Càncer
Lo cancèr (var. cancer, càncer[1]) es una malautiá grèva entraïnada per una proliferacion cellulara anarquica, incontrarotlada e incessanta. Aquela multiplicacion desordonada s'opausa a la proliferacion contrarotlada que caracteriza lei teissuts sans e que permet la reparacion ò lo remplaçament normau dei pèrdas cellulara. Aqueu desreglament dei mecanismes de proliferacion es causat per de mutacions que rendon totalament ò parcialament ineficaç lei gèns cargats de la limitar.
Lei cellulas cancerosas forman generalament una tumor que va envaïr l'organ onte la patologia es apareguda e que va s'ensertar sus d'autreis organs en passant per lo sistèma circulatòri. Finalament, la multiplicacion dei tumors cancerosas dins l'organisme entraïna de perturbacions grèvas de son foncionament que causan la mòrt dau malaut.
Lo tèrme cancèr designa un ensems fòrça important de malautiás que partejan aquelei caracteristicas. Pasmens, en foncion de l'organ inicialament tocat, de la natura dei cellulas a l'origina de la proliferacion incontrarotlada, existís mai d'un tipe de cancèr. Dempuei la fin dau sègle XX, lo nombre de cas enregistrats es en aumentacion en causa de la multiplicacion dei conduchas riscadas (generalizacion dau tabagisme, de la consumacion d'alcòl... etc.), d'un environament industriau pus agressiu (aumentacion de la pollucion, aumentacion dau nombre de substàncias cancerigènas utilizadas... etc.) e de l'envielhiment generau de la populacion.
Lei cancèrs son donc l'objècte de recèrcas importantas car son venguts la segonda causa de mortalitat après lei malautiás cardiacas dins lei país desvolopats. Aquò permet d'i melhorar lo tractat de la malautiá mai pas d'enraiar son desvolopament. Dins lei país en desvolopament, lei cancèrs son tanben en progression e sovent mortaus en causa de la manca d'estructuras adaptadas. Ansin, en 2008, lei cancèrs tuèron 7,8 milions de personas dins lo mond còntra 5,8 milions en 1990.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]
La descripcion pus anciana d'un cancèr data d'aperaquí 1600 av. JC e se troba dins un papirús egipcian que depinta una tumor e una operacion cirurgicala per la retirar[2]. La malautiá foguèt tanben estudiada per lo mètge grèc Ipocrates (vèrs 460 - vèrs 370 av. JC) qu'utilizèt lo tèrme carcinos — que donèt cancer en latin — per ne depintar certanei formas[3][4] La medecina antica expliquèt la malautiá ambé la teoria deis umors.
Aquela explicacion demorèt preponderanta fins au sègle XIX e la descubèrta de la division cellulària. Lo desvolopament de la teoria modèrna explicant lo cancèr acomencèt a la fin dau sègle XVIII quand lo mètge britanic Percivall Pott (1714-1788) descurbiguèt una frequéncia importanta de cancèr dau scròtum au sen dei populacions de rasclachaminèias. Un sègle pus tard, entre 1871 e 1874, un autre Britanic, Campbell De Morgan (1811-1876) formulèt la premiera definicion modèrna de la patologia a partir d'observacions de tumors e dei fenomèns de propagacion au sen de l'organisme. Puei, la premiera explicacion dau foncionament de la malautiá foguèt l'òbra dau zoologista alemand Theodor Boveri (1862-1915) que prepausèt una explicacion basada sus una proliferacion cellulara anarquica entraïnada per una exposicion a d'agents patogèns d'origina radiologica, fisica ò quimica.
La cirurgia foguèt lòngtemps l'unic tractament existent mai lei resultats èran sovent desfavorables en causa de la manca d'igièna[5]. Pasmens, a partir dau començament dau sègle XX, la descubèrta deis efècts anticellulars dei raionaments ionizants permetèt de desvolopar de solucions non cirurgicalas. Favorizèt tanben una apròcha multidisciplinària de la patologia. Dins lo corrent deis annadas 1920, apareguèron egalament lei premiereis estudis epidemiologics. Après la Segonda Guèrra Mondiala, permetèron de descubrir de diferéncias importantas regardant la frequéncia dei cancèrs au sen dei diferentei populacions mondialas. Aquò permetèt d'identificar plusors causas de cancèr e favorizèt l'aparicion de programas de prevencion. Enfin, dempuei leis annadas 1970-1980, lo cancèr es vengut una preocupacion majora dei país desvolopats, çò que permetèt d'afinar la coneissença de la malautiá e de desvolopar de tractaments pus precís e pus eficaç.
Frequéncia
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo cancèr es una patologia frequenta qu'èra la segonda causa de mortalitat dins lo mond en 2010 ambé 7,98 milions de decès. En causa de l'aumentacion de la durada de vida, sa frequéncia es a aumentar dempuei leis annadas 1990. D'efèct, en 1990, lo nombre de mòrts tuats per un cancèr èra de solament 5,8 milions.
Lei tipes de cancèr pus espandits varian segon lei regions. Per exemple, en Euròpa ò en America dau Nòrd, leis afeccions dau paumon son relativament frequentas en causa dau tabagisme important deis abitants. S'i troba tanben un nombre aut de cancèrs entraïnats per una alimentacion marrida. En revènge, en Africa, la manca de sistèmas sanitaris eficaç favoriza lei patologias liats ai virús sexualament transmissibles coma lei cancèrs dau fetge entraïnats per lo virús de l'epatiti B.
Causas
[modificar | Modificar lo còdi]Lei cancèrs son entraïnats per l'exposicion a de susbstàncias, de raionaments ò de virús que son capablas de causar de mutacions ò d'expressions incorrèctas de certanei gèns, dichs oncogèns, que son implicats dins lei mecanismes de proliferacion e de diferenciacion dei cellulas[6][7].
L'activitat d'aqueleis oncogèns es normalament contraròtlada per de gèns inibitòris, dichs antioncogèns. Pasmens, leis antioncogèns pòdon èsser absents (predisposicion genetica au cancèr), ineficaç ò subir de mutacions perturbant son foncionament. Ansin, la reduccion de l'inibicion deis oncogèns que ne resulta pòu entraïnar d'errors de multiplicacions ò de diferenciacions dei cellulas a l'origina de cancèrs.
Alcòl
[modificar | Modificar lo còdi]Dins l'òme, l'alcòl es un important factor de risque per lei cancèrs de la boca, dau faringe, de l'esofag, de l'estomac e dau fetge. Un liame ambé l'aparicion de cancèrs dau sen foguèt pereu recentament descubèrt. La consumacion d'alcòl agrava tanben leis efècts dau tabagisme. Sei consequéncias nefastas semblan aumentar ambé l'importància dei quantitats ingeridas. Pasmens, de dòsis moderadas son egalament capablas d'entraïnar l'aparicion de cancèrs. Ansin, en França, l'alcòl es classat coma la segonda causa de cancèr après lo tabac e i serià estat en 2015 a l'origina de 15 000 decès per cancèr sus un totau de 148 000[8].
Alimentacion
[modificar | Modificar lo còdi]L'alimentacion pòu tenir un ròtle dins l'aparicion de certanei cancèrs en causa de proprietats cancerigènas de certaneis aliments (graissa), d'una contaminacion alimentària per de substàncias cancerigènas ò de deficiéncias (vitaminas, fibras... etc.).
L'influéncia negativa dei graissas es sospichada dins lo cas dei cancèrs colorectaus, dei cancèrs dau sen, dei cancèrs de l'endomètre e dei cancèrs de la prostata. Per exemple, la consumacion jornadiera de mai 50 g de carn roja es sovent considerada coma un factor d'aparicion de cancèrs colorectaus. La carnsalada es tanben classada coma produch cancerigèn.
Lei contaminacions alimentàrias favorizant l'aparicion de cancèrs pòdon venir de polluents d'origina naturala, coma de micotoxinas (idrazin dins certanei bolets frescs), umana coma leis idrocarburs aromatics policiclics ò mixta coma lei metaus.
D'aliments an un ròtle protector coma lei vitaminas ò lei fibras[9]. Sa consumacion es encoratjada per prevenir l'aparicion de patologia. Ansin, manjar regularament de fruchs ò d'èrbas permet de redurre d'un biais relativament important lo risque de cancèr. La consumacion de fibras a un efèct analòg.
Irradiacion
[modificar | Modificar lo còdi]Lei raionaments ionizants, que siguem artificiaus ò naturaus, son cancerigèns en delà d'un limit estimat entre 100 e 2 000 mGy. Aqueu fenomèn es conegut dempuei 1902 quand foguèt depintat lo premier cancèr dau pèu entraïnat per una irradiacion. Après lei bombardaments de Hiroshima e de Nagasaki, d'estudis mostrèron una aumentacion importanta dei leucemias amb un maximom en 1951-1952. Puei, dins lo corrent deis annadas seguentas, d'autrei tipes de cancèrs faguèron pauc a pauc son aparicion entre lei subrevivents tocats per de dòsis superioras a 1 Gy (mesolha, tiroïda, sen, òs... etc.). De fenomèns analògs foguèron observats après l'accident de Chernobyl.
Malautiás e predisposicions geneticas
[modificar | Modificar lo còdi]Quauquei malautiás d'origina genetica pòdon entraïnar la formacion de tumors. Aquò es generalament la consequéncia d'una alteracion, d'una inactivacion ò d'una abséncia deis antioncogèns. Per exemple, es lo cas de la polipòsi colica que causa l'aparicion de tumors lòng dau colon que van degenerar en cancèr. Certanei malautiás, coma lo retinoblastòma, son capablas d'entraïnar dirèctament la formacion de tumors malinas.
Pollucion de l'èr
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo ròtle precís dei polluents atmosferics dins la genèsi dei cancèrs es mau avalorat franc de certanei cas liats a de malautiás professionalas[10] Pasmens, maugrat l'abséncia de quantificacions precisas, de liames segurs son establits entre l'exposicion a la pollucion de l'èr e una aumentacion dei probabilitats de desvolopar un cancèr[11].
A l'ora d'ara, la màger part deis estudis regarda lei risques associats au trabalh. Aquò a permes d'establir l'efèct cancerigèn de l'amiant, dau benzèn, dei poussós de fusta, de la suja, dau quitran dau carbon de tèrra... etc. Pasmens, d'un biais generau e en despiech dei progrès scientifics, l'origina professionala d'un cancèr es malaisada de demostrar. Per exemple, en França, son nombre es estimat cada annada entre 11 000 e 23 000 cas novèus mai solament 15 a 30% serián oficialament reconeguts[12].
Raionament solar
[modificar | Modificar lo còdi]Lo raionament solar, especialament lo raionament ultraviolet, es cancerigèn car es capable d'entraïnar d'ionizacions. D'estudis mostran ansin un liame entre la mòda actuala dau bronzatge e l'aumentacion dau nombre de cancèrs dau pèu. En particular, es lo cas en Austràlia onte la frequéncia de melanòmas es relativament auta.
Substàncias cancerigènas
[modificar | Modificar lo còdi]Ambé lo desvolopament de l'industria e de la tecnologia, l'èsser uman intra en contacte amb un nombre creissent de susbstàncias quimicas qu'an d'efècts cancerigèns. Ansin, en 1885, lo cirurgian alemand Ludwig Rehn (1849-1930) descurbiguèt una proporcion importanta de cancèrs de la vessiga au sen de populacions d'obriers de l'industria dei colorants[13].
Uei, lei proprietats cancerigènas de plusors centenaus de produchs son conegudas. Seis efècts son relativament variats. Lei perturbators endocrinians pòdon, per exemple, imitar d'ormònas e entraïnar de cancèrs liats a de modificacions de la regulacion ormonala. Divèrsei metaus (cadmi... etc.) ò idrocarburs (benzèn... etc.) pòdon perturbar la replicacion de l'ADN e entraïnar de mutacions a l'origina de tumors.
En fòra dei produchs cancerigèns confirmats, de miliers de substàncias son egalament sospichadas d'èsser cancerigèns. Pasmens, demostrar lei proprietats cancerigènas d'una molecula ò d'un materiau es lòng e lei mejans son tròp limitats per estudiar totei lei produchs inquietants. Ansin, lo caractèr cancerigèn dei gas escapament dei motors Diesel foguèt sospichat en 1988 mai la confirmacion foguèt pas obtenguda avans 2012. Se dona donc generalament la prioritat ai recèrcas regardant de substàncias largament frequentas dins l'environament uman, coma la màger part deis idrocarburs eissits dau rafinatge de petròli, ò semblant a de cancerigèns ja coneguts coma lei nanomateriaus.
Tabac
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo tabac es un factor fòrça important de cancèrs. En particular, en França, seriá a l'origina de 80% dei cancèrs de paumon, de 75% dei cancèrs dau laringe e de 50% dei cancèrs de la vessiga. A tanben un ròtle dins certanei cancèrs dau fetge, dau pancreàs, dau ren, dau sen, dau colon ò de l'ovari. Ansin, totjorn en França, es considerat coma la premiera causa de mortalitat per cancèr amb aperaquí 47 000 decès en 2014[14].
virús
[modificar | Modificar lo còdi]Lo ròtle de certanei virús dins l'aparicion de cancèrs en l'òme es conegut dempuei 1964. Lo liame dau virús d'Epstein-Barr ambé lo limfòma de Burkitt foguèt lo premier clarament establit. En 1978, l'observacion dei zònas de distribucion dei cancèrs primitius dau fetge e dau virús de l'epatiti B permetèt de descubrir una correspondéncia. Puei, dins lo corrent deis annadas seguentas, d'autrei liames entre virús e cancèrs foguèron trobats coma aqueu entre lei cancèr dau còl de l'uter e lei papillomavirus. D'importantei recèrcas son a estudiar leis efècts dei virús d'ADN sus lo desvolopament de certanei cancèrs.
Simptòmas e diagnostic
[modificar | Modificar lo còdi]La gròssa diversitat dei cancèrs e de sei caracteristicas pròprias rend fòrça malaisada l'enumeracion precisa de totei lei simptòmas possibles de la patologia. Una pèrda importanta de pes, un desgost, un lassitge intens, de pèrdas de sang ò de dolors variadas acopanhan generalament un cancèr. De còps, la malautiá es detectada a l'azard après una presa de sang ò una simpla visita medicala. Pasmens, certanei cancèrs pòdon demorar « silenciós », çò qu'entraïna un retard de diagnostic e de problemas de tractament car la malautiá es alora sovent ben avançada quand es finalament descubèrta. Dins totei lei cas, lo diagnostic dèu èsser confirmat per d'examens clinics, d'examens radiologics ò endoscopics, d'examens de laboratòri ò de biopsias.
Evolucion
[modificar | Modificar lo còdi]Après son entraïnament per l'activacion d'oncogèns e en causa de la pèrda ò de l'alteracion per mutacion d'un ò de plusors antioncogèns, lei cancèrs evolucionan per venir mai perilhós e per contornejar lei barrieras de proteccion de l'organisme ò leis efècts dei tractaments. Aquò permet son desvolopament au sen dau teissut d'origina e dins lei teissuts vesins. En parallèl, pòdon se disseminar a distància e causar l'aparicion de metastasis que causan la generalizacion de la malautiá a tot l'organisme.
L'aumentacion de la malignitat creis ambé lo temps. Es sovent la consequéncia d'una instabilitat genetica que permet l'aparicion de proprietats novèlas que modifican lei cellulas. Ansin, lei cellulas cancerosas semblan a un teissut diferent ò a un teissut embrionari. Dins certanei cas, aquelei cellulas secretan de substàncias similaras a certaneis ormonas naturalas (sindròme paraneoplasic), çò qu'entraïna d'efècts similars a una ipersecrecion.
Lei cellulas cancerosas aquistan de proprietats novèlas[15]. Premier, pòdon proliferar d'un biais continü en causa de l'expression permanenta dei receptors ai factors de creissença cellulara. Puei, au contrari dei cellulas normalas, vènon capablas de produrre sei factors de creissença. Aquò li dona un avantatge important de subrevivença e favoriza mai sa proliferacion. Autre avantatge de remarca, lei cellulas cancerosas pòdon exprimir de gèns empachant la mòrt cellulara programada (apoptòsi) ò permetent de formar de venas que van norrir la tumor. Aquelei fenomèns despendon de l'instabilitat genetica a l'origina dau cancèr. Aquò a per consequéncia l'aparicion de diferents tipes de cellulas cancerosas, dotadas de proprietats diferentas, au sen d'una meteissa tumor. Aquela multiplicacion dei familhas de cellulas cancerosas en un meteis pacient favoriza mai lo desvolopament de la malautiá car cada tipe es generalament ben adaptat a un teissut donat onte va proliferar.
Existís una descripcion de l'evolucion dau cancèr qu'es de còps utilizada per depintar l'estenduda e lo volum agantats per la malautiá[16] :
- l'estadi 1 correspond a una tumor unica e de talha pichona.
- l'estadi 2 correspond a una tumor totjorn localizada mai de volum pus important.
- l'estadi 3 correspond a una invasion dei ganglions limfatics ò dei teissuts vesins.
- l'estadi 4 correspond a una extension larga a l'organisme ambé de metastasis.
Tractament, prevencion e despistatge
[modificar | Modificar lo còdi]Tractament
[modificar | Modificar lo còdi]
Lo tractament dau cancèr es realizat dins d'endrechs especializats amb, generalament, una estrategia definida per una còla medicala pluridisciplinària gropant de mètges eissits de divèrseis especialitats (oncologia, radioterapia, cirurgia, ginecologia... etc.)[17]. Necessita tanben d'obtenir un diagnostic de certitud per determinar lo tipe de cancèr, avalorar son extension, avalorar l'estat generau dau malaut (temps, foncions cardiaca e renala, tractaments precedents còntra lo cancèr, preséncia d'autrei patologias... etc.)
Tres metòdes principaus de tractament existisson e son sovent combinadas :
- l'exerèsi cirurgicala larga de la tumor que consistís en una ablacion de la tumor e dei teissuts sans a son entorn. Pasmens, l'eliminacion de la tumor es pas totjorn possibla (tumor mau delimitada, pas accessibla... etc.).
- la quimioterapia qu'utiliza de medicaments per atacar lei cellulas cancerosas e sei metastasis. Son limit principau es seis efècts segondaris importants (lassitge dau malaut, afebliment dau sistèma immunitari, toxicitat per lei cellulas sanas dei medicaments utilizats... etc.).
- la radioterapia qu'utiliza de fais de raionaments ionizants per tuar lei cellulas cancerosas. Dins aquò, lei rais utilizats entraïnan de lesions dins lei teissuts sans traversats e pòdon entraïnar d'autrei cancèrs dins lo corrent deis annadas seguissent lo tractament[18].
De tecnicas pus especificas existisson tanben :
- l'ormonoterapia que pòu redurre ò eliminar lei desequilibris ormonaus a l'origina de certanei cancèrs, çò que permet d'alentir e, de còps, d'inversar lo desvolopament de la malautiá.
- l'immunoterapia que son objectiu es d'estimular l'accion dau sistèma immunitari. De recèrcas son en cors per obtenir un vaccin capable de menar lei cellulas immunitàrias a atacar lei cellulas cancerosas.
- de tractaments basats sus l'utilizacion de fais d'ultrasons que son capables de tuar lei cellulas cancerosas. Aqueu metòde es totjorn l'objècte d'importantei recèrcas mai sembla eficaç per atacar lei metastasis.
- la fotoquimioterapia qu'es una varianta de la quimioterapia. Pasmens, utiliza de medicaments que foncionan unicament en preséncia de lutz, çò que permet una ataca pus ciblada de certanei cancèrs dau pèu.
En parallèl d'aquelei metòdes, lei malauts recebon sovent de suenhs per leis ajudar a faciar lei consequéncias (psicologicas, socialas, professionalas... etc.) de la malautiá ò per mielh gerir la dolor. Enfin, per lei pacients que son condamnats, de suenhs palliatius permeton de demenir ò de suprimir lei sofrenças entraïnadas per lei cancèrs generalizats.
Prevencion e despitatge
[modificar | Modificar lo còdi]La prevencion dau cancèr a coma objectiu de demenir lo risque d'aparicion de la malautiá gràcias a una lucha còntra lei factors que la favorizan[19]. Lo despitatge assaia de descubrir la patologia d'un biais precòç per facilitar son tractament[20].
Dos aspècts principaus dominan la prevencion dei cancèrs. Lo premier es l'evitament ò la demenicion de l'exposicion ai cancerigèns. Per exemple, aquò consistís en la reduccion dau tabagisme, de la consumacion d'alcòl ò de l'exposicion au Soleu, l'aplicacion dei nòrmas de radioproteccion, lo desamiantatge dei bastiments... etc. Lo segond aspèct es l'encoratjament donat a la consumacion de certaneis aliments « protectors » (èrbas, fibras, tè verd... etc.). Una practica esportiva regulara es tanben sostenguda per leis autoritats car permet egalament de redurre lo risque de cancèr[21].
Lo despitatge necessita de campanhas publicas de part deis autoritats per organizar de tèsts medicaus ò per educar la populacion a lei menar ela meteissa. Necessita tanben un important esfòrç de recèrca per desvolopar de tèsts rapides e simples per detectar lei cancèrs pus frequents (sen, paumon, prostata... etc.). Per exemple, lo tèst ISET utilizat per trobar lei cancèrs dau paumon necessita solament una presa de sang e una identificacion visuala dei cellulas cancerosas.
Còst
[modificar | Modificar lo còdi]Lo tractament dau cancèr utiliza de tecnologias avançadas que necessitan d'investiments importants (formacion de mètges, crompa d'accelerators de particulas, crompa de medicaments complèxs... etc.). Entraïna sovent de pausas de trabalh e de convalescéncias mai ò mens lòngas. Enfin, per lei pacients, es una malautiá grèva que pòu causar de trèbols psicologics e aver de consequéncias importantas sus lei vidas sociala ò professionala. En causa d'aquela multiplicacion dei despensas, lo còst totau dei cancèrs per la societat es fòrça malaisat d'establir.
Pasmens, dins lei país desvolopats, de donadas existisson que permeton d'estimar una partida dau còst. Ansin, en França en 2014, lei cancèrs entraïnèron la mòrt de 149 500 personas[22]. Aperaquí 1,15 milion de personas foguèron espitalizadas dins lo sector public en causa d'un cancèr, çò que representèt una despensa d'environ 5,4 miliards d'èuros. Regardant lei pacients, 60% declaravan aver gardat de sequèlas dos ans après la fin dau tractament. De mai, 9% èran estats l'objècte de discrimacions.
Dins lei país en desvolopament, l'occidentalizacion dei condicions de vida e l'aumentacion de l'esperança de vida entraïnan una aumentacion dau nombre de cancèrs qu'es mau mestrejada. Dins aquò, en 2010, aquelei país representavan ja 50% dei cas novèus de cancèrs (còntra 15% en 1970). A tèrme lòng, aquela proporcion va probablament aumentar e lei país pus paures deuràn sostenir la màger part dei còsts mondiaus liats au cancèr.
Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]- (en) Lewis J. Kleinsmith, Principles of cancer biology, Pearson Benjamin Cummings, 2006.
- (en) Richard Pazdur et al., Cancer Management: A Multidisciplinary Approach, Cmp United Business Media, 2009.
- (en) Ian Tannock, The basic science of oncology, McGraw-Hill Professional, 2005.
- (en) Manfred Schwab, Encyclopedia of Cancer , Spinger, 2008.
Liames extèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]- (fr) Institut National du Cancer (INCa), organisme cargat de coordenar la lucha còntra lo cancèr en França ([16]).
Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ Lo Congrès, Dicod'Òc, recèrca « Cancer », 27 de març de 2016
- ↑ Pasmens, maugrat la descripcion de l'operacion cirurgicala, lo papirús indicava que la malautiá èra « ingaribla ».
- ↑ Pus precisament, lo tèrme carcinos designava lei tumors malinas. Lei tumors benignas èran dichas oncos qu'es a l'origina dau tèrme modèrne « oncologia ».
- ↑ Institut National du Cancer, Le ou les cancers ?, 28 de març de 2016, [1].
- ↑ De mai, la cirurgia permet pas totjorn d'agantar la tumor ò de l'eliminar totalament.
- ↑ Institut National du Cancer, Division cellulaire, 28 de març de 2016, [2].
- ↑ Institut National du Cancer, Facteurs de risques, 28 de març de 2016, [3].
- ↑ Institut National du Cancer, Alcool, 28 de març de 2016, [4].
- ↑ Institut National du Cancer, Alimentation, 28 de març de 2016, [5].
- ↑ Institut National du Cancer, Un impact difficile à évaluer, 28 de març de 2016, [6].
- ↑ Institut National du Cancer, La pollution atmosphérique, 28 de març de 2016, [7].
- ↑ Institut National du Cancer, Qu’est-ce qu’un cancer lié au travail ?, 28 de març de 2016, [8].
- ↑ Aqueleis obriers èran principalament exposats a l'anilina, basa de l'industria dei colorants durant lo sègle XIX, qu'es una substància cancerigèna relativament poderosa.
- ↑ Institut National du Cancer, Le tabac, premier facteur de risque évitable de cancers, 28 de març de 2016, [9].
- ↑ Institut National du Cancer, Mécanisme de cancérisation, 28 de març de 2016, [10].
- ↑ Institut National du Cancer, Etapes et stades du cancer, 28 de març de 2016, [11].
- ↑ En França, una reünion de concertacion pluridisciplinària (RCP) es obligatòria avans de començar lo tractament d'un pacient. Per èsser valida, necessita la preséncia d'au mens tres mètges eissits d'especialitats diferentas.
- ↑ Institut National du Cancer, L'imagerie médicale, 28 de març de 2016, [12].
- ↑ Institut National du Cancer, Conseils de prévention, 28 de març de 2016, [13].
- ↑ Institut National du Cancer, Détecter tôt pour mieux soigner, 28 de març de 2016, [14].
- ↑ Institut National du Cancer, Activité physique, 28 de març de 2016, [15].
- ↑ Institut National du Cancer, Les cancers en France en 2015 : l'essentiel des faits en chiffres. Lei donadas dau rèsta dau paragraf son tanben eissidas d'aqueu rapòrt.
