiptir.[37]

Turizm

Ayrıca bakınız: Cehennem Kapısı (Türkmenistan)

Ülkedeki en önemli turistik yerler Türkmenbaşı, Avaza, Merv (Marı) ve Darvaza'dır (Cehennem Kapısı). Türkmenbaşı, limanından dolayı gelişen ticareti ve petrol rezervinin yanı sıra sahil turizmi için oldukça uygun bir kenttir. Merv ise 19. yüzyılda dönemin en güçlü Türkmen boyu olan Teke Türkmenleri'nin başkentliğini yaptığı için tarihi yerler mevcuttur.

İnşaat

Ülkedeki önemli inşaatların büyük kısmını Türk firması Gap İnşaat; Polimeks ile Fransız firması Bouygues yapmaktadır. Ayrıca birkaç küçük inşaat firması ile petrol sondaj firmaları da vardır. Devlet konutları ücretsizdir.

Enerji

Ülke elektrik enerjisi ihtiyacının tamamını kendi üretir. Ülkede son yıllarda enerji santrallerini yenileme ve ihtiyaçları karşılama adına yeni santral yapımları hız kazanmıştır. Enerji tesislerinin büyük kısmını Çalık Enerji gibi Türk firmaları gerçekleştirmektedir. Ayrıca İran ve Afganistan'a da elektrik ihracatı yapılmaktadır.[38] Ülkede elektrik piyasası tamamen enerji ve sanayi bakanlığı denetimindedir ve elektrik üretimi tamamen doğal gaza dayanır. 2016 Nisan verilerine göre, ülkenin toplam üretilmiş enerji kapasitesi 5.2 gigawatt büyüklüğündedir. Türkmenistan'ın enerji üretimi ülke içi kullanımı aşmaktadır ve fazla olan kısım ihraç edilmektedir. 2015 yılında Türkmenistan 22 milyar kilowatt saat enerji üretmiştir ve bunun yaklaşık 3.2 milyar kilowatt saatini ihraç etmiştir. Bu aktarımı Orta Asya elektrik ağı üzerinden yapmaktadır. Özellikle Afganistan, İran ve diğer Orta Asya ülkelerine bu enerjiyi satmaktadır. 2013 yılında Türkmenistan, enerji sektörünü modernize etmek ve genişletmek adına bir hamle kararı aldı. 2013-2020 arasında 14 yeni elektrik üreten doğal gaz santrali inşası planlanmıştır. Ayrıca Türkmenistan 12 adet ısıl enerjiyle çalışan santrale (thermal power plant) de sahiptir. Türkmenistan 2020'de 27 milyar kilowatt saatlik üretim hedefine sahipken; 2030 için 35.5 milyar kilowatt saatlik bir enerji üretimi hedefi koymuştur.[37]

Sanayi

Sanayi tesisleri daha çok Aşkabat'ta yoğunlaşmıştır. Başkentin yanı sıra Türkmenabat (Çarçou) ve Türkmenbaşı (Krasnovodsk) da önemli sanayi kentleridir.

Tarım

Türkmenistan, dünyanın en büyük dokuzuncu pamuk üreticisidir. Ülkenin sulanan alanlarının yarısında pamuk ekilidir. 2011 yılında, Türkmenistan 1.1 milyon ton ham pamuk üretmiş, üretilen bölgelerin başında ise Lebap ve Mary gelmiştir. Türkmenistan, Rusya, İran, Türkiye ve Çin başta olmak üzere pek çok ülkeye ham pamuk ihraç etmektedir. Ayrıca ülke önemli bir tahıl ürünleri üreticisidir. Mary ve Balkan en gelişmiş vilayetleridir.

Kültür

Ana madde: Türkmen kültürü

Spor

Ana madde: Türkmenistan'da spor

Ülkede spora çok önem verilmektedir. Türkmenistan'da en beğenilen spor dalları okçuluk, cirit atma, ata binme, tenis, boks ve güreştir. Bunların yanı sıra futbol, voleybol ve hentbol da ülkede popülerdir. 2017 Asya Spor Oyunları Aşkabat'ta gerçekleştirileceği için çok sayıda spor tesislerinin inşaatı 2010'da başlayıp planlandığı tarihte bitmiştir.

Mutfak

Ana madde: Türkmen mutfağı

Günümüzde, Saray kültürü ile halk kültürünün karışımı bir "Türkmen mutfağı" ortaya çıkmıştır. Birçok saray yemeği, halk tarafından benimsenmiştir.

Medya

Ayrıca bakınız: Türkmenistan'da televizyon

Ülkede iletişimde devlet tekeli vardır. Ayrıca Facebook, Twitter ve YouTube sansürlenmiştir. Sınır Tanımayan Gazeteciler'in 2014 Dünya Basın Özgürlüğü Raporu'nda Türkmenistan 180 ülke arasından 178. olmuştur. 179. Kuzey Kore, 180. Eritre'dir.

Türkmenistan'da televizyon kuruluşları arasında Altın Asır, Yaşlık, Miras, Türkmen Avazı, Türkmenistan, Aşkabat TV ve Türkmenistan Sport adlı 7 kanal yer alır. Ülkede özel televizyon yayını bulunmamaktadır. Eylül 2015'te Türkmenistan, Monako ile hisselerini paylaştığı, Türkmenistan Devlet Uzay Ajansı tarafından Amerika Birleşik Devletleri yapımı bir uydu fırlatmıştır. TürkmenSat 1/MonacoSAT, Türkmenistan'ın ilk haberleşme uydusudur. Ülkedeki GSM operatörlerini TMCELL ile AYNAZAR oluşturmaktadır. Bu iki operatör de Türkmen Telekom'a aittir.

Ülkedeki başlıca radyoları Türkmen devlet radyoları, Radyo Vatan ve Radyo Avaz oluşturur. Ayrıca hükûmet karşıtı olan Azatlyk Radyosu da (Hürriyet Radyo) faaliyet göstermektedir.[kaynak belirtilmeli]

Kaynakça

  1. ^ Государственный комитет Туркменистана по статистике : Информация о Туркменистане : О Туркменистане 7 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. : Туркменистан — одна из пяти стран Центральной Азии, вторая среди них по площади (491,21 тысяч км2), расположен в юго-западной части региона в зоне пустынь, севернее хребта Копетдаг Туркмено-Хорасанской горной системы, между Каспийским морем на западе и рекой Амударья на востоке.
  2. ^ https://population.un.org/wpp/Download/Files/1_Indicators%20(Standard)/EXCEL_FILES/1_Population/WPP2019_POP_F01_1_TOTAL_POPULATION_BOTH_SEXES.xlsx
  3. ^ a b c d "Turkmenistan". International Monetary Fund. 15 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2016. 
  4. ^ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020. 
  5. ^ Clark, Larry (1998). Turkmen Reference Grammar (İngilizce). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. s. 50. 
  6. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "State Historical and Cultural Park "Ancient Merv"". UNESCO World Heritage Centre (İngilizce). 27 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  7. ^ "Central Asia :: Turkmenistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  8. ^ "Russians 'flee' Turkmenistan" (İngilizce). 20 Haziran 2003. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  9. ^ Spetalnick, Matt (3 Kasım 2015). "Kerry reassures Afghanistan's neighbors over U.S. troop drawdown". Reuters (İngilizce). Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  10. ^ anayasa (PDF). 
  11. ^ a b c d e Abazov, Rafis (2008), Abazov, Rafis (Ed.), "Political Characteristics", The Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia (İngilizce), New York: Palgrave Macmillan US, ss. 4-5, doi:10.1057/9780230610903_2, ISBN 978-0-230-61090-3, erişim tarihi: 24 Aralık 2020 
  12. ^ "bp statistic" (PDF). 
  13. ^ "Turkmen ruler ends free power, gas, water - World News". Hürriyet Daily News (İngilizce). 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  14. ^ "About this Collection | Country Studies | Digital Collections | Library of Congress". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. 13 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020. 
  15. ^ "History & Culture". turkmenistanembassy.org. 10 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: March 18, 2018. 
  16. ^ Centre, UNESCO World Heritage. "State Historical and Cultural Park "Ancient Merv"" (PDF). whc.unesco.org. 12 Nisan 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2018. 
  17. ^ a b "About this Collection | Country Studies | Digital Collections | Library of Congress". Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. 13 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  18. ^ "Campaigning on the Oxus, and the fall of Khiva. By J.A. MacGahan, correspondent of the 'New York Herald'. - NYPL Digital Collections". digitalcollections.nypl.org. 27 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  19. ^ Spickard, Paul R. (2005). Race and Nation: Ethnic Systems in the Modern World (İngilizce). Psychology Press. ISBN 978-0-415-95003-9. 
  20. ^ Press, Associated (13 Şubat 2012). "Turkmenistan president wins re-election with 97% of vote". the Guardian (İngilizce). 11 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  21. ^ a b c Abazov, Rafis (2008), Abazov, Rafis (Ed.), "Independent Turkmenistan", The Palgrave Concise Historical Atlas of Central Asia (İngilizce), New York: Palgrave Macmillan US, ss. 98-99, doi:10.1057/9780230610903_44, ISBN 978-0-230-61090-3, erişim tarihi: 24 Aralık 2020 
  22. ^ "Russians 'flee' Turkmenistan" (İngilizce). 20 Haziran 2003. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  23. ^ "Reporters Without Borders". web.archive.org. 14 Şubat 2014. 4 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  24. ^ "World Report 2014: Rights Trends in World Report 2014: Turkmenistan". Human Rights Watch (İngilizce). 2 Ocak 2014. 26 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  25. ^ "Turkmenistan". U.S. Department of State. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  26. ^ "Everything you need to know about human rights in Turkmenistan". www.amnesty.org (İngilizce). 10 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  27. ^ "One Year of Unjust Imprisonment in Turkmenistan | JW.ORG Legal News". JW.ORG (İngilizce). 11 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2020. 
  28. ^ "Ministry of Foreign Affairs of Turkmenistan". www.mfa.gov.tm. 26 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2017. 
  29. ^ a b c "Central Asia :: Turkmenistan — The World Factbook - Central Intelligence Agency". www.cia.gov. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Kasım 2020. 
  30. ^ Habertürk editörleri, Habertürk editörleri. "Çocuk yapana lüks daire ve otomobil!". www.haberturk.com. Habertürk. 28 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  31. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2016. 
  32. ^ Ethnologue (19 Şubat 1999). "Ethnologue". Ethnologue. 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2013. 
  33. ^ MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION. pewforum.org (Ekim 2009)
  34. ^ "Turkmenistan". The World Factbook. United States Central Intelligence Agency. 12 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2013. 
  35. ^ "MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION : A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population" (PDF). Pweforum.org. Ekim 2009. 28 Mart 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2016. 
  36. ^ Samar, Kamuran (14 Ekim 2018). "Türkmenistan'da bedava gaz, elektrik ve su dönemi sona eriyor". Euronews. 
  37. ^ a b Editors of eia, Editors of eia. "TURKMENISTAN". www.eia.goc. U.S. Energy Information Administration. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
  38. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2016. 

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türkmenistan&oldid=26260572" sayfasından alınmıştır