Turkus

Turkus
	Właściwości chemiczne i fizyczne
Skład chemiczny	(Cu,Fe)Al; 6(PO; 4); 4(OH); 8·4H; 2O
Twardość w skali Mohsa	5–6,0
Przełam	muszlowy, nierówny
Łupliwość	dokładna, wyraźna, dobra wg {001}
Układ krystalograficzny	trójskośny
Właściwości mechaniczne	kruchy
Gęstość	2,31–2,91 g/cm³
	Właściwości optyczne
Barwa	błękitna do jabłkowozielonej
Rysa	biała, niekiedy zielonkawa
Połysk	woskowy, matowy, tłusty
Współczynnik załamania	𝑛γ=1,65 𝑛𝛽=1,62 𝑛𝛼=1,61 2𝑉𝛾=40∘
Inne	absorpcja – (460), 432, (422); dypersja – brak; fluorescencja – słaba, zielonkawożółta, jasnoniebieska; dwójłomność – +0,040;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Turkus, kalait – minerał z grupy fosforanów.

Etymologia

Nazwa turkusu pochodzi z francuskiego turques lub turquois, co oznacza „turecki” – kamienie były kiedyś sprowadzane do Europy przez Turcję^[4]^[8]. Zamienna nazwa kalait (z gr. κάλαϊς od καλὸς λίθος „ładny kamień”) jest obecnie już prawie nieużywana i zapomniana^[4].

Właściwości

Turkus często wykształca konkrecje i skupienia zbite^[9], masywne, groniaste, grudkowate, nerkowate, skrytokrystaliczne, mikrokrystaliczne; naskorupienia, żyłki, naloty^[10]. Bardzo rzadko jego skupienia mają postać słupową^[11]. Jego kryształy mają postać bardzo drobnych ziaren^[2]. Nieprzezroczysty, nieco przeświecający. Wyraźny pleochroizm^[12]. Rozpuszczalny w kwasach^[10]. Dla turkusu charakterystyczne są trzy pasma absorpcyjne: 432 i 460 oraz 420 nm^[12].

Czysty niebieski kolor jest rzadki, turkusy najczęściej zawierają liczne inkluzje innych minerałów lub skał (taka odmiana nosi nazwę turkusu matrycowego lub matrycy turkusowej). Kolor niebieski kryształom nadaje miedź, odcień zielony to skutek zawartości żelaza. Po podgrzaniu barwa turkusu zaczyna bardziej zbliżać się do zieleni^[4]. Minerały towarzyszące mu to: kwarc, goethyt, malachit, chryzokola, chalcedon, kaolinit, skaleń, apatyt, opal czy azuryt^[2]^[11]^[12].

Występowanie

Na świecie

Turkus to minerał wtórny, osadzony z wód obiegowych^[13] , tworzący się w rozwijającej się w strefie wietrzenia bogatych w glin skał wulkanicznych lub osadowych, zawierających przy tym apatyt oraz ^[10]utleniane kruszce miedzi, zasobne w fosfor łupki. Występuje m.in. w Niszapurze^[9] czy Isfahanie w Iranie, w Arizonie^[2], Nowym Meksyku i Nevadzie, Kalifornii w Stanach Zjednoczonych, na Synaju w Egipcie^[a], w Turyngii w Niemczech, na Dolnym Śląsku w Polsce, w Mandżurii w Chinach, w Afganistanie, Argentynie, Chile, Kazachstanie, Mongolii, Australii, Brazylii, Izraelu, Meksyku, Sudan, Etiopia, Peru oraz Tanzanii^[10]^[12]. Pojawia się jako wypełnienie szczelin w łupkach i piaskowcach^[4]^[5].

W Polsce

Został odnaleziony w Pustkowie Wilczkowskim k. Sobótki oraz Gozdnie k. Świerzawy (Pogórze Kaczawskie^[11]).

Zastosowanie

W jubilerstwie, jako kamień w broszkach, pierścionkach, wisiorkach, naszyjnikach i bransoletach^[2].

Uwagi

↑ Złoża o charakterze historycznym, eksploatowane już cztery tysiące lat przed naszą erą^[4].

Przypisy

↑ ^a ^b Rupert Hochleitner: Minerały, kamienie szlachetne skały. Multico Oficyna Wydawnicza, 2022, s. 290. ISBN 978-83-7073-816-7.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l RupertR. Hochleitner RupertR., Minerały. Kamienie szlachetne, skały, Warszawa: Multico, 2022, s. 290, ISBN 978-83-7763-613-8 .
↑ ^a ^b Eligiusz Szełęg: MINERAŁY I SKAŁY POLSKI. Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 180. ISBN 978-83-7073-816-7.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h WalterW. Schumann WalterW., Kamienie szlachetne i ozdobne, Warszawa: Alma-Press, 2016, s. 186, ISBN 978-83-7020-645-1 .
↑ ^a ^b WalterW. Schumann WalterW., Minerały świata, Warszawa: Alma-Press, s. 96, ISBN 978-83-7020-813-4 .
↑ Jan Parafiniuk: ATLAS MINERAŁÓW. Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 216. ISBN 978-83-7073-845-7.
↑ Ryszard Hutnik, Eufrozyna Piątek, Jerzy Wierski, Michał Sachanbiński: Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych. Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 209. ISBN 83-220-0199-1.
↑ Turquoise, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2023-02-13] (ang.).
↑ ^a ^b MonicaM. Price MonicaM., KevinK. Walsh KevinK., Kieszonkowy atlas skał i minerałów, Warszawa: Solis, 2010, s. 113, ISBN 978-83-87112-84-4 .
↑ ^a ^b ^c ^d JanJ. Parafiniuk JanJ., ATLAS MINERAŁÓW, Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 186, ISBN 978-83-7073-845-7 .
↑ ^a ^b ^c EligiuszE. Szełęg EligiuszE., MINERAŁY I SKAŁY POLSKI, Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 180, ISBN 978-83-7763-668-8 .
↑ ^a ^b ^c ^d RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych, Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 209, ISBN 83-220-0199-1 .
↑ turquoise, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-13] (ang.).

[14] Złoża o charakterze historycznym, eksploatowane już cztery tysiące lat przed naszą erą^[4].

[nazwa1-1] Rupert Hochleitner: Minerały, kamienie szlachetne skały. Multico Oficyna Wydawnicza, 2022, s. 290. ISBN 978-83-7073-816-7.

[książka1-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l RupertR. Hochleitner RupertR., Minerały. Kamienie szlachetne, skały, Warszawa: Multico, 2022, s. 290, ISBN 978-83-7763-613-8 .

[nazwa4-3] Eligiusz Szełęg: MINERAŁY I SKAŁY POLSKI. Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 180. ISBN 978-83-7073-816-7.

[kamienie-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h WalterW. Schumann WalterW., Kamienie szlachetne i ozdobne, Warszawa: Alma-Press, 2016, s. 186, ISBN 978-83-7020-645-1 .

[minerały-5] WalterW. Schumann WalterW., Minerały świata, Warszawa: Alma-Press, s. 96, ISBN 978-83-7020-813-4 .

[nazwa2-6] Jan Parafiniuk: ATLAS MINERAŁÓW. Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 216. ISBN 978-83-7073-845-7.

[nazwa3””-7] Ryszard Hutnik, Eufrozyna Piątek, Jerzy Wierski, Michał Sachanbiński: Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych. Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 209. ISBN 83-220-0199-1.

[mindat-8] Turquoise, [w:] Mindat.org [online], Hudson Institute of Mineralogy [dostęp 2023-02-13] (ang.).

[kieszonkowy-9] MonicaM. Price MonicaM., KevinK. Walsh KevinK., Kieszonkowy atlas skał i minerałów, Warszawa: Solis, 2010, s. 113, ISBN 978-83-87112-84-4 .

[:0-10] JanJ. Parafiniuk JanJ., ATLAS MINERAŁÓW, Multico Oficyna Wydawnicza, 2019, s. 186, ISBN 978-83-7073-845-7 .

[:1-11] EligiuszE. Szełęg EligiuszE., MINERAŁY I SKAŁY POLSKI, Multico Oficyna Wydawnicza, 2023, s. 180, ISBN 978-83-7763-668-8 .

[:2-12] RyszardR. Hutnik RyszardR. i inni, Vademecum Zbieracza Kamieni Szlachetnych i Ozdobnych, Wydawnictwo geologiczne, 1984, s. 209, ISBN 83-220-0199-1 .

[Britannica-13] turquoise, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-13] (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[a]