Łąka

Łąka – zbiorowisko roślinne tworzone przez byliny ze znacznym udziałem traw. Stosowane są różne kryteria przy definiowaniu i wyodrębnianiu łąk odwołujące się do składu i struktury pokrywy roślinnej, sposobu użytkowania i funkcjonowania w krajobrazie. W szerokim znaczeniu termin obejmuje wszelkie formacje trawiaste występujące na Ziemi, w tym stepy i sawanny. Łąka wąsko definiowana to półnaturalne lub antropogeniczne zbiorowisko, którego utrzymywanie się zależne jest od koszenia. Łąki kośne (łac. pratum) określane bywają „łąkami właściwymi” i przeciwstawiane są naturalnym formacjom trawiastym oraz pastwiskom. W klasyfikacji fitosocjologicznej łąki właściwe należą do klasy roślinności Molinio-Arrhenatheretea.

Łąka trzęślicowa

Skoszona łąka

W węższym znaczeniu stosowanym w typologii użytków rolnych oraz klasyfikacji użytków gruntowych używanej w geodezji pojęcie łąki jest ograniczone do zbiorowisk tworzonych przez wieloletnie trawy, turzyce, rośliny motylkowe i rośliny innych rodzin, które występują na mezotroficznych i eutroficznych glebach o wysokim poziomie wód gruntowych, zawierających przez większą część roku od 60 do 80 procent wilgoci w stosunku do całkowitej ich pojemności wodnej. Niedobory wody mogą być uzupełniane między innymi przez nawadnianie bądź wykorzystywanie bliskiego poziomu wody gruntowej lub zalewów rzek.

Łąki (wąsko rozumiane) wraz z pastwiskami składają się na użytki zielone. Charakterystyczne dla łąk jest to, że korzenie i rozłogi roślinności łąkowej tworzą darń, dzięki której łąka może odrastać na nowo po każdym skoszeniu i spoczynku zimowym. Dlatego rośliny rosnące na użytkowanych rolniczo łąkach są pozyskiwane na paszę (łąki kośne). Łąki są przedmiotem badań łąkarstwa.

Klasyfikacja łąk

Istnieje szereg kryteriów podziału łąk ze względu na ich genezę, warunki siedliskowe, sposób użytkowania, położenie, cechy roślinności.

Podział łąk w odniesieniu do kryterium ich genezy

Ze względu na genezę wyróżnia się łąki naturalne, półnaturalne i antropogeniczne.

• naturalne – zbiorowiska trawiaste wykształcające się i występujące tam, gdzie ze względu na warunki ekologiczne nie występują inne zbiorowiska (zwłaszcza lasy). Do czynników ograniczających występowanie lasów należą: długotrwałe zalewy wód i wysoki poziom wód gruntowych, niskie temperatury, silne wiatry, lawiny, krótki okres opadów i ich niewielka ilość, klimat kontynentalny. Należą tu hale powyżej górnej granicy lasu, łąki nadrzeczne, stepy i murawy kserotermiczne;
• półnaturalne – zbiorowiska trawiaste wykształcające się i utrzymujące się dzięki ekstensywnemu oddziaływaniu człowieka (użytkowaniu kośnemu i pastwiskowemu);
• sztuczne – zbiorowiska trawiaste o prostej strukturze, świeżo założone, krótkotrwałe na użytkach przemiennych lub trwałe, ale silnie przekształcone na skutek intensywnych zabiegów pratotechnicznych (wałowanie, podsiewanie, nawożenie).

Podział łąk w odniesieniu do kryterium użytkowania

Ze względu na czas trwania użytkowania wyróżnia się łąki:

• trwałe – użytkowane trwale lub w okresach wieloletnich,
• przemienne – użytkowane krótko i ujmowane w płodozmiany polowe.

Ze względu na produkcyjność i intensywność użytkowania wyróżnia się łąki:

• małowartościowe,
• niskoproduktywne,
• intensywne.

Podział łąk w odniesieniu do kryterium położenia

Ze względu na położenie wyróżnia się łąki:

• niżowe dolinowe,
• niżowe pozadolinowe,
• górskie.

Podział łąk w odniesieniu do kryterium siedliska

Ze względów siedliskowych wyróżnia się łąki:

• grądowe (grądy) – położone w miejscach suchych, zależne od opadów, optymalne użytkowane kośno-pastwiskowe
• zalewne (łęgi) – położone w dolinach rzek na terasach zalewowych, cechują się zmiennymi warunkami wodnymi,
• bagienne i pobagienne (bielawy i murszowiska) – położone w miejscach o wysokim poziomie wód, zwykle stagnujących.

Podział łąk w odniesieniu do kryterium roślinności

Ze względów fitosocjologicznych wyróżnia się, na siedliskach wilgotnych:

• łąki trzęślicowe (Molinion) – bogate florystycznie, budowane przez trzęślicę modrą, przytulię północną, czarcikęs łąkowy, sierpik barwierski i inne. Powstają na glebach zmiennowilgotnych, często ubogich, w warunkach sporadycznych pokosów, najwyżej raz w roku, zwykle w sierpniu lub wrześniu. Siano z tych łąk nie ma dużej wartości odżywczej i było niegdyś wykorzystywane na ściółkę dla zwierząt. Wraz z zanikiem tradycyjnego użytkowania łąki te giną, a wraz z nimi zasiedlające je, rzadko spotykane gatunki, m.in. kosaciec syberyjski, mieczyk dachówkowaty, goździk pyszny, oman wierzbolistny. Łąki te podlegają ochronie jako siedlisko przyrodnicze w obszarach Natura 2000.
• łąki ostrożeniowe (Calthion palustris) – wilgotne i mokre, nawożone, tradycyjnie zagospodarowane jako łąki dwukośne. Typowa dla nich jest obecność takich gatunków jak: ostrożeń łąkowy i warzywnego, knieci błotnej, rdestu wężownika, dzięgla leśnego. Często występują tu przedstawiciele storczykowatych z rodzaju kukułka, a miejscami także pełnik europejski.
• łąki selernicowe (Cnidion dubii) – występują w dolinach dużych rzek, w warunkach zmiennej wilgotności spowodowanej wylewami i jednokrotnych, późnych pokosów. Charakteryzują się udziałem wielu rzadkich roślin – selernicy żyłkowanej, czosnku kątowego, tarczycy oszczepolistnej i innych. Podlegają ochronie siedliskowej w obszarach Natura 2000.
• łąki wyczyńcowe (Alopecurion pratensis) – pospolite w Polsce łąki zalewowe, intensywnie użytkowane łąki w dolinach dużych rzek z dominacją wyczyńca łąkowego.
• łąki solniskowe (Glauco-Puccinellietalia) – rzadko spotykane w Polsce łąki na terenach zalewanych przez wody morskie lub w miejscach wysięków wód zasolonych. Podlegają ochronie siedliskowej w obszarach Natura 2000.

Na siedliskach świeżych:

• łąki rajgrasowe (Arrhenatherion) – bogate florystycznie, kwietne łąki w dominacją miękkolistnych traw, głównie rajgrasu wyniosłego, wiechliny łąkowej i owsicy omszonej, z udziałem m.in. takich gatunków jak: dzwonek rozpierzchły, kozibród łąkowy, jastrun właściwy. Tradycyjnie ekstensywnie użytkowane, jedno- lub dwukośne. Podlegają ochronie siedliskowej w obszarach Natura 2000.

Ze względu na zaburzenia w składzie roślinności łąkowej powodowanym intensyfikacją użytkowania powstają łąki o składzie florystycznym zależnym od podsiewu lub stanowiące inne fazy degeneracji związane z silnym przekształceniem warunków ekologicznych. W związku z dominacją pojedynczych gatunków (głównie traw) na tego typu siedliskach, łąki tego rodzaju nazywane są od nazwy dominującej rośliny. Przykładem mogą być łąki śmiałkowe z dominacją śmiałka darniowego. Powstają one zwykle na skutek degeneracji innych zbiorowisk łąkowych po zbyt intensywnym wypasie lub obniżeniu poziomu wód gruntowych. Inne przykłady to łąki: sitowe z sitem rozpierzchłym, kłosówkowe z kłosówką wełnistą, trzcinnikowe z trzcinnikiem lancetowatym.

Ochrona łąk

Prawdopodobnie wymarły w Polsce mieczyk błotny, jeden z gatunków typowych dla siedlisk łąkowych

W Polsce i w Europie wiele typów łąk oraz związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt ginie w wyniku zmiany w użytkowaniu – odejścia od tradycyjnych, ekstensywnych sposobów gospodarowania w tym wypasu łąk. Część łąk zostaje przekształcona w ziemie orne lub grunty budowlane. Część przestaje być użytkowana, porastając krzewami i drzewami, część jest zbyt intensywnie eksploatowana. W obu przypadkach prowadzi to do zmian w składzie gatunkowym zbiorowisk roślinnych i ustępowania cennych, zagrożonych gatunków roślin i zwierząt. Dodatkowym czynnikiem zagrożenia tych zbiorowisk jest nadmierne osuszanie się siedlisk spowodowane prowadzonymi przez dziesięciolecia melioracjami. Ginące łąki wymagają ochrony czynnej – przywracania lub podtrzymywania tradycyjnych metod użytkowania. W krajach Unii Europejskiej, a więc także w Polsce, wiele typów siedliskowych łąk podlega ochronie zgodnie z dyrektywą siedliskową i wymaga wyznaczenia dla ich zachowania obszarów Natura 2000. W celu utrzymania łąk ekstensywnych obowiązuje w Unii Europejskiej system dopłat rolnośrodowiskowych. Ponadto najcenniejsze fragmenty łąk mogą być chronione jako użytki ekologiczne, co umożliwia ich dalsze, bezproblemowe użytkowanie rolnicze.

Powstawanie

Przed pojawieniem się człowieka obszar prawie całej Polski pokrywały lasy. Jedynie w dolinach rzek i na terenach położonych wysoko w górach można było spotkać roślinność zielną. Wieloletnie rośliny zielne które w odróżnieniu od drzew znoszą coroczne wylewy rzek w dolinach, tworzyły łąki zalewowe. Silne wiatry i mrozy panujące w wysokich górach oraz cienka warstwa gleby, to warunki w których mogą przetrwać tylko niskie, przytulone do ziemi rośliny, wchodzące w skład naturalnych hal (łąk wysokogórskich). Osiedlenie się i chów zwierząt skłoniły człowieka do rozpoczęcia wycinki lasów. Na ich miejscu tworzył on m.in. łąki. Rośliny łąk są w większości rodzime, wcześniej były mieszkańcami śródleśnych polan, runa lasów, terenów nadwodnych oraz hal. Łąki nie zarastają krzewami i drzewami, jeśli są regularne koszone lub jeśli są na nich wypasane zwierzęta.

Panorama łąk w okolicy Podlodowa

Zobacz też

• trawnik
• miejska przestrzeń zielona