List 34 – dwuzdaniowy list protestacyjny polskich intelektualistów przeciw cenzurze w PRL, skierowany do premiera Józefa Cyrankiewicza, złożony 14 marca 1964 w Urzędzie Rady Ministrów przez Antoniego Słonimskiego. Nazwa listu odwołuje się do liczby osób, które go podpisały.

Antoni Słonimski

Treść

edytuj

Do Prezesa Rady Ministrów
Józefa Cyrankiewicza

Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu.

List podpisali:

  1. Jerzy Andrzejewski
  2. Maria Dąbrowska
  3. Stanisław Dygat
  4. Karol Estreicher
  5. Marian Falski
  6. Aleksander Gieysztor
  7. Konrad Górski
  8. Paweł Hertz
  9. Leopold Infeld
  10. Paweł Jasienica
  11. Mieczysław Jastrun
  12. Stefan Kisielewski
  13. Zofia Kossak-Szczucka
  14. Tadeusz Kotarbiński
  15. Jan Kott
  16. Anna Kowalska
  17. Julian Krzyżanowski
  18. Kazimierz Kumaniecki
  19. Edward Lipiński
  20. Maria Ossowska
  21. Stanisław Cat Mackiewicz
  22. Jan Parandowski
  23. Stanisław Pigoń
  24. Adolf Rudnicki
  25. Artur Sandauer
  26. Wacław Sierpiński
  27. Antoni Słonimski
  28. Jan Szczepański
  29. Władysław Tatarkiewicz
  30. Jerzy Turowicz
  31. Melchior Wańkowicz
  32. Adam Ważyk
  33. Kazimierz Wyka
  34. Jerzy Zagórski.

Autorem tekstu był Antoni Słonimski, współorganizatorem zbierania podpisów zaś Jan Józef Lipski.

Treść listu była prywatnie rozprowadzana do wielu osób. 23 marca służby MSW próbowały przechwycić wysłane kopie, a u Lipskiego przeprowadzono rewizję[1], aresztując go na dwa dni[2]. 26 marca informacja o liście pojawiła się w Agencji Reutera, a potem w Radiu Wolna Europa[3][4].

18 kwietnia w brytyjskim dzienniku „The Times” ukazał się list krytykujący władze PRL, podpisany przez 21 pisarzy i artystów, m.in. przez Arthura Koestlera i Allana Bullocka[4]. Niedługo potem zrobili to pisarze amerykańscy, m.in. Susan Sontag, William Styron, Hannah Arendt, Saul Bellow, Elia Kazan, Norman Mailer i Arthur Miller, profesorowie Harvardu (13[potrzebny przypis]) i Berkeley. Ponadto we włoskim „Il Mondo” wystąpiło 15[potrzebny przypis] intelektualistów włoskich z Alberto Moravią[3].

W Polsce treść listu (bez listy nazwisk) po dwóch miesiącach opublikowała „Współczesność[2].

Z 34 sygnatariuszy Listu prof. Konrad Górski wycofał swój podpis, po czym napisał list do premiera Cyrankiewicza, w którym za wciągnięcie go do tej sprawy obwinił Jerzego Turowicza. List ten został odczytany przez Zenona Kliszkę na zebraniu Związku Literatów.

28 kwietnia[a][5][6] dziesięciu z sygnatariuszy Listu 34 podpisało inny list do „The Times”, zawierający stwierdzenie, że List 34 miał mieć charakter wewnętrzny, oraz dyskredytujący prasę zachodnio-niemiecką i Radio Wolna Europa. List podpisali: Aleksander Gieysztor, Konrad Górski, Leopold Infeld, Julian Krzyżanowski, Kazimierz Kumaniecki, Edward Lipiński, Wacław Sierpiński, Jan Szczepański, Władysław Tatarkiewicz i Kazimierz Wyka[3][7].

Pomimo tego, polskich intelektualistów poparli intelektualiści z innych krajów i listy poparcia opublikowano we włoskim „Il Mondo”, francuskim „Le Figaro Littéraire”, 13 profesorów Harvardu podpisało list do ambasadora PRL, podobnie postąpili profesorowie Berkeley[potrzebny przypis].

Represje

edytuj

Nagłośnienie Listu wywołało nagonkę i represje władz PRL wobec jego sygnatariuszy (zakaz wymieniania ich nazwisk w radiu i telewizji) oraz „Tygodnika Powszechnego” (zmniejszenie nakładu o 10 tys.), 14 pisarzy otrzymało zakaz publikowania, wielu innym odmówiono wydania paszportu[4].

Najsurowsze represje spotkały Melchiora Wańkowicza, którego aresztowano na kilka tygodni i oskarżono o "rozpowszechnianie fałszywych wiadomości o Państwie Polskim i jego organach". Skazano go na trzy lata więzienia, skrócone po amnestii do półtora roku. Jednak władze, ze względu na protesty w kraju i za granicą, nie zdecydowały się na wykonanie wyroku.

Wobec Jana Józefa Lipskiego zastosowano rewizję, dwudniowy areszt[2] i zakaz publikacji.

Stanisławowi Cat Mackiewiczowi planowano wytoczyć proces o działalność na szkodę socjalistycznego państwa poprzez publikacje w emigracyjnej „Kulturze”. W listopadzie 1965 został usunięty ze Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Sprawę umorzono z uwagi na śmierć Mackiewicza w 1966[8].

Inne osoby

edytuj

Osoby nie będące sygnatariuszami, ale mające proces lub wszczęte śledztwo przez List 34[9]:

Kontrlist 600

edytuj

W odpowiedzi na List 34 z inicjatywy egzekutywy POP Oddziału Warszawskiego Związku Literatów Polskich powstał w kwietniu[10] 1964 roku Kontrlist polskich literatów przeciw „uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolna Europa zorganizowanej kampanii oczerniającej Polskę Ludową”[7]. Do 12 maja podpisało się pod nim stu kilkudziesięciu literatów, m.in. prezes ZLP Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Brzechwa, Igor Newerly, Julian Przyboś, Tadeusz Różewicz, Jarosław Marek Rymkiewicz[4][7]. Łącznie podpisało go około 600 literatów[2], jednak część później protestowała, że podpisywała list o innej treści niż ostateczna[potrzebny przypis]. Kontrlistu nie podpisali niektórzy ówcześni członkowie PZPR, m.in.: Jacek Bocheński, Kazimierz i Marian[11] Brandysowie, Tadeusz Konwicki, Julian Stryjkowski, Wiktor Woroszylski[2].

Zobacz też

edytuj
  1. To mogła być data publikacji w „The Times”.

Przypisy

edytuj
  1. Łukasz Garbal, Jak powstawał List 34 – Kolportaż, „Wolność i Solidarność”, 2012 (nr 4), 17 grudnia 2013, s. 42–46, 48–50, ISSN 2543-4942 [dostęp 2022-12-13] (pol.).
  2. a b c d e Cecylia Kuta, List 34. Przeciwko cenzurze, w obronie wolności słowa. Ile kosztuje odwaga cywilna? [online], historia.interia.pl, 14 marca 2014 [dostęp 2022-12-20] (pol.).
  3. a b c Jurek Depa, Historia / Z dziejów PRL – list Gęgaczy i lista słuchaczy [online], PANORAMA – Magazyn Radia Polonia CFMB – Montreal, Kanada [dostęp 2022-12-13].
  4. a b c d 45 lat temu ogłoszono "List 34" [online], Nauka w Polsce, 14 marca 2009 [dostęp 2022-12-13] (pol.).
  5. Bunt starców [online], Rzeczpospolita, 14 marca 2014 [dostęp 2023-03-20] (pol.).
  6. Aleksandra Ziolkowska-Boehm, Proces Melchiora Wańkowicza 1964, Nowe Wydawn. Polskie, 1990, s. 13, ISBN 978-83-85135-08-1 [dostęp 2023-03-21] (pol.).
  7. a b c Polityka kulturalna jest wspólną sprawą inteligencji twórczej i kierownictwa politycznego. Protest pisarzy przeciw antypolskiej kampanii, „Dziennik Polski” (111 (6303)), Krakowskie Wydawnictwo Prasowe RSW "Prasa", 12 maja 1964, s. 2 [dostęp 2022-12-13].
  8. Anna Augustyniak, Cat-Mackiewicz, polemista zaciekły, „Gazeta Wyborcza”, 27 września 2010 [dostęp 2019-11-12].
  9. Maciej Łuczak, A imię jego 34. Postępowania karne wobec sygnatariuszy Listu 34 i popierających go pisarzy, Instytut Studiów Politycznych PAN, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2022 [dostęp 2022-12-19] (pol.).
  10. Res publica nowa, Batory Press spółka z o.o., 1994, s. 17 [dostęp 2023-03-20] (pol.).
  11. Mariusz Kubik, MARIAN BRANDYS (25. I. 1912 – 20. XI. 1998), „Gazeta uniwersytecka” (4 (60)), Gazeta Uniwersytecka UŚ, styczeń 1999 [dostęp 2022-12-20] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj