Latynizm: Różnice pomiędzy wersjami

[wersja nieprzejrzana]

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 18:38, 8 lip 2024

Latynizm (od łac. latinus „łaciński”^[1]) – zapożyczenie z łaciny, zwykle w postaci wyrazu, frazy lub konstrukcji składniowej^[1]^[2], rzadziej innego elementu (np. przyrostków typu -acja, -tor)^[2].

W językach współczesnych latynizmy i pseudolatynizmy (czyli wyrazy tworzone obecnie z wykorzystaniem morfemów łacińskich) są bardzo liczne i cechują się dużą produktywnością w międzynarodowej terminologii naukowej i technicznej^[2].

Latynizmy w języku polskim

Najwcześniejsze latynizmy polskie odnosiły się do terminologii kościelnej. Zapożyczenia spoza tego obszaru pojawiają się dopiero w XIV i XV wieku i są to przede wszystkim określenia lekarskie i botaniczne (np. kryształ, migdały), jak również związane ze szkołą i pracą umysłową (np. atrament, rejestr)^[2].

W XV i XVI wieku pojawiają się latynizmy z zakresu ustroju państwowego (np. akt), sądownictwa (np. apelacja), architektury (np. kolumna)^[2]. Liczne nowe zapożyczenia tego typu – zarówno wyrazowe, jak i składniowe – zaobserwować można w XVII i XVIII wieku, co ma związek z rozpowszechnieniem się nauki szkolnej wśród młodzieży szlacheckiej^[2]. Mimo późniejszych prób usuwania latynizmów z języka polskiego ich liczbę ocenia się na wiele setek^[2].

Przykładowe latynizmy występujące we współczesnym języku polskim^[1]:

wyrazy: akcja, edukacja, mandat
frazy: (warunek) sine qua non
konstrukcje składniowe: wydaje się odgrywać ważną rolę (zamiast: wydaje się, że odgrywa ważną rolę), pod wpływem łacińskiej konstrukcji nominativus cum infinitivo.

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Polański 1999 ↓, s. 329–330.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Pisarek i Reczek 1991 ↓, s. 179.

Bibliografia

KazimierzK. Polański KazimierzK., Latynizm, [w:] KazimierzK. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
WaleryW. Pisarek WaleryW., JózefJ. Reczek JózefJ., Latynizm, [w:] StanisławS. Urbańczyk (red.), Encyklopedia języka polskiego, wyd. drugie, poprawione i uzupełnione, Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991, ISBN 83-04-029-94-4 .

[CITEREFPolański1999329–330-1] Polański 1999 ↓, s. 329–330.

[CITEREFPisarekReczek1991179-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Pisarek i Reczek 1991 ↓, s. 179.

[1]

[2]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
+'''Latynizm''' (od {{w języku|la|latinus}} „łaciński”{{odn|Polański|1999|s=329–330}}) – [[Zapożyczenie językowe|zapożyczenie]] z [[łacina|łaciny]], zwykle w postaci [[wyraz]]u, [[Fraza (językoznawstwo)|frazy]] lub konstrukcji [[Syntaktyka (językoznawstwo)|składniowej]]{{odn|Polański|1999|s=329–330}}{{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}, rzadziej innego elementu (np. przyrostków typu ''-acja'', ''-tor''){{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}.
-'''Latynizm''' - zwrot, [[wyraz]] lub [[składnia]] [[zdanie|zdania]] wywodzące się z [[łacina|łaciny]]. W literaturze staropolskiej latynizmy występowały jako tzw. [[makaronizm]]y.
+W językach współczesnych latynizmy i pseudolatynizmy (czyli wyrazy tworzone obecnie z wykorzystaniem [[morfem]]ów łacińskich) są bardzo liczne i cechują się dużą produktywnością w międzynarodowej terminologii naukowej i technicznej{{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}.
-==Zapożyczenia łacińskie do języka polskiego==
-Kiełkujące już w [[średniowiecze|średniowieczu]] leksykalne wpływy [[Łacina|łaciny]] rozwinęły się na dobre w XVI wieku na fali renesansowego jej uwielbienia, jeszcze szerzej upowszechniły się w wieku XVII i przetrwały poza kres doby średniopolskiej.Zapożyczenia łacińskie dzielą się na trzy główne grupy:
+== Latynizmy w języku polskim ==
-* Grupa pierwsza - to wyrazy oderwane, stanowiące nazwy urządzeń, instytucji, różnych działań ludzkich, wytworów umysłowej działalności. Należa tu także wielkie działy słownictwa specjalnego np. prawniczego, lekarskiego, liturgicznego.
+Najwcześniejsze latynizmy polskie odnosiły się do terminologii kościelnej. Zapożyczenia spoza tego obszaru pojawiają się dopiero w XIV i XV wieku i są to przede wszystkim określenia lekarskie i botaniczne (np. ''kryształ'', ''migdały''), jak również związane ze szkołą i pracą umysłową (np. ''atrament'', ''rejestr''){{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}.
-Do wyrazów, których w obrębie potocznych zasobów słownictwa używa także współczesny Polak, albo w tym samym znaczeniu, albo w znaczeniu odmiennym należą: ''abdykować, absolut, aforyzm, apetyt, aprobować, arest, kolor, kolos, pretensyja, proponowac, okazyja, reguła, relacyja, religija, familija, forma, formuła, koncept, komisyja''.
-Do wyrazów właściwych dobie średniopolskiej, a dziś nie używanych należą:''absolwować'' 'rozgrzeszyć', ''abrewiacyja'' 'skrót w piśmie', ''akomodować się'' ' dogadzać, przypodobywać się, przymilać się, nadskakiwać, zabiegac o czyją łaskę', ''alteracyja'' 'zmartwienie, zgryzota, smutek', ''delacyja'' 'oskarżenie, donos', delicyje'' 'rozkosz'.
+W XV i XVI wieku pojawiają się latynizmy z zakresu ustroju państwowego (np. ''akt''), sądownictwa (np. ''apelacja''), architektury (np. ''kolumna''){{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}. Liczne nowe zapożyczenia tego typu – zarówno wyrazowe, jak i składniowe – zaobserwować można w XVII i XVIII wieku, co ma związek z rozpowszechnieniem się nauki szkolnej wśród młodzieży szlacheckiej{{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}. Mimo późniejszych prób usuwania latynizmów z języka polskiego ich liczbę ocenia się na wiele setek{{odn|Pisarek|Reczek|1991|s=179}}.
-* Grupa druga - to nazwy osób od ich zawodu, działalności.
-Wyrazy, których w obrębie potocznych zasobów słownictwa używa współczesny Polak: '' akademik, aktor, architekt, ekonom, fizyk, kapelan, medyk, oficyjał, polityk, profesor.Wyrazy dzis nie używane, a właściwe dobie średniopolskiej to: ''adwersarz'' 'przeciwnik', ''akolit'' 'kleryk usługujący przy ołtarzu', ''audytor'' 'słuchacz', ''antychryst'' 'przeciwnik [[Jezus Chrystus|Chrystusa]], fałszywy Chrystus'.
-* Grupa trzecia - to nazwy konkretnych wytworów.
-Do wyrazów, których w obrębie potocznych zasobów słownictwa używa także współczesny Polak, albo w tym samym znaczeniu, albo w znaczeniu odmiennym należą: ''ampułka, aparat'' 'ubiór i sprzęt wytworny', ''biret, cymbał, fosa, kałamarz, kolumna, korona, tron.
-Do wyrazów właściwych dobie średniopolskiej, a dziś nie używanych należą:''cytara, fórta, frukt, insuła, pugilares, wikt''.
-Patrząc na całokształt wpływów łaciny na słownictwo doby średniopolskiej należy zauważyć ich szkodliwość. Wspierały one niedołęstwo lub niechęć podejmowania wysiłku celem zdobycia rodzimego wyrazu dla nowych wytworów umysłowych i materialnych epoki w zgodzie z właściwymi i tradycyjnymi wzorami mowy ojczystej.
-Zapomniano też o dawnych zasobach słownikowych albo je lekceważono. Wybierano zaś drogę łatwiejszą: doczepiania rodzimego [[formant|formantu]] ( np.''-ować'' w czasownikach typu ''peregrynować'', ''egzagerować'') lub końcówki (np. w rzeczownikach żeńskich typu ''constitutio''-''konstytucyja'', ''sessio''-''sesyja'') lub zastosowanie [[derywacja|derywacji]] wstecznej ( w rzeczownikach męskich i nijakich typu: ''pens'' z ''pensum'', ''progres'' z ''progressus''.
+Przykładowe latynizmy występujące we współczesnym języku polskim{{odn|Polański|1999|s=329–330}}:
-{{DEFAULTSORT:Łacińskie}}
+* '''wyrazy:''' ''akcja'', ''edukacja'', ''mandat''
-[[Kategoria:Zapożyczenia językowe]]
+* '''frazy:''' ''(warunek) sine qua non''
-[[Kategoria:Język polski]]
+* '''konstrukcje składniowe:''' ''wydaje się odgrywać ważną rolę'' (zamiast: ''wydaje się, że odgrywa ważną rolę''), pod wpływem łacińskiej konstrukcji [[nominativus cum infinitivo]].
-== Bibliografia ==
+== Zobacz też ==
+{{wikisłownik|latynizm}}
-* Klemensiewicz Z., ''Historia Jezyka Polskiego'', Warszawa 1999.
+* [[makaronizm]]
+* [[latynizmy w języku niemieckim]]
+== Przypisy ==
+{{Przypisy}}
+== Bibliografia ==
+* {{Polański1999|autor=Kazimierz Polański|tytuł=Latynizm|odn=tak}}
+* {{Cytuj |tytuł = Encyklopedia języka polskiego |wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław – Warszawa – Kraków |data = 1991 |wydanie = drugie, poprawione i uzupełnione |isbn = 83-04-029-94-4 |redaktor = [[Stanisław Urbańczyk]] |odn = tak |rozdział = Latynizm |autor r = [[Walery Pisarek]], Józef Reczek}}
+{{kontrola autorytatywna}}
-Zobacz też: [[Zapożyczenia językowe]]
-{{Językoznawstwo stub}}
 [[Kategoria:Język łaciński]]
 [[Kategoria:Zapożyczenia językowe]]
+[[Kategoria:Kontakty językowe]]
+[[Kategoria:Język polski]]