Dagal-hareeyyii

jirlamee

Dagal-hareeyyii ykn Lafbishaneewwan ykn gaffaa-bisheen ykn jirlameen (Afaan ingiliiziin: Amphibian )bineeldota lafee qabeeyyii yeroo jalqabaaf bishaan keessaa gara lafaatti madaqanii jireenya lafarraa eegalaniidha. Amaloota jirlameen ittiin beekaman kanneen armaan gadiiti. Bishaan keessaafi lafa irra jiraatu. Gogaan isaani iskeelii hin qabu. Qaamni hargansuu isaanii asaassii(giilii), sombaafi gogaa jiidhina qabuudha. Sadarkaa jiisaa yookaan taadipooliitti bishaan keessa jiraachuun Asaassii (giilii) harganu. Onnee goloota sadiitti (Dhiigsimattu (orikilii) lamaafi Dhiiglaataa (ventirikii)tokko) qoodame qabu. Ektootarmoota(geedaroo'a )dha. Walhormaata gaggeessuuf jirlameen gara bishaaniitti deebi’u. jirlameen akkuma qurxummiilee Walfudhanna sanyii qaaman alaa gaggeessu. Dhalaan isaanii hanqaaquu bishaan keessatti buusti. Kormaanis sanyii kormaa bishaan keessatti gad-lakkisuun hanqaaquu waliin walfudhata. Walfudhanna sanyiin booda, micireen uumame gara jiisaatti jijjiirama. Fakkeenyi jirlameeleen kanneen akka fattee, raachaafi kan kana fakkaataniidha,jirlameen qaama saalaa ala nafaa isaanii irraa hin qaban. Dhaltuun hanqaaquu bishaan keessatti buusti. Kormaanis sanyii isaa bishaan keessatti dhangalaasa. Misooma hanqaaquu bishaan keessatti raawwata jechuudha. rimeesuu booda, micireen uumame gara jiisaatti jijjiirama. Jiisaan hanqaaquu keessaa bahe kun Callee(tadpole) jedhama.

Hiikkoo

Jirlameen ykn Lafbishaneewwan miseensota gita Lafbishanee yoo ta'an, raacha(fi fattee), qarcoo-lagaa(salamander), fi raammoo jaaamoo (seesiliya) kan hammatudha. Duguggurqabeeyyii geedaroo'a hududda afurii fi bishaanii fi lafaa irra  kan jiraataniidha.

Sorannaa

Amfibiyaanonni sadarkaa jireenyaa fi sanyii isaanii irratti hundaa’uun amala nyaataa adda addaa agarsiisu. Amfibiyaanonni ga’eessota ta’an baay’een isaanii foon kan nyaatan yoo ta’u, adda durummaan ilbiisota, raammoo fi bineensota lafeemaleeyyii xixiqqoo nyaatu. Gosoonni gurguddoon tokko tokko, kan akka raachaafi qorcoo-lagaa tokko tokko, hoosistoota xixiqqoo ykn amfibiyaanota biroo nyaachuu danda’u. Calleen(Tadpoles), bifa jiisaa jirlameeyyiitii, akka waliigalaatti sorattoo margaa ykn sorattoo foonii yoo ta’an, akkuma dagaaganiin gara foon nyaachuutti osoo hin ce’iin dura saaphaphuufi biqiltoota sooratu.

Hargansuu

Amfibiyaanonni sirna hargansuu addaa kan sombaa fi gogaa of keessatti hammate qabu. Yeroo sadarkaa jiisatti, calleewwan adda durummaan karaa asaassiin ykn qaarundaan harganu. Yeroo gara ga’eessotaatti jijjiirama (Jijjirunka) keessa darban sombatti harganuunitti ofguddifatu. Amfibiyaanonni ga’eessota ta’an hedduun gogaa isaanii file-dabarsuu gaaziitti jijjiiruuf kan itti fayyadamu yoo ta’u, kunis oksijiiniin kallattiin qaama isaanii keessatti akka babal’atu, kaarboon daayi’oksaayidiis akka ba’u taasisa. Kan hubatamuu qabu, gosootni salamander tokko tokko guutummaatti somba kan hin qabnee fi hafuura baafannaaf gogaa qofa irratti hirkatu.

Walhormaata

Amfibiyaanonni akkaataa idileetti karaa rimaaya alaatiin wal horu, hanqaaquu bishaan ykn naannoo jiidha qabu keessatti kaa’u. Hanqaaquun kun yeroo baayʼee mandhee hoomachaa keessatti kan guddatu yoo taʼu, bineeldootaan nyaadhamuu irraa  isaan eega. Erga unki jijjirame booda, calleen(tadpoles) meetamoorfoosii keessa darbuun gara bifa ga’eessotaatti jijjiiramu. Adeemsi kun jijjiirama morfoloojii(dhaaba qaamaa) guddaa kan akka guddina qaamaa fi sombaa of keessatti qabata. Gosoonni tokko tokko kunuunsa warraa kan agarsiisan siʼa taʼu, gaʼeessonni hanqaaquu fi ijoollee isaanii eegu ykn kunuunsu.