Wikipedia

Fiołek polny

Fiołek polny, bratek polny (Viola arvensis Murr.) – gatunek rośliny należący do rodziny fiołkowatych (Violaceae). Występuje naturalnie w Afryce Północnej, Europie i Azji, ale został szeroko rozprzestrzeniony i zaaklimatyzowany na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy[5].

Fiołek polny
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

malpigiowce

Rodzina

fiołkowate

Rodzaj

fiołek

Gatunek

fiołek polny

Nazwa systematyczna
Viola arvensis Murr.
Prodr. stirp. gott. 73. 1770[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozmieszczenie geograficzne

edytuj
 
Kwiat

Pierwotny zasięg fiolka polnego ograniczał się do Afryki Północnej, Europy i Azji. Występuje naturalnie w takich państwach jak Maroko, Algieria, Tunezja, Hiszpania (wliczając Wyspy Kanaryjskie), Portugalia (także na Maderze), Andora, Francja (również obecny na Korsyce), Belgia, Holandia, Wielka Brytania, Irlandia, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Dania, Niemcy, Polska, Słowacja, Czechy, Węgry, Austria, Szwajcaria, Włochy (wliczając Sardynię i Sycylię), Słowenia, Chorwacja, Serbia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Macedonia Północna, Albania, Grecja, Bułgaria, Rumunia, Mołdawia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja (jej europejska część oraz Syberia), Turcja, Cypr, Iran, Kazachstan i Mongolia[4][5][6]. W Polsce jest bardzo pospolity na całym obszarze, z wyjątkiem wyższych partii gór[7]. Status gatunku we florze Polski: prawdopodobnie archeofit[8].

Fiołek polny został rozpowszechniony na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy – występuje w Stanach Zjednoczonych (szczególnie na Wschodnim i Zachodnim Wybrzeżu, w Kanadzie (poza jej północną częścią), na Grenlandii, w Kolumbii, Ekwadorze, Boliwii, Chile, Argentynie, na Falklandach, w Południowej Afryce, na Rosyjskim Dalekim Wschodzie (w Kraju Nadmorskim, na Kamczatce i Sachalinie), Półwyspie Koreańskim, w Chinach (w Mandżurii), na Tajwanie, w Australii (w Nowej Południowej Walii i Tasmanii) oraz Nowej Zelandii (na Wyspie Północnej)[4].

Morfologia

edytuj
Łodyga
Ulistniona, podnosząca się lub wzniesiona, pojedyncza lub słabo rozgałęziona, o wysokości od 10 (czasami nawet od 5) cm do 20 (wyjątkowo do 35) cm. Powierzchnia u okazów wczesnowiosennych krótko odstająco owłosiona, w okresie dojrzałości owoców już naga, lub słabo, odlegle owłosiona[9].
Liście
Dolne sercowate i długoogonkowe, środkowe i górne jajowate, jajowatolancetowate, lub elipsoidalne, najszersze w połowie długości. Liście środkowe i górne mają długość do 3,5 cm, szerokość około 1,5 cm. Wierzchołki ich blaszek są tępo zaostrzone lub tępe, brzegi karbowane lub piłkowane, nasady klinowato zwężone. Wszystkie liście brodawkowato owłosione. Przylistki pierzastodzielne, ich szczytowy, jajowaty i karbowano-piłkowany odcinek jest nieco tylko mniejszy od blaszki liściowej[9].
Kwiaty
Grzbieciste o długości do 1,5 cm, wyrastające z kątów liści na szypułkach dłuższych od liści. Działki kielicha lancetowate, zaostrzone, z wyraźnymi przydatkami u nasady. Ostroga niebieskofioletowa, cienka, krótsza lub niewiele dłuższa od przydatków działek. Korona krótsza od kielicha, w pełni kwitnienia jej kremowe lub żółte płatki są całkowicie rozpostarte. Dolny płatek zazwyczaj ma ciemnożółtą plamkę, górny jest w mniejszym lub większym stopniu fioletowo nabiegły. Na bocznych płatkach znajdują się dwie promieniste kreski, na dolnym pięć. W gardzieli dolnego płatka dwa rzędy włosków, początkowo równoległych, głębiej rozchodzących się. Pręcików 5, słupek z esowato zgiętą i zgrubiałą pod znamieniem szyjką. Na przedniej stronie szyjki słupka brak ciemnej plamki. Ziarna pyłku zazwyczaj z pięcioma bruzdami[9].
Owoce
Trójgraniasta torebka o tej samej długości co kielich. Pęka 3 klapami. Zawiera liczne, jajowate, jasnobrunatne i podłużnie bruzdowane nasiona z elajosomem[7].
Korzeń
Cienki, prosty korzeń palowy[9].
  •  
    Siewka
  •  
    Liście
  •  
    Łodyga
  •  
    Pęknięta torebka z nasionami
Gatunki podobne
Pozostałe dwa krajowe, występujące na niżu gatunki fiołków o bocznych płatkach częściowo nachodzących na płatki górne oraz żółtych elementach korony – fiołek trójbarwny oraz fiołek Kitaibela[8]. Fiołek Kitaibela jest bardziej owłosiony; różni się także mniejszymi kwiatami[10]. Ponadto jest dość podobny do V. parvula, który odróżnić można po bardzo krótkiej ostrodze całkowicie ukrytej przez duże działki kielicha[11].

Biologia i ekologia

edytuj
Rozwój
Roślina jednoroczna, czasami wieloletnia. Kwitnie od kwietnia do października[7]. Występuje na wysokości do 2100 m n.p.m.[10] Może rozmnażać się na kilka sposobów. Najczęściej przez ballochorię – gwałtownie pękająca torebka wyrzuca nasiona. W ten sposób rozsiewa się na niewielkie tylko odległości[12]. Ale może też na dużo większe – nasiona wypadające z dojrzałych torebek są roznoszone przez mrówki (myrmekochoria). Ponieważ nie są trawione, mogą być także roznoszone przez zjadające je zwierzęta (endochoria). Jedna roślina wytwarza kilka tysięcy nasion[13]. Nasiona mogą zachować zdolność kiełkowania w ziemi do 10 lat[14]. Optymalna temperatura ich kiełkowania wynosi 13 °C[15].
Siedlisko
Roślina synantropijna i segetalna. Rośnie na nieużytkach, przydrożach, terenach kolejowych oraz na polach uprawnych jako chwast[7], zwłaszcza w uprawach zbóż, szczególnie ozimych, oraz w uprawach roślin strączkowych, kukurydzy i ziemniaków[15]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy (Cl.) Stellarietea mediae[16].
Oddziaływania międzygatunkowe
Na fiołku polnym pasożytują niektóre gatunki grzybów i lęgniowców: Golovinomyces orontii, Peronospora violae, Ramularia agrestis[17].
Genetyka i zmienność
Liczba chromosomów 2n = 34[8]. Fiołek polny tworzy mieszańce z fiołkiem trójbarwnym (V. ×tricoloroformis Gerst.)[8].

W obrębie tego gatunku oprócz podgatunku nominatywnego wyróżniono jeden podgatunek[4]:

  • V. arvensis subsp. megalantha Nauenb. – występuje we Włoszech, Szwajcarii, Austrii oraz Albanii[18], jednak niektóre źródła podają go z Polski[8]. Jest to roślina 1–2-letnia, o płaskiej i pachnącej koronie długości 18–25 mm i płatkach przeważnie dłuższych od działek kielicha, żółtych, górą fioletowo nabiegłych[8].

Nazewnictwo

edytuj

Dawne nazwy gatunku to „braciszki” i „bratki małe”[19]. Od pierwszego wydania Roślin polskich (1924) gatunek określany jest mianem fiołka polnego[20] i ta nazwa powtarzana jest w listach krytycznych gatunków flory polskiej[21] i słownikach botanicznych[22][23]. W części publikacji jako poboczna odnotowywana jest także nazwa „bratek polny”[24][25] (w słownikach botanicznych nazwa „bratek” stosowana jest tylko dla fiołka ogrodowego[23][21]).

Zastosowanie

edytuj

W medycynie ludowej fiołek polny był używany jako roślina lecznicza. Surowcem zielarskim była cała roślina. Ziele zawiera niewielką ilość alkaloidów, barwników, cukrów, kwasu winowego, ziele i korzeń zawierają dużo saponin. Wykazuje działanie moczopędnie, odtruwające. Wewnętrznie stosowano go w chorobie wieńcowej oraz nadciśnieniu, a zewnętrznie przeciwko trądzikowi młodzieńczemu[13].

Szkodliwość i zwalczanie

edytuj

Fiołek polny to niewielka roślina, i z tego względu często lekceważy się jego zwalczanie. Szczególnie zagraża kiełkującym nasionom i siewkom roślin uprawnych, rozwija się bowiem szybciej od nich i zagłusza je. Gdy pojawi się w dużej liczbie może znacznie obniżyć plony, szczególnie na plantacjach jęczmienia i rzepaku, gdyż ich nasiona kiełkują w tym samym czasie, co nasiona fiołków. W plantacji rzepaku 100 roślin fiołka polnego na 1 m² może obniżyć plon nawet o 35%[12].

Zapobiega się jego nadmiernemu rozwojowi poprzez działania profilaktyczne: bronowanie upraw, używanie materiału siewnego pozbawionego nasion chwastów, głęboka orka pożniwna i używanie do nawożenia tylko dobrze przekompostowanego obornika i kompostu. Chemiczne zwalczanie jest trudne, gdyż fiołek polny jest odporny na wiele herbicydów. Zarejestrowano wiele środków do jego zwalczania, ale ich skuteczność bywa różna. Najbardziej skuteczne są preparaty zawierające takie substancje czynne jak: diflufenikan, izoproturon, beflubutamid lub aminopyralid. Należy też je dostosować do gatunku uprawianej rośliny, do fazy jej wzrostu oraz do warunków atmosferycznych[12].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-11-30] (ang.).
  3. ↑ The Plant List. [dostęp 2018-02-11].
  4. ↑ a b c d Viola arvensis Murray. Plants of the World Online. [dostęp 2021-01-16]. (ang.).
  5. ↑ a b Taxon: Viola arvensis Murray. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2020-01-16].
  6. ↑ Discover Life Maps. [dostęp 2018-02-11].
  7. ↑ a b c d Barbara Sudnik-Wójcikowska: Rośliny synantropijne. Warszawa: Multico, 2011. ISBN 978-83-7073-514-2. OCLC 948856513.
  8. ↑ a b c d e f Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  9. ↑ a b c d Jan Zabłocki: Flora Polski. Dwuliścienne. Wolnopłatkowe. Dwukwiatowe. Rodzina: Violaceae, fiołkowate. Kraków: PAN, 1947.
  10. ↑ a b Pensée des champs. Flore Alpes. [dostęp 2021-01-16]. (ang.).
  11. ↑ Pensée minuscule. Flore Alpes. [dostęp 2021-02-07]. (fr.).
  12. ↑ a b c Fiołek polny, bratek polny – opis, zwalczanie i zdjęcia. [dostęp 2018-02-10].
  13. ↑ a b František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
  14. ↑ Viola arvensis. Plantes & Botanique. [dostęp 2021-01-16]. (fr.).
  15. ↑ a b Horst Klaaβen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limburgerhof: BASF Aktiengeselschaft, 2004.
  16. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
  17. ↑ Malcolm Storey: Viola arvensis Murray (Field Pansy). [w:] BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2018-02-11].
  18. ↑ Viola arvensis subsp. megalantha Nauenb.. Plants of the World Online. [dostęp 2021-01-16]. (ang.).
  19. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. II. Warszawa: Nakładem autora, 1894, s. 823.
  20. ↑ Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński, Bogumił Pawłowski: Rośliny polskie. Lwów, Warszawa: Książnica-Atlas, 1924, s. 308.
  21. ↑ a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 202-203, ISBN 978-83-62975-45-7.
  22. ↑ Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 195. ISBN 978-83-925110-5-2.
  23. ↑ a b Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 218. ISBN 83-214-1305-6.
  24. ↑ Jakub Mowszowicz, Krajowe chwasty polne i ogrodowe, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1955, s. 147.
  25. ↑ Viola arvensis Murray, [w:] Atlas roślin Polski [online], atlas-roslin.pl [dostęp 2024-04-14].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Fiołek_polny&oldid=73559331”