Pređi na sadržaj

Anestezija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Anestezija
Klasifikacija i spoljašnji resursi
SpecijalnostAnesteziologija

Anestezija (od grč. ἀν и αισθησία, „ан естос“ - фигуративно, без осећаја), (lat. anaesthesia), (engl. anesthesia), je medicinska metoda anesteziologije, koja uz primenu anestetika i drugih lekova u organizmu čoveka dovodi do „isključenja bola“ i „lekovima izazvanog sna“.[1] Primenjuje se u toku operativnih zahvata i drugih metoda dijagnostike i lečenja vrlo složenih stanja vezanih za pojam „intenzivno lečenje“. Anestetici su razne vrste lekova u gasovitom, tečnom ili drugom obliku koji kada se unesu u organizam svojim delovanjem dovode do gubitka osećaja i svesti uz minimalno štetno delovanje i mogućnost vraćanja organizma u normalno stanje, nakon prestanka njihove primene.[2]

Etimologija

[uredi | uredi izvor]
Reč anestezija skovao je Oliver Vendel Holms 1846. godine
Platonov zapis u kome on navodi reč „anestezija“
Lekar, travar i hirurg  Pedanije Disokorid[3] koji je za anesteziju koristio vino napravljeno od mandragore.

Medicinski naziv „anestezija“, za označavanje efekata udisanja etra, hloroforma, azotsuboksida i sličnih supstanci skovao je Oliver Vendel Holms (Oliwer Wendell Holmes 1809—1894) 21. novembra 1846, u svom pismu poslatom zubaru Vilijamu Mortonu, prvom lekaru koji je 16. oktobra 1846. javno prikazao upotrebu etra tokom operacije, i koji je tražio njegovo mišljenje;
...„Svako želi da ima u rukama veliko otkriće. Sve što ću ja uraditi je da Vam predložim jedan ili dva naziva koja se mogu primeniti kao zvanična formulacija za novoproizvedeno stanje i agense. Mislim da ih treba izgovarati kao „anestezija“ (od grč. речи ἀν и αισθησία, „ан естос“ - (engl. „anesthesia“ (US) „anaesthesia“, „nedostatak osećaja“). To znači neosetljivost na dodir... agens bi bio (engl. „anaesthetic“ (US) „anaesthetic“).[4] Tako bi se ovo stanje moglo nazvati anestezija, ili stanje anesteziranosti“ ...[5]

Holms je u ovom pismu pozvao Mortona da obavi konsultacije sa drugim naučnicima i upozna ih sa njegovom predlogom, što je prema kasnijoj izjavi Holmsa dovelo do toga da se:
„... vest revolucionarnom brzinom kao požar proširila širom sveta, a naziv anestezija je prihvaćen u svim jezicima civilizovanih rasa čovečanstva...“[6]

Realno govoreći, naziv anestezija nije bio nov. Njega su prvi povremeno koristili Grci (što se može videti u Platonovim delima), među kojima se navodi i lekar, travar i hirurg  Pedanije Disokorid (Pedanius Dioscorides 40 - 90. p. n. e.)[3] koji je za anesteziju koristio vino napravljeno od mandragore. Nešto kasnije u više navrata u Bejlijevom engleskom rečniku (1724) anestezija se definiše kao „defekt senzacija“ (engl. Bailey's English Dictionary; .. "defect of sensation"..). Ali, Holms ostaje u istoriji medicine zabeležen kao prvi lekar koji je reč anestezija predložio za označavanje:
„namerno izazvanog nesvesnog stanja inhalacijom (udisanjem) gasova u cilju bezbolnog izvođenja operacija“[7]

Istorija

[uredi | uredi izvor]
Glavni članak: Istorija anestezije

Do 19. veka anestezija nije primenjivana u medicini u današnjem obliku, pa su ljudi tokom operacije osećali jak bol. U operacionim salama je postojala osoba zadužena da umiri bolesnika, za vreme izvođenja medicinskih procedura. Da bi smanjio fizičke patnje tokom medicinskih intervencija, čovek je od svog postanka istraživao načine da ublaži bol i smanji patnje bolesnicima. Tako su još 3000. p. n. e. u Mesopotamiji „anestezirali“ pacijente pritiskivanjem karotidnih arterija kako bi oni izgubili svest. Egipćani su prvi primenjivali sneg kako bi rashlađivanjem (hipotermijom) tela izazivali analgeziju. Istočno-kineska kultura razvija akupunkturu kao poseban oblik anelgezije. Šok i sepsa veoma često su usmrćivali većinu onih koji su preživeli traumu hirurškog noža.

Posebno je bilo bolno kada su ljude operisali Grci i Rimljani. Grci su samo ponekad operisali ljude, kada je to bilo neizbežno, tako da su najčešće umirale trudnice pri porođaju i ljudi koji su bili teže bolesni. Često su primenjivali i grube okrutne fizičke mere (gušenje, onesvešćivanje udarcem itd) koje koje su izazivale dubok san, ili smrt bolesnika. Pacijentima su vezivane ruke i noge za operacioni sto, kada su obavljane amputacija ili drugi teški operativni zahvati.

U starim, grčkim i rimskim medicinskim tekstovima Hipokrata, Teofrasta, Aula Kornelija Celzusa, Pedanija Dioskoridesa, Plinija Starijeg, pominje se upotreba prvih sredstva za „anelgeziju-anesteziju“ kod bolesnika sa povredama kao što su: mandragora[8], kokain, marihuana, hašiš, opijum, alkohol. U 13. veku u Italiji Teodorik Borgognoni je koristio razne mešavine lekova sa opijatima kako bi kod bolesnika izazivao gubitak svesti. Razni lekovi u kombinaciji sa alkaloidima bili su glavni oslonac anestezije sve do 20. veka. U Americi je kokain korišćen kao važan anestetik tokom operacija trepanacije (otvaranja) lobanje. Alkohol i njegova vazodilatorna svojstva su takođe kroz istoriju anestezije korišćena u operativnim zahvatima.[9]

Vilijam Morton 1846. demonstrira anesteziju etrom i replika etar inhalatora primenjenog u toj demonstraciji.
Kroford Long 1842. je prvi primenio anesteziju tokom operativnog zahvata
Horas Vels 1846. je prvi primenio anesteziju u toku vađenje zuba
Vilijam Morton (1819–1868)
Mortonov etarski inhalator
Instrumenti za anesteziju iz 19. veka
August Bir pionir spinalne anestezije
Džejms T. Klover 1868. prikazuje primenu azotsuboksida u anesteziji

U srednjem veku prve bolesnike su „opijali“ potapanjem sunđera u mandragoru ili opijum, i njegovim podnošenjem bolesniku pod nos.[10]

U 17. veku hipotermiju (snižavanje temperature tela), kao oblik anestezije među prvima je primenio Marko Auerelio, a nešto kasnije i jedan od Napoleonovih hirurga u zbrinjavanju ratnih rana (tokom amputacije udova).[10]

Prave anestezije nije bilo sve do 19. veka, kada su započeta prva istraživanja u ovoj oblasti, zahvaljujući napretku u razvoju hemije i fiziologije;

  • 1800. Hamfri Dejvi i Tomas Bedouz, britanski hemičari opisuju neka svojstva azotsuboksida (tzv. „rajskog gasa“), kao što je uklanjanje bola. Ali u tim danima ovaj azotsuboksid je korišćen u društvu samo radi zabave.
  • 1818. Faradej je otkrio da etar ima slične osobine kao azotsuboksid, a Hikman 1824. da i ugljen-dioksid može poslužiti u anesteziji, ali era hirurške anestezije još nije počela.
  • 1842. (30. marta) Kroford Long[11] u Danijelsvilu, Џорџија, prvi je primenio etarsku anesteziju tokom uspešnog operativnog zahvata, dajući je svom prijatelju, Džejmsu M. Venablu pre ekscizije (isecanja) jednog od dva tumora iz njegovog vrata. On je ovo svoje otkriće (iz nepoznatih razloga) objavio tek 1849, dve godine nakon Vilijama Mortona koji se u Masačusetsu proslavio demonstracijom anestezije, pa se kao zvanični (službeni) početak anestezije uzima 1844, kada je američki zubar Horas Vels, u toku vađenje zuba primenio „rajski gas“ za anesteziju.
  • 1844. Horas Vels (Horace Wells), američki zubar prvi je izvadio bolestan zub pacijentu u anasteziji azotsuboksidom. Na ovu ideju Vels je došao gledajući javne predstave nekog Gardnera Koltona putujućeg hemičara-učitelja, koji je zarađivao novac tako što je demonstrirao posledice udisanja azotsuboksida. Nažalost Horas Vels pri pokušaju javnog prikaza svoje metode u Masačusetskoj bolnici doživljava neuspeh i on ubrzo gubi podršku medicinskih krugova zbog više stručnih grešaka, što je kod Velsa izazvalo razočaranje i tešku psihičku depresiju, pa primat u anesteziji preuzima njegov učenik, saradnik i kolega Vilijam Morton.[12][13]
  • 1847. (16. oktobra) Vilijam Morton,[14] američki zubar, nakon neuspešnog pokušaja primene azotsuboksida (N2O) u anesteziji od strane njegovog kolege Horasa Velsa sa kojim je jedno vreme uspešno sarađivao, izvodi svoju čuvenu demonstraciju anestezije, primenom etra (savetovan od svog nekadašnjeg mentora, profesora Džeksona, da primeni jači anestetik od azot-oksidula), Morton u istoj klinici u kojoj je neuspeh doživeo Vels, doživljava potpuni uspeh i priznanje svojih kolega, posle kojeg se primena anestezije u hirurgiji proširila po celom svetu.
  • 1847. Džejms Jang Simson (1811—1870), Britanski akušer je predložio upotrebu drugog značajnog leka u anesteziji hloroforma, otkrivenog 1831. Efikasnost hloroforma Džejms Jang Simson je dokazao primenjujući ga kod trudnica za ublažavanje porođajnih bolova.[15] Tako je na početku svog razvoja pored azotsuboksida anestezija dobila još dva anestetička sredstva etar i hloroform
  • 1847. Nikola Ivanovič Pirogov, ruski hirurg, obavio je prvu uspešnu operaciju pod anestezijom na bojištu, što je značajno smanjilo smrtnost kako u toku hirurške intervencije, tako i u postoperativnom periodu, a zatim i invaliditet, jer anestezija hirurgu pruža optimalne uslove za rad a ranjeniku omogućuje brži postoperativni oporavak.[10]

Slede nove metode (oblici) i novi lekovi za anesteziju:[10]

  • 1874. Pjer-Siprijen Or izvodi prvu intravensku opštu anesteziju hloralhidratom. Zbog odloženog i sporog oporavka i visoke smrtnosti pacijenata ova vrsta anestezije duže vreme nailazi na neprihvatanje.[16]
  • 1869. Fridrih Trendelenburg[17] izvodi prvu anesteziju preko kanile uvedene kroz traheostomu (otvor na grkljanu) kako bi uspešno izvodio operacije u usnoj šupljini.[18][19]
  • 1878. Vilijam Makjuen, škotski hirurg, izvodi prvu endotrahealnu intubaciju kroz usta, kao alternativu treheotomiji, što omogućava pacijentu da diše kod edem (otoka) glotisa, i tokom opšte anestezije hloroformom. Ova vrsta anestezije je i danas u upotrebi.[20][21]
  • 1884. Karl Koler[22], austrijski oftalmolog izveo je lokalnu anesteziju korneje oka ukapavanjem rastvora kokaina na površinu oka, što je imalo veliki značaj za dalje usavršavanje operativnih zahvata u oftalmologiji. Zbog refleksnih, nevoljnih pokrete oka pacijenta, koji se javljaju kao odgovor na najmanji dodir, operativni zahvati na oku bez prethodne anestezije su jako teški i ograničeni. Karl Koller je nakon brojnih istraživanja otkrio da par kapi rastvora kokaina rešava ovaj problem. Kokain takođe izaziva midrijazu, proširenje zenice oka pa je i ova njegova osobina korišćena u oftalmologiji.[23]
  • 1885. Vilijam Stjuart Holsted, američki hirurg izveo je prvu blokadu živca kokainom, da bi u kasnijem životu, postao žrtva sopstvenih istraživanja i zavisnik od kokaina i morfina zbog čega je morao biti poslat u sanatorijum na lečenje. Naime u toku boravka u Evropi, Holsted je zajedno sa svojim kolegama studentima i lekarima, eksperimentisao sa kokainom. Oni su ubrizgavali jedni drugima u okolinu živaca kokain, koji je izazivao bezbednu i efikasnu lokalnu anesteziju, ali su u toku istraživanja postali i njegovi zavisnici.[24][25]
  • {{cite journal|author= 1892. Karl Ludvig Šlajh, nemački lekar demonstrira svoju metodu lokalne anelgezije infiltracijom kokaina u tkivo.[26]
  • 1898. August Bir, nemački hirurg izvodi prvu uspešnu spinalnu anesteziju[27]
  • 1904. Ernest Furno je komercijalizovao u Francuskoj novi anestetik stovain. Koristeći složenu strukturu kokaina, on je izumeo originalan molekul, sa sličnim aktivnostima, ali slabijim toksičnim osobinama.[28][29]
    Alfred Ajnhorn (Alfred Einhorn 1856. – 1917)[30], nemački hemičar iste godine patentirao je novokain, što je predstavljalo početak savremene ere lokalne anestezije. Do tada se kao lokalni anestetik koristio kokain, koji je zbog neželjenih dejstva (uključujući toksičnost i zavisnost) primorao naučnike da tragaju za novim lokalnim anesteticima. Za novokain je utvrđeno da je relativno bezbedan i efikasan, iako su mu anestetički učinci nešto slabiji od kokaina, a neki pacijenti su na njega reagovali alergijom. Međutim, nijedan anestetik se nije pokazao efikasnijim od novokaina pa je on vrlo brzo postao najčešće primenjivan lokalni anestetik. Iako je njegova upotreba danas uveliko zamenjen Lidokainom, još uvek je novokain u upotrebi, najčešće u stomatologiji.[31]
  • 1913. Džejms Gvatmi uvodi u medicinsku praksu rektalnu anesteziju, za koju je koristio mešavinu etra i ulja. Uvođenje rektalne anestezije imalo je za cilj da ublaži tegobe trudnicama u toku porođaja, (kao jednog od najbolnijih iskustava žena), pri čemu se ovom metodom anestezije izbegavalo udisanja anestetika, i njegovo negativno dejstvo na majku i plod.[32][33]
  • 1942. Harold Grifit, kanadski anesteziolog uvodi u anesteziju kurare.[34][35] Uvođenje kurarea, kao sredstva za opuštanje mišića značajno je smanjilo količinu potrebnog anestetika, povećalo obim operativnih zahvata, poboljšalo radne uslove hirurgu i smanjilo morbiditet i mortalitet. Doprinos ovog Grifitovog otkrića daljem razvoju medicine i anestezije najbolje ilustruju istoričari medicine, koji razvoj anestezije često dele na razdoblja „pre i posle Grifita“.[36]
  • 1967. Piter Marfi, engleski anesteziolog, uvodi u upotrebu fiberoptički endoskop za intubaciju traheje.[37] Do sredine osamdesetih godina 20. veka, u svetu je fleksibilni fiberoptički bronhoskop postao nezamjenljiv instrument u pulmologiji i anesteziologiji.[38]

Vrste anestezija

[uredi | uredi izvor]

Opšta anestezija

[uredi | uredi izvor]
Anestezija nije san (kako se to pogrešno smatra) nego sveopšti gubitak svesti i funkcija mozga, stanje vrlo slično komi...Anestezija je najopasniji medicinski zahvat koji se može primeniti, jer svaka nepažnja (čak i kod banalne operacije) može izazvati fatalne posledice.

Opšta anestezija podrazumeva primenu posebne grupe lekova koji kroz intravensku (IV) liniju ili preko organe za disanje, organizmu obezbeđuju potpuno odsustvo svesti (amnezija) i bola (anelgezija) uz mišićnu relaksaciju u toku operacije, kao što su:[39]

Za vreme ove vrste anestezije u prisustvu anesteziologa pacijentu se kontrolišu sve vitalne funkcije kako bi se primenom lekova i drugih metoda organizam bolesnika u toku operacije održavao u optimalnom stanju.

I pored primene najsavremenijih lekova i savremenih metoda ponekad nije moguće eliminisati neke neželjene efekte, kao što su postoperativni bol, mučnina, povraćanje itd. Umerena doza straha od gubitka svesti tokom anestezije je normalna pojava kod većine bolesnika, što zahteva dobru premedikaciju i psihološku pripremu bolesnika od strane lekara.

Opšta anestezija prema načinu unosa anestetika

[uredi | uredi izvor]

Opšta anestezija se prema načinu unosa anestetika deli na inhalacionu, intravenoznu, analgo-sedirajuću i rektalnu anesteziju.

Inhalaciona anestezija
[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Inhalaciona anestezija

Postiže se i održava anesteticima u gasovitom obliku, koji u organizam dospevaju sa udahnutim vazduhom u plućima. Za ovu vrstu anestezije koristi se smeša gasova (kiseonik, azotsuboksid, izofluran itd) čija se smeša priprema u posebnim aparatima i plastičnim sistemom cevi preko endotrahealnog tubus ili putem maske za lice, u strogo kontrolisanim uslovima unosi u disajni sistem bolesnika. Uz gasove za anesteziju, dodaju se i lekovi koji obezbeđuju relaksaciju mišića i neosetljivost na bol. Ova vrsta anestezije je najčešće primenjivani oblik anestezije.

Dobre strane i nedostaci inhalacione anestezije
Dobre strane inhalacione anestezije Nedostaci inhalacione anestezije
  • dejstvo anestezije nastupa brzo
  • dubine anestezije je dozirana
  • lako održavanje i kontrola anestezije
  • brzo buđenja bolesnika iz anestezije
  • nadražaj disajnih puteva uz nagon na kašalj
  • prolazni bol u grlu
  • oštećenja u usnoj duplji
  • povraćanje i udisanje (aspiracija) želudačnog sadržaja uz moguću pojavu upale pluća
Intubacijom (levo) započinje inhalaciona anestezije, a zatim se nastavlja primenom savremene opreme za anesteziju
Intravenozna anestezija
[uredi | uredi izvor]

Postiže se i održava ubrizgavanjem anestetika u venu. Prednost ove anestezije je jednostavan i lak način primene i brzo uspavljivanje bolesnika. Uglavnom se koristi kao uvod u inhalacionu anesteziju kako bi se izbegli negativni učinci udisanja gasovitih anestetika. Kao samostalna anestezija koristi se kod kratkotrajnih operativnih zahvata (manje operacije, invazivna dijagnostika, nameštanje kostiju i zglobova itd.) Glavni nedostatak ove metode je slaba kontrola anestetika čija sudbina zavisi od individualne sposobnosti organizma za njegovu razgradnju i eliminaciju iz organizma. Moguće komplikacije kod ove vrste anestezije su: prolazno peckanje i bol duž vene u koju je ubrizgan anestetik, alergijske reakcije na anestetik, zbunjenost, pospanost, mučnina.

Analgo-sedirajuća anestezija
[uredi | uredi izvor]

Postupak analgo-sedirajuće anestezije se izvodi tako što se, nakon upoznavanja anesteziologa sa bolesnikom i njegovim opštim stanjem, kroz tanku plastičnu iglu, ubrizgavaju odgovarajući lekovi koji utiču na stanje svesti kao i na osećaj bola. Iako je bolesnik sve vreme svestan i komunikativan, on ne oseća bol. Sve vreme postupka anesteziolog prati vitalne funkcije (rad srca i disanje) bolesnika da bi u slučaju potrebe mogao na vreme reagovati i time sprečiti bilo kakav negativan efekat primenjenih lekova. Značajna je takođe činjenica da lekovi koji imaju uticaj na stanje svesti imaju osobinu da izazovu amneziju, gubitak sećanja, za dati period tako da i ako postoji određena doza neprijatnosti, ona se brzo „zaboravlja”.

Nakon analgo-sedacije pacijent, obzirom da je primio lekove koji utiču na stanje svesti ne smeju upravljati motornim vozilom, što znači da ti pacijenti moraju doći na pregled u pratnji odrasle osobe, koja će ih nakon otpuštanja iz bolnice odvesti do prebivališta.

Rektalna anestezija
[uredi | uredi izvor]

Postiže se uvođenjem anestetika u debelo crevo. Ona se najređe primenjuje i to uglavnom kod male dece.

Lokalna i regionalna anestezija

[uredi | uredi izvor]

Lokalna i regionalna anestezija je postupak koji izaziva neosetljivost na bol određenog dela tela ili regiona primenom lekova (lokalnih anestetika) koji prekidaju provođenje impulsa kroz nerve u toj regiji, u toku koje je kod bolesnika očuvana svest. Pravilno odabrana i izvedena lokalna anestezija značajno popravlja hemostazu, smanjuje diskomfor bolesnika i značajno redukuje hirurški morbiditet i mortalitet.

Lokalni anestetici

[uredi | uredi izvor]

Imajući u vidu idealni lokalni anestetik, ova vrsta lekova bi trebalo da poseduje sledeće karakteristike:

  • da privremeno blokira senzorne nerve,
  • da je bezbolan u toku aplikacije,
  • da njegovo dejstvo nastupa brzo,
  • da ima odličnu penetraciju (prodornost) u tkiva,
  • da izaziva minimalnu reakciju u anesteziranom tkivu ili regionu tela.

Lokalni anestetici trajanje njihovog dejstva i doze

Anestetik Trajanje dejstva bez epinefrina
(minuta)		 Trajanje dejstva sa epinefrinom
(minuta)		 Doze
Kokain
45
—
3 mg/kg
Prokain
15 do 30
30 do 60
Hlorprokain
30 do 60
—
Tetrakain
120 do 240
30 do 60
1 mg/kg
Lidokain
30 do 120
60 do 400
3 do 5 mg/kg čist
5 do 7 mg/kg sa epinefrinom
Mepivakain
30 do 120
30 do 120
Bupivakain
120 do 240
240 do 480
3 mg/kg
Etidokain
200
240 do 360
Prilokain
30 do 120
60 do 400

Lokalni anestetici svoje dejstvo ispoljavaju blokiranjem propustljivosti natrijumovih jona i sprečavanjem širenja akcionog potencija i nervne sprovodljivosti. Postoje dve teorije o dejstvu lokalnih anestetika:

  • Prethodna teorija koja je nakon sprovedenih istraživanja ukazivala na „teoriju ekspanzije membrane“, koja je tvrdila da lokalni anestetici uzrokuju nespecifično ekspanziju membrane nerva, koja sužava natrijumske kanale i ometa ulazak natrijumovih jona, ograničavajući depolarizaciju membrane, što kao krajnji ishod ima ometanje sprovođenje akcionog potencijala kroz nerv.
  • Nova teorija koja smatra da postoje specifični membranski receptori na ili u natrijumskim kanalima, ili u neposrednoj blizini natrijumskih kanala koji neposredno regulišu propustljivost natrijuma.

Nervi se u odnosu na njihovu veličinu dele u tri velike grupe (A, B i C). Kožni senzorni nervi su mala, nemijelizovana C vlakna, koja se brzo blokiraju lokalnim anesteticima.

  • A nervna vlakna su široka i mijelizovana i ona sprovode motornu funkciju, propriocepciju, senzaciju pritiska i u maloj meri bol i temperaturu. Ova vlakna su rezistentna na anestetičke agense.
  • B nervna vlakna su mali, mijelinizovani preganglijski simpatički nervi, koji su blago rezistentni na anestetičko blokadu.
  • C nervna vlakna su nemijelizovani kožni senzorni nervi, koji se brzo blokiraju lokalnim anesteticima.

Imajući ovo u vidu lokalni anestetici dovode do sekvencijalnog bloka nervne sprovodljivosti koji započinje gubitkom osećaja bola i temperature, potom propriocepcije i na kraju gubitkom motorne nervne funkcije. Upotrebom odgovarajuće koncentracije lokalnih anestetika može se ukloniti osećaj bola, bez narušavanja motorne funkcije.

Lokalna anestezija

[uredi | uredi izvor]
Lokalna anestezija

Ova vrsta anestezija se koristi za prevenciju bola u određenim područjima tela u kojim se vrši hirurški zahvat. Tokom lokalne anestezije pacijent je budan-svestan i komunicira sa okolnom, ali ne oseća bol u anesteziranoj regiji. Ovaj tip anestezije može biti izveden aplikacijom masti ili spreja sa lokalnim anestetikom u području koje je potrebno obezboliti kada se govori o topikalnoj anesteziji, ili primenom lokalnih anestetika ubrizgavanjem. U tom slučaju ubrizgano lokalni anestetik se infiltrira direktno u tkivo regije u kojoj se obavlja hirurški zahvat, i čini ga bezbolnim.

Ponekad, kada je to potrebno, uz lokalni anestetik se može dati i lek iz grupe sedativa, kako bi se kod bolesnika smanjio eventualni strah (sedacija), ili lek iz grupe analgetika koji će smanjiti dodatni osećaj bola.

Prema načinu primene anestetika lokalna anestezija se deli na površinsku i infiltracionu anesteziju.

Površinska anestezija

Postiže se primenom anestetik u obliku kapi, spreja ili masti na površinu tela (oči, sluznica usne duplje, disajnih puteva, mokraćne bešike, u cilju dijagnostike ili manjih operativnih zahvata. Ovu vrstu anestezije obično sprovode sami hirurzi ili lekari dijagnostičari.

Infiltraciona anestezija

Kod ove vreste anestezije, anestetik se primenjuje na mestu i oko mesta operativnog polja, s ciljem da se to područje obezboli. Anestetik se unosi ubrizgavanjem oko operativnog polja na potrebnu dubinu zavisno od operativne tehnike. Ova vrsta anestezije primenjuje se kod manjih operativnih zahvata (ušivanje rana, odstranjivanje kožnih i potkožnih promena, ingvinalnih kila kod kojih je kontraindikovana druga vrsta anestezije i sl.) Ovu vrstu anestezije sprovodi hirurg.

Radi potenciranja anestezije, (smirivanje pa i uspavljivanje bolesnika tokom operativnog zahvata) u ovu vrstu anestezije može se uključiti i anesteziolog koji će primeniti i druge medikamente pored anestetika.

Lokalna regionalna anestezija

[uredi | uredi izvor]
Vidi još: Regionalna anestezija

Kod ove vrste anestezije anestetik se ubrizgava u blizinu živca ili kičmene moždine, pri čemu se postiže neosetljivost na bol (blokada) jedne veće regije na telu, bez uticaja na svest bolesnika. Zavisno od lokacije primena anestetik deli se na: centralni i periferni blok i regionalnu intravensku anesteziju.

Nervni blokovi

[uredi | uredi izvor]
Spinalna anestezija
Spinalna (A) i epiduralna (V) anestezija
Epiduralna anestezija

Nervni blokovi su oblik lokalne regionalne anestezije kod koje se davanje lokalnog anestetika primenjuje u regionu koji je inervisani određenim nervom ili grupom nerava, te se tako blokira prenos bolnih nadražaja do mozga. Dobra strana nervnih blokova je ta što je potrebna veoma mala količina lokalnog anestetika da se anestezira veoma velika regija, što kod bolesnika smanjuje mogućnost toksičnih reakcija. Nervni blokovi se koriste najčešće u hirurškim zahvatima, ali i u terapiji bola u nekim patološkim stanjima (npr kod tumora, povreda...).

Kod ove vrsta anestezije delovanje anestetik traje 2 do 4 časa, a ako se slučajno dogodi da izvođenje ove vrste anestezije ne uspe, prelazi se na opštu anesteziju. Zavisno od mesta ubrizgavanja centralni nervni blok delimo na spinalni i epiduralni.

Spinalna anestezija

Spinalna anestezija, je anesteziološka tehnika u kojoj anestetik ubrizgava u tečnost koja okružuje kičmenu moždinu. Spinalna anestezija se može primeniti kod gotovo svih zahvata na nogama, kukovima, karlice, donjem delu trbuha (uključujući i carski rez). Komplikacije kod ove vrste anestezije su veoma retke i prolazna, a da bi se one ublažile, nakon spinalne anestezije bolesnik 24 časa mora da leži na ravnom i primi puno tečnosti.

Epiduralna anestezija
Glavni članak: Epiduralna anestezija

Epiduralna anestezija, je anesteziološka tehnika u kojoj se anestetik ubrizgava u prostor između pršljena i ovojnice kičmene moždine (epiduralni prostor). Ovom vrstom anestezije možemo anestezirati određenu regiju na trupu i tako je učiniti neosetljivim na bol. Pri tome ostatak trupa ostaje očuvan. Takođe primenom nižih koncentracija anestetik može se blokirati samo osećaj bola dok je mišićna snaga očuvana (što se koristi kod bezbolnog porođaja).

Ako se u epiduralni prostor postavi tanka plastična cevčica (epiduralni kateter) postoji mogućnost trajnog ubrizgavanja anestetika i na taj način se obezbeđuje dugotrajna anestezije.

Epiduralna anestezija se primenjuje za razne zahvate na nogama, karlici, donjem delu trbuha, grudnom košu i plućima. Takođe se primenjuje kao metoda trajnog uklanjanja bola kod pacijenata sa malignom bolešću.

Kombinovana spino-epiduralna anestezija

Kombinovana spinalno-epiduralna tehnika može da umanji ili eliminiše neke od nedostataka spinalne i epiduralne anestezije, a da u isto vreme očuva njihove prednosti.

Prema rezultatima istraživanja zaključeno je da su prednosti primene kombinovane spino-epiduralne anestezije u odnosu na opštu anesteziju u abdominalnoj hirurgiji višestruke:[41]

  • bolja intraoperativno hemodinamska stabilnost i perfuzija operativne regije,
  • smanjenje pojedinačnih doza opijatnih analgetika, lokalnih i opštih anestetika sa smanjenjem njihovih neželjenih efekata (otežano buđenje, depresija disanja, tahifilaksija),
  • veći intenzitet i duže trajanje analgezije,
  • poboljšanje celokupne funkcionalne sposobnosti bolesnika
  • brži postoperativni oporavak i kraći period boravka na intenzivnoj nezi.

Periferni blok

[uredi | uredi izvor]

Periferni nervni blok, u novije vreme, primenjuju se mnogo češće, jer je selektivniji, daje efikasnu analgeziju i manje neželjenih dejstava i komplikacija (epiduralni hematom, apsces), što omogućava i bržu i lakšu rehabilitaciju bolesnika.

To je tehnika kod koje se anestetik ubrizgava u blizinu živca ili živčanog snopa koji inerviše određeni deo tela. Ovom tehnikom možemo anestezirati mnogo manje regije tela, npr područje šake, ruke, ramena, stopala, noge. Zbog ovih osobina najčešće se primenjuje u ortopedskoj hirurgiji za gornje i donje udove (interskalenski, infraklavikularni, aksilarna, femoralni, poplitealni nervni blok).[42]

Intravenozna regionalna anestezija

[uredi | uredi izvor]

Ova tehnika se najčešće koristi za anesteziju ekstremiteta (ruku ili nogu). Regionalna intravenska anestezija se izvodi tako da se prvo zaustavi cirkulacija krvi u željenom ekstremitetu, zatim se u venu tog ekstremiteta ubrizgava anestetik koji izlazi u tkivo i dolazi do nerava.

Kombinovana anestezija

[uredi | uredi izvor]

Najnovija shvatanja nociceptivnih puteva, pokretanja neuroendokrinog odgovora na hirurški stres, teorije neuroplasticiteta kičmene moždine i preventivne analgezije zahtevaju upotrebu kombinovane farmakološke terapije (balansirane anestezije i analgezije) ili kombinovane anestezije. Ovaj stav potkrepljuje i savremena praksa koja ukazuje da vrsta i tehnika anestezije ima značajan uticaj na perioperativni tok i ishod hirurške intervencije.[43]

Zato se u anesteziološkoj praksi pokazala kao opravdana primena kombinovane spinalne, epiduralne i opšte anestezije (KSEOA) u odnosu na samu opštu anesteziju (OA) u abdominalnoj i nekim drugim oblastima hirurgije.[44]

Prednost kombinacije više tehnika anestezije, sa više anestezioloških medikamenata, sastoji se u tome da se od svake iskoriste najpovoljniji, a eliminišu negativni efekti i komplikacije. Na taj način se poboljšava kvalitet anestezije i perioperativne analgezije, uz maksimalnu hemodinamsku stabilnost bolesnika i smanjenje ukupnog perioperativnog morbiditeta i mortaliteta.

Prema rezultatima brojnih istraživanja[45] zaključeno je da su prednosti primene kombinovane spinalne, epiduralne i opšte anestezije (KSEOA) u odnosu na opštu anesteziju (OA) u abdominalnoj hirurgiji višestruke:

  • bolja intraoperativno hemodinamska stabilnost i perfuzija operativne regije,
  • smanjenje pojedinačnih doza opijatnih analgetika, lokalnih i opštih anestetika sa smanjenjem njihovih neželjenih efekata (otežano buđenje, depresija disanja, tahifilaksija),[46]
  • veći intenzitet i duže trajanje analgezije,
  • poboljšanje celokupne funkcionalne sposobnosti bolesnika i
  • brži postoperativni oporavak sa skraćenjem perioda boravka na intenzivnoj nezi.

Nefarmakološka anestezije

[uredi | uredi izvor]

Hipnoza ima dugu istoriju upotrebe kao anesteziološka tehnika. Rashlađivanje tkiva (npr. led) može izazvati privremeni prekid provođenja kroz nervna vlakna (aksone) i gubitak osećaja, a izazivanjem kratkih hiperventilacija produbljenim i ubrzanim disanjem, može se privremeno suzbiti osećaj bola. Savremena anesteziološka praksa ove metode retko koristi u praksi.

Komplikacije za vreme anestezije

[uredi | uredi izvor]

Učestalost komplikacija u anestezije u odnosu na ukupan broj izvršenih anestezija je oko 9%.

Uzroci najčešćih komplikacija za vreme anestezije
Najučestalije komplikacije Komplikacije nastaju kod Uzroci komplikacija
  • nedovoljna ventilacija pluća,
  • hipotenzija,
  • aritmije,
  • povrede nerava
  • dejstva anestetik i drugih lekova.
  • dugotrajnih zahvata,
  • kod gojaznih bolesnika,
  • bolesnika u poodmakloj životnoj dobi,
  • hitnih zahvata
  • anestezije porodilja
  • ljudska greška (nesavestan rad ili loša obučenost)
  • loš monitoring vitalnih parametara,
  • neispravna oprema
  • loša organizacija rada

Komplikacije u lokalnoj i regionalnoj anesteziji

[uredi | uredi izvor]

Primena lokalnih anestetika može biti praćena različitim neželjenim dejstvima, koja mogu biti lokalna, sistemska i alergijske reakcije.[47]

Pravilnim radom anesteziologa mogu se sprečiti komplikacije

Negativne reakcije na lokalne anestetike su uglavnom privremenog karaktera i reverzibilne su prirode. U najvećem broj slučajeva se javljaju do 2 sata nakon primena anestetika,[48] tako da mnogi autori smatraju da je u ovom vremenskom periodu neophodno adekvatno pratiti pacijenta. U kliničkoj praksi, posebno je važno utvrditi prirodu negativne reakcije, u cilju obezbeđivanja odgovarajuću pomoć u vezi sa nastalim reakcijama, i eventualno preporučiti odgovarajuće alternativa datom lokalnom anestetiku. U ovom smislu posebno je važno razlikovati psihogenu reakciju na anestetik od toksične i alergijske reakcije, što u praksi predstavlja najveći problem. Ovi efekti najčešće su rezultat intravenozne tehnike i manifestuju se kao: bol, ekhimoze, lokalni hematomi, infekcije eventualne laceracije (oštećenja) nerava.[48]

Lokalni efekti neženjenih dejstava

Neženjena lokalne reakcije od strane kože najčešće se odnose na topikalnu primenu lokalnog anestetika, i ispoljavaju se u vidu svraba, pečenja ili žarenja, bola, bledila, crvenila, otoka i purpure. Nadražajni dermatitis, alergijski kontaktni dermatitis, kao i kontaktna urtikarija takođe su moguće lokalne reakcije na anestetik.

Sistemski efekti neženjenih dejstava

Sistemski efekti se javljaju u slučajevima kada koncentracija lokalnih anestetika dosegne toksični nivo. Efekti mogu biti potpomognuti neželjenim intravaskularnim davanjem lokalnog anestetika, kao i davanjem velikih doza.

Kliničke manifestacije sistemske toksičnosti manifestuju se simptomima od strane centralnog nervnog sistema, kao i srčanosudovnog sistema. Početni simptomi su: zujanje u ušima i osetljivost na svetlost, dvoslike, metalni ukus u ustima, muka i/ili povraćanje. Nakon primene većih doza mogu nastati: nistagmus, fini tremor, grčenje mišića. Ozbiljniji simptomi su halucinacije, fokalni napadi koji progrediraju u tonično - klonične grčeve. Kao krajnji ishod može nastati respiratorna depresija i koma.[49]

Reakcija srčanosudovnog sistema je češće izazvana dodavanjem epinefrina, nego direktnim dejstvom lokalnog anestetika. Visoke koncentracije lokalnog anestetika u krvi direktno smanjuju kontraktilnost srčanog mišića, a dovode i do vazodilatatornog efekta i hipotenzije. Poremećaji srčanog ritma takođe nisu retka pojava.

Alergijske reakcije

Alergijske reakcije na lokalne anestetike su jako retke, posebno na one amidnog tipa. Esterski tip lokalnih anestetika može izazvati alergijske reakcije tipa 1 (anafilaktički tip reakcije), koja je uzrokovana metabolitima PABA, dok su amidni lokalni anestetici uzrok alergijske reakcije tipa 4 (odložene hipersenzitivnosti). Ukrštene alergijske reakcije između ove dve grupe lokalnih anestetika ne postoje.[49]

U kliničkoj slici alergijskih reakcija tipa 1 (anafilaktički tip) javlja se: svrab, urtikarija, otok lica, otežano disanje, cijanoza, laringealni edem, muka, povraćanje, kao i nelagodnost u trbuhu.[50]

Izbor anestezije

[uredi | uredi izvor]

Nakon što hirurg ili drugi lekar postavi indikaciju za operativni ili neki drugi zahvat, obavljaju se preanesteziološke pretrage i donosi konačna odluka o vrsti anestezije. Ako postoji mogućnost primene više vrsta anestezije, bolesniku se daje mogućnost da učestvujete u njenom izboru.[51]

Glavne smernice koje anesteziologa rukovode pri odlučivanju o vrsti anestezije su:[10]

  • vrsta bolesti
  • lokalizacija promena (bolesti)
  • vrsta operativnog zahvata
  • trajanje operativnog zahvata.
  • zdravstveno stanje i prethodne bolesti bolesnika
  • lekovi koje bolesnik upotrebljava,
  • odluka bolesnika o izboru anestezije.

Vidi još

[uredi | uredi izvor]

Izvori

[uredi | uredi izvor]
  1. ^ Career as an anaesthesiologist. Institute for career research. 2007. str. 1. ISBN 978-1-58511-105-3. 
  2. ^ Morris Fishbein, M.D., ed (1976). "Anesthesia". The New Illustrated Medical and Health Encyclopedia. 1 (Home Library Edition ed.). New York, N.Y. 10016: H. S. Stuttman Co. pp. 87.
  3. ^ a b (jezik: engleski)Pedanius Dioscorides „Dioscorides (c.40 - c.90 BC)”. Pristupljeno 12. 11. 2010. 
  4. ^ Oxford English-Sebien Student‘s Dictionary. 2006. str. 33.
  5. ^ (jezik: engleski)„Oliver Wendell Holmes, Sr (1809—1894)”. Pristupljeno 12. 11. 2010. 
  6. ^ Secher O. (oktobar 1990). „First use of anaesthetics in different countries”. Acta Anaesthesiol Scand. 34 (7): 552—6. PMID 2244443. S2CID 2443368. doi:10.1111/j.1399-6576.1990.tb03144.x. 
  7. ^ (jezik: engleski)UTOPIAN SURGERY Early arguments against anaesthesia in surgery, dentistry and childbirth „HISTORICAL BACKGROUND”. Приступљено 12. 11. 2010. 
  8. ^ Le piante medicinali,. 1994. стр. 68. . di Roberto Michele Suozzi, Newton&Compton, Roma. .
  9. ^ Grmek MD, Glesinger L, Dragić M, Pintar I, Levental Z, Dragić Đ. History of medicine. In: Šerger A, editor. Medical encyclopedia. Volume V. Zagreb: Jugoslovenski leksikografski zavod; 1970. pp. 354−94. (Serbo-Croatian)
  10. ^ а б в г д Šercer A, editor. Anesthesia. Medical encyclopedia. Volume I. Zagreb: Jugoslovenski leksikografski zavod; 1970. pp. 165−188. (Serbo-Croatian)
  11. ^ Crawford Williamson Long (1815—1878)
  12. ^ Menczer, L. F.; Jacobsohn PH. (maj 1992). „Dr Horace Wells and the discovery of anaesthesia”. J Oral Maxillofac Surg. 50 (5): 506—9. PMID 1573487. doi:10.1016/S0278-2391(10)80325-8. 
  13. ^ Crawford W. Long’s Discovery of Anesthetic Ether: Mesmerism, Delayed Publication, and the Historical Record; Roger K. Thomas, Ph.D. The University of Georgia, Presentation in the Key Barkley Symposium on the History of Psychology, Southern Society for Philosophy and Psychology, April, 17, 2003, Atlanta, GA
  14. ^ (jezik: engleski)„William Morton (1819—1868)”. Pristupljeno 12. 11. 2010. 
  15. ^ Pernick MS. A Calculus of Suffering: Pain, Professionalism, and Anesthesia in Nineteenth-Century America. New York, NY: Columbia University Press; 1985
  16. ^ (jezik: engleski)Pierre-Cyprien Ore Etudes Cliniques sur L’Anesthesie Chirurgicale par La Methode des Injections de Chloral dans Les Veines, the first monograph on the technique, 1875
  17. ^ Who Named It: Friedrich Trendelenburg
  18. ^ Gies, Th. (1880). „BeitrÄge zu den Operationen an der Scapula”. Deutsche Zeitschrift für Chirurgie. 12 (6): 551—588. ISSN 0367-0023. doi:10.1007/bf02792372. 
  19. ^ Wawersik, Juergen (1991). „History of Anesthesia in Germany”. Journal of Clinical Anesthesia. 3 (3): 235—244. PMID 1878238. doi:10.1016/0952-8180(91)90167-L. 
  20. ^ MacMillan, Malcolm (2010). „William Macewen [1848–1924]”. Journal of Neurology. 257 (5): 858—859. PMID 20306068. S2CID 32200356. doi:10.1007/s00415-010-5524-5. 
  21. ^ Macewen, W (1880). „Clinical observations on the introduction of tracheal tubes by the mouth instead of performing tracheotomy or laryngotomy”. British Medical Journal. 2 (1022): 163—5. PMC 2241109 Слободан приступ. PMID 20749636. doi:10.1136/bmj.2.1022.163. 
  22. ^ Karl Koller (1857—1944)
  23. ^ Koller C: Vorlaufige Mittheilung uber locale Anasthesirung am Auge. (Preliminary report on local anesthesia of the eye) Bericht uber sechzehnte Versammlung der ophthalmologischen Gesellschaft. Heidelberg 1884. Universitats-Buchdruckerei von Adler's Erben, Rostock. pp. 60–3
  24. ^ (jezik: engleski)„William Stewart Halsted, M.D Surgeon-in-chief Johns Hopkins Hospital 1890-1922”. Arhivirano iz originala 17. 07. 2012. g. 
  25. ^ Burjet, W.C., Ed. Surgical Papers by William Stewart Halsted. . Baltimore: Johns Hopkins Press. 1924. 
  26. ^ Schleich CL |title= |journal=Die Infiltrationsanasthesie (locale Anasthesie) und ihr Verhaltniss zur allgemeinen Narcose (Inhalationsanasthesie). (Infiltration anesthesia (local anesthesia) in relation to general anesthesia (inhalational anesthesia)) Verhandlungen der Deutschen Gesellschaft fur Chirurgie |date=1892 |volume=21|issue=|pages=121–8}}
  27. ^ Bier, August (1899). „Versuche über Cocainisirung des Rückenmarkes”. Deutsche Zeitschrift für Chirurgie. 51 (3-4): 361—369. ISSN 0367-0023. doi:10.1007/bf02792160. 
  28. ^ Stovaïne, anesthésique local", in Bull. Sc. pharmacolog., 1904, 10, 141.
  29. ^ Christine Debue-Barazer. „"Les implications scientifiques et industrielles du succès de la Stovaïne. Ernest Fourneau (1872—1949) et la chimie des médicaments en France"”. Gesnerus. 64: 25. 2007. .
  30. ^ E. Uhlfelder (1917). „Alfred Einhorn”. In: Berichte der Deutschen Chemischen Gesellschaft. 50: 668—671. 
  31. ^ Hans Loewe (1956). „From cocaine to novocaine”. Arzneimittelforschung. 6 (1): 43—50. PMID 13293099. 
  32. ^ Gwathmey, James T. (1942). „The Story of Oil-Ether Colonic Anesthesia”. Anesthesiology. 3 (2): 171—175. S2CID 71007396. doi:10.1097/00000542-194203000-00006. 
  33. ^ Gurinder M.Vasdev, Douglas R. Bacon, Rectal Analgesia for Labor and Delivery: An Historical Assessment, Publication in the October 2009 issue of the Bulletin of Anesthesia History
  34. ^ Gillies, D.; Wynands, J. E. (1986). „Harold Randall Griffith. The pioneer of the use of muscle relaxants in anaesthesia”. Br J Anaesth. 58 (9): 943—945. PMID 3530290. doi:10.1093/bja/58.9.943. 
  35. ^ Bodman R, Gillies D. Harold Griffith (1992). The Evolution of Modern Anaesthesia. 
  36. ^ (језик: енглески)„J Earl Wynands, Anesthesiology Great: Dr Randall Griffith,Ottawa, 1998.”. Архивирано из оригинала 25. 04. 2012. г. 
  37. ^ Murphy, Peter (1967). „A fibre?optic endoscope used for nasal intubation”. Anaesthesia. 22 (3): 489—491. PMID 4951601. S2CID 33586314. doi:10.1111/j.1365-2044.1967.tb02771.x. 
  38. ^ Wheeler M and Ovassapian A (2007). "Chapter 18: Fiberoptic endoscopy-aided technique". In Benumof, JL. Benumof's Airway Management: Principles and Practice . Philadelphia: Mosby-Elsevier. Benumof, Jonathan; Hagberg, Carin A. (1967). Benumof's Airway Management: Principles and Practice (2nd изд.). Elsevier Health Sciences. стр. 423. ISBN 978-0-323-02233-0. 
  39. ^ (језик: енглески) Types of Anesthesia, General Anesthesia „Jackson Anesthesia Associates”. Pristupljeno 12. 11. 2010. 
  40. ^ Sukhani, Radha; Vazquez, John; Pappas, Ana L.; Frey, Kere; Aasen, Mark; Slogoff, Stephen (1996). „Recovery After Propofol With and Without Intraoperative Fentanyl in Patients Undergoing Ambulatory Gynecologic Laparoscopy”. Anesthesia & Analgesia. 83 (5): 975—981. ISSN 0003-2999. doi:10.1213/00000539-199611000-00013. 
  41. ^ Malenković V, Zorić S, Ranđelović TD (2003). „Prednosti primene kombinovane spinalne, epiduralne i opšte anestezije u odnosu na opštu anesteziju u abdominalnoj hirurgiji”. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. 131 (5—6): 232—237. .
  42. ^ Australian and New Zealand College of Anaesthetists, Faculty of Pain Medicine. Acute Pain Management: Scientific Evidence, 2nd Edn. Melbourne: Australian and New Zealand College of Anaesthetists, 2005.
  43. ^ Lalević P. i sar. Anesteziologija. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1999.:4-5.
  44. ^ Carrie Les (1992). „The combined epidural and spinal technique-the technique of future.”. Ur.: Van Zundert A,. Brussels: ESRA. str. 324—330.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć). Third joint ESRA-ASRA Congress.
  45. ^ Malenković, V., Zorić, S., Ranđelović, T. D (2003). „Prednosti primene kombinovane spinalne, epiduralne i opšte anestezije u odnosu na opštu anesteziju u abdominalnoj hirurgiji”. Srpski arhiv za celokupno lekarstvo. 131: 232—237.  Nepoznati parametar |issye= ignorisan (pomoć)
  46. ^ Hosoda, R.; Hattori, M.; Shimada, Y. (1993). „Favorable effects of epidural analgesia on hemodynamics, oxygenation and metabolic variables in the immediate post-anesthetic period”. Acta Anaesthesiol Scand. 37 (5): 469—474. PMID 8356859. S2CID 3211865. doi:10.1111/j.1399-6576.1993.tb03748.x. .
  47. ^ „Strah od anestezije u trećem dobu”. www.zdravljestarih.org.rs. Pristupljeno 2023-05-12. 
  48. ^ a b Purcell-Jones, Gari; Reynolds, Felicity (2019-08-15), Adverse Reactions to Local Anesthetics, Routledge, str. 177—201, ISBN 978-0-203-74425-3, Pristupljeno 2024-04-23 
  49. ^ a b Grzanka A1, Misiołek H, Filipowska A, Miśkiewicz-Orczyk K, Jarząb J. (2010). Adverse effects of local anaesthetics - allergy, toxic reactions or hypersensitivity. Anestezjol Intens Ter. 42. str. 175—8. 
  50. ^ Ring, Johannes; Franz, Regina; Brockow, Knut (2010), Anaphylactic Reactions to Local Anesthetics, S. Karger AG, str. 190—200, ISBN 978-3-8055-9441-7, Pristupljeno 2024-04-23 
  51. ^ Murphy FL. The Further Study of Anesthesiology. 1997. str. 492—497. . U: Longnecker DE, Murphy FL, ur. Dripps/Eckenhoff/Vandam: Introduction to Anesthesia, Saunders Co, SAD. .

Literatura

[uredi | uredi izvor]
  • Morris Fishbein, M.D.,, ur. (1976). Anesthesia. . The New Illustrated Medical and Health Encyclopedia. 1 (Home Library Edition ed.). New York, N.Y. 10016: H. S. Stuttman Co.
  • Lalević P. i sar. Anesteziologija. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999
  • Longnecker, D. E.; Murphy, F. L. (1997). Introduction to anesthesia,. . Saunders Co, SAD

Spoljašnje veze

[uredi | uredi izvor]


Molimo Vas, obratite pažnju na važno upozorenje
u vezi sa temama iz oblasti medicine (zdravlja).
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Анестезија&oldid=28891391”