Pora umierać

Pora umierać – polski czarno-biały dramat filmowy z 2007 w reżyserii i według scenariusza Doroty Kędzierzawskiej. Bohaterką filmu jest sędziwa Aniela (Danuta Szaflarska), mieszkająca wraz ze swoją suczką w opustoszałej drewnianej willi w Warszawie. Pora umierać została wyprodukowana ze wsparciem Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, z cyfrowymi zdjęciami Artura Reinharta. Film odniósł znaczący sukces festiwalowy, otrzymując nagrody za dźwięk i rolę Szaflarskiej na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Orła za rolę Szaflarskiej na rozdaniu Polskich Nagród Filmowych, a także szereg wyróżnień na międzynarodowych festiwalach filmowych. W analizach filmowych zwracano uwagę na subtelnie podjęte przez Kędzierzawską motywy umierania, stosunku do śmierci, współistnienia z organizmami nie-ludzkimi.

Pora umierać

Gatunek	dramat
Rok produkcji	2007
Data premiery	19 października 2007
Kraj produkcji	Polska
Język	polski
Czas trwania	104 minut
Reżyseria	Dorota Kędzierzawska
Scenariusz	Dorota Kędzierzawska
Główne role	Danuta Szaflarska Krzysztof Globisz
Muzyka	Włodzimierz Pawlik
Zdjęcia	Artur Reinhart
Scenografia	Albina Barańska Artur Reinhart
Kostiumy	Katarzyna Morawska
Montaż	Artur Reinhart Dorota Kędzierzawska
Produkcja	Artur Reinhart Piotr Miklaszewski Wojciech Maryański
Wytwórnia	Tandem Taren-To Kid Film Telewizja Polska – Agencja Filmowa
Dystrybucja	Gutek Film
Budżet	1 690 980 zł

Fabuła

Bohaterka filmu, sędziwa pani Aniela, mieszka wraz z suczką Filą w przedwojennej, rozpadającej się drewnianej willi w Warszawie. Po latach dzielenia mieszkania z licznymi lokatorami pozbywa się ostatniego z nich. Jednakże syn Witek, który odwiedza ją od czasu do czasu z żoną Marzenką oraz otyłą wnuczką, nie zamierza mieszkać w jej rodzinnym domu. Na dodatek staruszkę nachodzą wysłannicy jej sąsiada, który nosi się z myślą przejęcia jej działki i zburzenia willi.

Aniela jednak nie wyobraża sobie sprzedaży domu, w którym spędziła młodość, zachowała liczne pamiątki oraz z którym łączą ją liczne wspomnienia. Staruszka ma nadzieję, że syn nie zgodzi się na wywieranie na nią nacisków przez sąsiada. Okazuje się jednak, że Witek potajemnie odwiedził willę wraz z żoną sąsiada i pertraktuje w sprawie sprzedaży działki. Wzburzona zdradą syna Aniela zamierza umrzeć. Odwołuje telefonicznie dalsze wizyty syna, zakrywa kirem lustra, zatrzymuje stary zegar, wkłada czarną suknię, zapala świecę i z różańcem w rękach układa się na łóżku, by czekać na śmierć. Wkrótce potem jednak dochodzi do wniosku, że może zmienić los mieszkania. Decyduje się oddać dom na cele społeczne, zachowując prawo do przeżycia w willi ostatnich dni swego życia. Miejsce szybko wypełnia się młodocianymi lokatorami. Pewnego dnia jedno z dzieci dostrzega, że Aniela zniknęła ze swojego fotela. Kamera „wylatuje” przez okno, pokazując z daleka przestrzeń domu Anieli.

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl

• Danuta Szaflarska – Aniela Walter
• Krzysztof Globisz – Witek Walter
• Patrycja Szewczyk – wnuczka Anieli
• Kamil Bitau – Romek Fiodor „Dostojewski”
• Robert Tomaszewski – natręt
• Agnieszka Podsiadlik – Agnieszka Kozłowska, wychowawczyni w ośrodku
• Piotr Ziarkiewicz – dyrektor ośrodka
• Małgorzata Rożniatowska – pani doktor
• Marta Waldera – synowa Anieli
• Joanna Szarkowska – Aniela w młodości
• Witold Kaczanowski – notariusz Adam Koniecpolski
• Wit Kaczanowski jr – syn Anieli w młodości
• Weronika Karwowska – sąsiadka Anieli
• Kai Schoenhals – sąsiad Anieli
• Sylwia Bocheńska – dziewczynka z herbatą
• Róża Salamonowicz – córka lokatorki
• Remigiusz Przełożny – narzeczony Anieli
• Leszek Musiał – pan z gminy
• Adam Karczewski – pan z gminy

Produkcja

• 
  Danuta Szaflarska, odtwórczyni roli Anieli (2013)
• 
  Krzysztof Globisz, odtwórca roli Witka (2012)
• 
  Dorota Kędzierzawska, reżyserka filmu (2011)
• 
  Włodzimierz Pawlik, kompozytor muzyki do filmu (2021)

Za produkcję Pory umierać odpowiadały studia Kid Film oraz Tandem Taren-To, przy współudziale Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej. Łączny budżet filmu wyniósł 1 690 980 zł.

Przygotowania, obsada

Reżyser filmu Dorota Kędzierzawska napisała scenariusz do filmu specjalnie z myślą o Danucie Szaflarskiej, która występowała także w innych filmach reżyserki (Diabły, diabły, 1991; Nic, 1998). Kędzierzawska w jednym z wywiadów opowiadała, że na rolę Anieli Szaflarska czekała szesnaście lat: „Nieraz mnie pośpieszała, mówiła: «Dorotko, pisz szybciej, bo ja ci kipnę»”. W filmie wystąpili także Krzysztof Globisz, Małgorzata Rożniatowska, Agnieszka Podsiadlik, Marta Waldera oraz aktorzy nieprofesjonalni. Proces produkcyjny filmu był ryzykowny, jako że prace zdjęciowe rozpoczynały się niemal bez budżetu. Szczęście jednak sprzyjało ekipie zdjęciowej: „W pierwszym tygodniu pracy dostaliśmy dotację z PISF, pół roku później dołączyła się telewizja”. Specjalna rola przypadła psu głównej bohaterki, wyłonionemu w castingu. Jak opisywała pracę z nim Kędzierzawska: „Miał mądre oczy i tak kochał swoją treserkę, że cały czas z nią rozmawiał. Otwierania drzwi nauczył się w piętnaście minut, odbierania telefonu – w dziesięć. Na każde wezwanie był gotowy do pracy. […] Był rzeczywiście fenomenem”.

Zdjęcia

Za zdjęcia do Pora umierać odpowiadał życiowy partner Kędzierzawskiej Artur Reinhart, który kręcił film w czerni i bieli. Wybór zdjęć monochromatycznych był świadomą decyzją Kędzierzawskiej, która argumentowała, że „w czerni zderzonej z bielą jest czystość i szlachetność”. Film był kręcony od 16 maja do 26 czerwca 2006 w Otwocku. Muzykę do filmu natomiast zrealizował Włodzimierz Pawlik, którego ścieżka dźwiękowa została wydana w 2011 przez Polskie Radio. Jak opisywał ścieżkę Krzysztof Kowalewicz z „Gazety Wyborczej”: „Pawlik tym razem korzysta ze skromnego instrumentarium, a do tego oszczędnie sięga po dźwięki. Nostalgiczny przewodni temat fortepianowy ciągnie się tak bardzo, że słuchacz wręcz wyczekuje kolejnych dotknięć klawiszy […] Z fortepianem Pawlika współgrają smyki, trąbka, a przede wszystkim harfa”.

Rozpowszechnianie

12 i 13 września 2007 Pora umierać była wyświetlana na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Toronto, gdzie została owacyjnie przyjęta przez publiczność. Premiera kinowa Pory umierać w Polsce odbyła się 19 października 2007. Film Kędzierzawskiej cieszył się szczególnym powodzeniem w Japonii podczas tamtejszej premiery w 2011, gdzie oglądały go przeważnie starsze kobiety.

W 2008 wydawnictwo Best Film rozpoczęło dystrybucję filmu na płytach DVD.

Odbiór

Frekwencja kinowa

Wedle statystyk Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej Porę umierać obejrzało w kinach 54 076 widzów, co dawało jej 12. miejsce na liście najczęściej oglądanych polskich filmów za rok 2007.

Recepcja krytyczna

Pora umierać była sukcesem artystycznym Kędzierzawskiej, choć film zwracał uwagę recenzentów głównie z powodu kreacji Danuty Szaflarskiej. Zdzisław Pietrasik z pisma „Polityka” pisał: „Chwalić należy Dorotę Kędzierzawską, autora zdjęć Artura Reinharta też jak najbardziej, ale Pora umierać to przede wszystkim popis aktorski Danuty Szaflarskiej”. Marek Sadowski w recenzji dla „Rzeczypospolitej” zaznaczał, iż postać Anieli: „nie ma w sobie starczej bierności. Ona wie, czego chce. Gdy coś uzna za właściwe, działa zdecydowanie i konsekwentnie”. Łukasz Maciejewski w recenzji dla „Dziennika Polskiego” chwalił grę Szaflarskiej, nazywając ją „wielką damą polskiego kina” i doceniając jej nietuzinkową kreację: „Aniela w niczym nie przypomina dobrej babci z dobranocek. Nie robi na drutach i nie słucha Radia Maryja. Moherowy berecik schowała głęboko na dno szafy, jest zbyt ciekawa ludzi i świata, żeby wierzyć w jakiekolwiek dogmaty”. Jerzy Płażewski z czasopisma „Kino” również wychwalał aktorstwo Szaflarskiej: „Dziękuję Pani, pani Danuto, za sumę przeżyć, które – jak w finałowym travellingu ku niebu, brawurowo zaaranżowanym przez autora zdjęć Arthura Reinharta – prowadzą nas, widzów, daleko poza przyziemne horyzonty”. Pora umierać irytowała natomiast Jacka Szczerbę z „Gazety Wyborczej”, który film ocenił jako „średni” i oskarżał duet Kędzierzawska–Reinhart o jałowy estetyzm: „chwilami autorzy wprost delektują się urodą swych obrazków: płynnością konturów w scenach wspomnień i kolażem odbić w taflach szkła”.

Przeważały jednak głosy pozytywne. Błażej Hrapkowicz z „Kina” pisał, iż:

Mało jest w naszym kinie obrazów mówiących o trudnych sprawach w tak przystępny, a jednocześnie mądry sposób […], uwznioślających codzienność, opowiadających o niej bez filozoficznego zadęcia i sentymentalizmu, ale też bez przesadnego dystansu. A przede wszystkim mało jest filmów optymistycznych i krzepiących, które nie grzeszą przy tym naiwnością. Film Doroty Kędzierzawskiej wypełnia tę lukę.

Pora umierać cieszyła się też powodzeniem za granicą. Alissa Simon z „Variety” pisało o Szaflarskiej, że ta „aktorka o inteligencji, wdzięku i urodzie, która wygląda na co najmniej dwie dekady młodszą, jest wspierana przez wspaniałą, barokowo szczegółową pracę kamery Reinharta oraz najlepiej wyszkolonego i najbardziej fotogenicznego psa polskiego kina”. Według czasopisma „The Hollywood Reporter” Szaflarska i pies Tokaj „w pięknych monochromatycznych obrazach, zręcznie sfotografowanych dzięki wysokiej jakości cyfrowym zdjęciom Arthura Reinharta, tworzą cudowną dziwną parę, kręcącą się po niegdyś wspaniałej, a teraz na wpół zniszczonej rezydencji”.

Analizy i interpretacje

Daria Mazur pozytywnie oceniła film, upatrując w nim swoistego filmowego odpowiednika monodramu i twierdząc, iż „poprzez plastycznie wyrafinowany, niejednoznaczny, tajemniczy i w świadomy sposób wypreparowany filmowy portret wiekowej lokatorki stylowej willi udało się reżyserce zajmująco opowiedzieć o doświadczeniu kobiecej starości”. Mazur zaznaczyła też, że film Kędzierzawskiej wyróżnia się na tle rodzimej kinematografii, w której „trudno odnaleźć porównywalny, równie konsekwentny obraz ufundowany na kobiecych doświadczeniach, skoncentrowany na żeńskiej perspektywie”. Małgorzata Masłowska-Taffel zauważała, że ogromne znaczenie dla przesłania filmu miało powierzenie głównej roli Danucie Szaflarskiej, która przeżyła traumę II wojny światowej oraz gwałtowne zmiany społeczne zaobserwowane podczas jej życia: „Trudne doświadczenia nie zgasiły w niej pogody ducha, nie odebrały zadowolenia z życia”. Iwona Grodź i Robert Stefanowski zauważyli, że willa Anieli jest przestrzenią odrealnioną, na pograniczu miasta i prowincji; „staje się dla niej miejscem wspomnień, oczekiwań, radości i smutku, nadziei i śmierci”.

Małgorzata Radkiewicz interpretowała film Kędzierzawskiej przez pryzmat filozofii posthumanistycznej. Zdaniem Radkiewicz „poszczególne przedmioty i fragmenty drewnianej architektury – weranda, schody, poręcze – układają się w żywą historię, jednocześnie ludzką i nie-ludzką”. Radkiewicz dodawała, iż „kobieta koegzystuje w opustoszałej willi na równych warunkach z psem i zgromadzonymi sprzętami”, a w momencie przekazania domu na cele społeczne „niejako uwalnia go z dominującej humanistycznej narracji”.

Nagrody

Rok	Instytucja	Nagroda	Odbiorca
2007	32. Festiwal Polskich Filmów Fabularnych	Nagroda za dźwięk	Marcin Kasiński Kacper Habisiak Michal Pajdiak
		Nagroda za główną rolę kobiecą	Danuta Szaflarska
		Nagroda Dziennikarzy	Dorota Kędzierzawska
		Złoty Klakier dla najdłużej oklaskiwanego filmu
		Nagroda Prezesa Zarządu Telewizji Polskiej
	Festiwal Filmów Optymistycznych „Multimedia Happy End”	Grand Prix „Złota Ryba”
2008	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Trieście	Wyróżnienie Specjalne
		Nagroda Publiczności
	Polska Akademia Filmowa	Orzeł za najlepszą rolę kobiecą	Danuta Szaflarska
	Ogólnopolski Festiwal Sztuki Filmowej „Prowincjonalia”	„Jańcio Wodnik” za najlepszą rolę kobiecą
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w San Francisco	Nagroda Chrisa Holtera za „humor w filmie”	Dorota Kędzierzawska
	The New York Polish Film Festival	Nagroda Specjalna
	Festiwal Reżyserii Filmowej w Świdnicy	Nagroda im. Wojciecha Jerzego Hasa
	Tarnowska Nagroda Filmowa	Grand Prix
	Czasopismo „Film”	Złota Kaczka za najlepszą rolę kobiecą	Danuta Szaflarska
	Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Leeds	Nagroda Publiczności
2009	International Female Film Festival	Nagroda Główna	Dorota Kędzierzawska
		Nagroda Publiczności	Danuta Szaflarska
	International Images Film Festival for Women	Nagroda za zdjęcia	Artur Reinhart

Bibliografia

• IwonaI. Grodź IwonaI., RobertR. Stefanowski RobertR., Sztuka jako narzędzie socjoterapii na przykładzie wybranych filmów Doroty Kędzierzawskiej, „Journal socioterapie”, 4 (1), 2018, s. 24–36 [dostęp 2023-05-30] .
• MałgorzataM. Masłowska-Taffel MałgorzataM., Jakaś niedzisiejsza… Śmierć i starość w obiektywie filmowej kamery, „Polonistyka. Innowacje” (2), 2015, s. 175, DOI: 10.14746/pi.2015.1.2.13 [dostęp 2023-05-30] .
• DariaD. Mazur DariaD., Portret starszej pani – „Pora umierać” Doroty Kędzierzawskiej, [w:] JoannaJ. Posłuszna (red.), Starość kobiet w biegu życia. Konteksty psychologiczne, literackie i kulturowe, Kraków 2017, s. 85–98 [dostęp 2023-05-30] .
• MałgorzataM. Radkiewicz MałgorzataM., Dom jako „materia w procesie” w projektach artystycznych i filmowych, „Kwartalnik Filmowy” (110), 2020, s. 62–78, ISSN 0452-9502 [dostęp 2023-05-30] .

Linki zewnętrzne

• Pora umierać w bazie IMDb (ang.)
• Pora umierać w bazie Filmweb
• Pora umierać w bazie filmpolski.pl