Buk

Buk
	; Buk zwyczajny
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bukowce
Rodzina	bukowate
Rodzaj	buk
	Nazwa systematyczna
	Fagus L.; Sp. Pl. 997. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Fagus sylvatica L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Buk (Fagus L.) – rodzaj drzew z rodziny bukowatych. Wyróżnianych jest w jego obrębie zwykle 10^[5]^[6]^[7]–11^[8] gatunków. Występują one głównie w strefie umiarkowanej na półkuli północnej, najdalej na południe sięgając do Meksyku i Wietnamu^[9]^[8]. W Ameryce Północnej rośnie jeden gatunek – buk wielkolistny^[7], w Europie obecne są dwa – buk zwyczajny i wschodni (w Polsce występuje w stanie naturalnym tylko ten pierwszy)^[9], pozostałe gatunki rosną w Azji Wschodniej^[6]^[9]. Są to ważne drzewa leśne w strefie umiarkowanej, w strefie międzyzwrotnikowej ograniczające się do występowania w lasach górskich^[7].

Buki są istotnym źródłem surowca drzewnego, zwłaszcza wielkolistny w Ameryce Północnej oraz gatunki europejskie^[5]. Buki, zwłaszcza w odmianach o oryginalnym pokroju, kształcie i barwie liści są popularnie uprawiane jako rośliny ozdobne^[10]^[5].

Morfologia

Pokrój: Drzewa osiągające wysokość do 40–50 m (buk zwyczajny i wschodni), 30–40 m (buk wielkolistny i japoński), pozostałe są niższe, często wielopniowe i nisko rozgałęzione^[9]. Kora jest cienka, gładka, szara lub popielata. Występują krótko- i długopędy. Pąki są wrzecionowate – długie i ostro zakończone^[9]^[10].

Liście: Sezonowe, skrętoległe^[10], wsparte przylistkami, które szybko odpadają^[7]. Blaszki są cienkie^[7], w pączku złożone^[6], jajowate, eliptyczne i odwrotnie jajowate, o długości od 6 do 12 cm, rzadko do 16 cm. Najczęściej całobrzegie, rzadziej faliście karbowane lub ząbkowane. Użyłkowanie jest pierzaste, nerwy boczne są liczne, proste, równoległe i nierozgałęzione, dochodzą do ząbków na brzegu blaszki lub skręcają przed brzegiem ku wierzchołkowi. Młode liście, nerwy i brzegi liścia są pokryte w różnym stopniu jedwabistymi włoskami^[9].

Kwiaty: Jednopłciowe, męskie i żeńskie wyrastają w osobnych kwiatostanach, ale na tych samych drzewach (rośliny są jednopienne). Kwiatostany rozwijają się w kątach liści, męskie – w jajowatych główkach lub pęczkach na wiotkich, zwisających szypułach^[10]^[7]. Kwiaty męskie składają się z 4–7 zrastających się działek kielicha, korony brak, długich pręcików jest 6 do 16^[10]. Kwiaty żeńskie zwykle wyrastają parami, są krótkoszypułkowe, wsparte kupulą (okrywą), trój- lub czterodzielną. Szyjki słupka są trzy, cienkie, odgięte^[10]^[6].
Owoce: Bukiew: 1, 2, rzadko 3 trójgraniaste orzeszki, zamknięte w okrywie pokrytej kolczastymi lub listkowatymi wyrostkami. Okrywy drewnieją osiągając u różnych gatunków zwykle od 1 do 2,5 cm, ale u kilku są wyjątkowo długie i cienkie osiągając do 10 cm (np. u buka Englera i japońskiego). Kształt i wielkość okryw oraz budowa pokrywających je wyrostków są ważnymi cechami diagnostycznymi przy oznaczaniu gatunków^[9].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj stanowi klad bazalny rodziny bukowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny wyodrębniany do monotypowej podrodziny Fagoideae K. Koch^[2].

Wykaz gatunków^[8]

Fagus chienii W.C.Cheng
Fagus crenata Blume – buk karbowany
Fagus engleriana Seemen ex Diels – buk Englera
Fagus grandifolia Ehrh. – buk wielkolistny, buk amerykański
Fagus hayatae Palib. ex Hayata
Fagus japonica Maxim. – buk japoński
Fagus lucida Rehder & E.H.Wilson – buk lśniący
Fagus multinervis Nakai
Fagus orientalis Lipsky – buk wschodni
Fagus sinensis Oliv.
Fagus sylvatica L. – buk zwyczajny
Fagus × taurica Popl. – buk pośredni

W strefie umiarkowanej półkuli południowej występuje rodzaj bukan (Nothofagus) nazywany bukiem południowym, którego przedstawiciele dawniej włączani bywali do rodzaju Fagus (podobnie jak rodzaj kasztan Castanea)^[9].

Zastosowanie

Buki sadzone są jako rośliny ozdobne, zwłaszcza w odmianach, których szczególnie dużo (różniących się pokrojem, kształtami i barwą liści) wyhodowano w przypadku buka zwyczajnego^[9]^[5].

Drzewa tego rodzaju są ważnym źródłem cenionego surowca drzewnego^[6]^[5]. Drewno bukowe było stosowane w wielu historycznych wyrobach techniki, należały do nich m.in. bardziej obciążone części wozów konnych (szprychy i dzwona kół, luśnie [wzmocnienie osi], rozwory [drągi do regulacji rozstawu osi], osady dyszla i dyszle), elementy amortyzujące karet, ramy, panewki w łożyskach ślizgowych, koła zębate i pasowe (zwłaszcza do maszyn młyńskich i rolniczych), części szkutnicze (stępki i nadbudówki statków, wiosła żeglarskie), elementy pługów, kratownice i zęby bron, podzespoły obrabiarek do drewna, płyty robocze stołów stolarskich i ciesielskich do ręcznej obróbki drewna^[11]. Obecnie jest szeroko wykorzystywane w meblarstwie (ramy mebli tapicerowanych, części mebli giętych), stanowi też podstawowy składnik sklejki brzozowo-bukowej, która znajduje zastosowanie w motoryzacji (elementy konstrukcyjne siedzeń autobusowych, skrzynie ładunkowe pojazdów dostawczych) i w modelarstwie. Obróbka buku wymaga starannego odpylania, ponieważ pyły drewna bukowego są uważane za rakotwórcze^[12].

Nasiona buków są jadalne i uznawane za smaczne^[10].

Zobacz też

buczyna

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ ^a ^b Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).
↑ C. Linnaeus: Species plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. T. 2. Holmiae: Impensis Laurentii Salvii, 1753, s. 997. (łac.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 358, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Fagus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fagus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].
↑ ^a ^b ^c Fagus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-26].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 115-117. ISBN 83-01-12029-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 110. ISBN 0-333-73003-8.
↑ MaciejM. Sydor MaciejM., Drewno w budowie maszyn, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2011, s. 62, ISBN 978-83-7160-629-8 .
↑ CIOP-PIB.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).

[Linnaeus-3] C. Linnaeus: Species plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas. T. 2. Holmiae: Impensis Laurentii Salvii, 1753, s. 997. (łac.).

[4] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-01-30]. (ang.).

[mabb-5] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 358, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[china-6] Fagus Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].

[america-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Fagus Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-04-26].

[powo-8] Fagus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-26].

[seneta-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste D-H. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, s. 115-117. ISBN 83-01-12029-0.

[philips-10] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 110. ISBN 0-333-73003-8.

[11] MaciejM. Sydor MaciejM., Drewno w budowie maszyn, Poznań: Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, 2011, s. 62, ISBN 978-83-7160-629-8 .

[12] CIOP-PIB.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]