Brontekst bekijken van Bewustzijn

{{Afbeelding combi
| align=right
| afb1 = RobertFuddBewusstsein17Jh.png
| caption1 = Een voorstelling van het bewustzijn in de 17e eeuw door [[Robert Fludd]].
| afb2 = Parasagittal MRI of human head in patient with benign familial macrocephaly prior to brain injury (ANIMATED).gif
| caption2 = De uitdaging binnen de [[cognitieve neurowetenschap]] is de [[neurale correlaten van bewustzijn]] te verklaren als een [[oorzakelijk verband]].
| afb3 = Brein in een vat.PNG 
| caption3 = [[Hersenen in een vat]] stelt onder andere dat de inhoud van het bewustzijn betwijfelbaar is, maar dat het bestaan zeker is, want zonder bewustzijn kun je dat niet betwijfelen. 
| afb4 = 1668 Gérard de Lairesse - Allegory of the Five Senses.jpg
| caption4 = Een [[Allegorie (beeldende kunst)|allegorie]] van de vijf [[zintuig]]en door [[Gerard de Lairesse|Gérard de Lairesse]] uit 1668.
| afb5 = Johannes gumpp.jpg
| caption5 = [[Zelfbewustzijn]] is een beleving van [[persoonsidentiteit]] zoals bij [[introspectie]]. Oftewel een erkenning of besef van het eigen bewustzijn, zoals een [[zelfreferentie]]. 
| afb6 = 1421 Sensory Homunculus.jpg
| caption6 = Een visuele representatie van een [[zintuig]]lijke [[Homunculus (psychologie)|homunculus]], waarbij de [[zintuig]]en gekoppeld zijn aan hun bijbehorende hersengebieden. 
}}
'''Bewustzijn''' is het geestesvermogen dat het [[subject (filosofie)|individu]] in staat stelt de [[Werkelijkheid (filosofie)|buitenwereld]] [[Waarneming (perceptie)|waar te nemen]] en te [[ervaring|verwerken]],<ref>{{Citeer web| url = http://www.noetischwetenschappelijkinitiatief.nl/Artikel-Wat-is-bewustzijn-Roef.html | titel = Wat is Bewustzijn? | auteur = David Roef | jaar = | uitgever = NWI | taal = en}}</ref> oftewel een beleving of ''besef'' te hebben van [[Zelfbewustzijn|het eigen ik]], ingebed in zijn [[Milieu|omgeving]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Damasio | voornaam = Antonio | datum = 2012 | titel = Self Comes to Mind: Constructing the Conscious Brain | ISBN = 030747495X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Het individuele bewustzijn verwerkt opgedane [[zintuiglijke indrukken]] van de [[natuur (werkelijkheid)|natuurlijke omgeving]], van [[mens]]en, van [[object (ding)|voorwerpen]], en [[Contemplatie|reflecteert]] op de [[emotie]]s, [[gedachte]]n of [[behoefte]]n die bij het individu door deze indrukken worden opgeroepen. Het bewustzijn is het [[weten]] of ervaren van wat er zintuiglijk en [[cognitie]]f in het eigen ik omgaat, met eventueel het vermogen om daarover te [[Communicatie|communiceren]]. Andere begrippen die met het begrip 'bewustzijn' worden geassocieerd, zijn: [[waakzaamheid]], [[geestesgesteldheid]], [[arousal]], [[gevoel]], [[intentionaliteit]], [[Geheugen (psychologie)|geheugen]], [[geweten]] en [[begrijpen]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Farthing | voornaam = G William | datum = 1991 | titel = Psychology of Consciousness | ISBN = 0137286686 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

De [[filosofie van de geest]] poogt het [[concept (filosofie)|concept]] 'bewustzijn' nader te definiëren. Dit [[Filosofie|filosofische]] vakgebied onderzoekt het [[lichaam-geestprobleem]], dat wil zeggen de nog niet opgehelderde wisselwerking tussen [[hersenen|hersenactiviteit]] en [[subjectiviteit|bewustzijnservaring]]. Ook een vraag als of, en in hoeverre, er sprake is van bewustzijn bij dieren en bij [[kunstmatige intelligentie]], houdt de filosofie, [[biologie]], [[neurologie]] en [[psychologie]] bezig.{{Bron?||2021|02|24}}

Er bestaan daarnaast verschillende [[Metafysica|metafysische]] standpunten met betrekking tot het bewustzijn, met name het [[Dualisme (filosofie van de geest)|dualisme]] en het [[Monisme (filosofie)|monisme]]. Het monisme is sinds de eerste helft van de 20e eeuw sterk in opkomst. Ook zijn er [[Oosterse filosofie|oosterse]] stromingen die het bewustzijn proberen te verklaren.

Mede dankzij [[technologie|technologische]] ontwikkelingen is er vanaf 1980 sprake van sterk toegenomen [[wetenschappelijk onderzoek]] naar het bewustzijn binnen vooral de psychologie en de [[geneeskunde]]. De term 'bewustzijn' vervangt in de wetenschap en de filosofie de wetenschappelijk verouderde termen '[[Ziel (filosofie)|ziel]]', '[[geest]]' en 'psyche'.

Het bewustzijn wordt door de psychologische wetenschap onderverdeeld in een uitwendig (naar buiten gericht) leven: [[gedrag]]ingen met betrekking tot andere [[mens]]en en de [[Milieu|omgeving]], en een inwendig (naar binnen gericht) leven: de individuele [[gedachte]]n of gevoelens. De psychologie onderzoekt wijzigingen/beperkingen van het normale bewustzijn, veroorzaakt door [[psychische aandoening]]en, [[hersenletsel]] of [[drug]]gebruik. Dit onderzoek betreft met name de [[experimentele psychologie]], de [[neuropsychologie]] en de [[cognitieve psychologie]].

In de geneeskunde is de beoordeling van het bewustzijn praktisch gericht op [[genezing]]. Het gaat daarbij om de mate waarin iemand al of niet bij bewustzijn is, bij bewustzijnsstoornissen als [[Coma (geneeskunde)|coma]] of [[locked-in-syndroom]], of bij [[verwardheid]] of een [[delier]].

De [[cognitieve neurowetenschap]] is erin geslaagd toetsbare verklaringsmodellen op te stellen van de '[[neurale correlaten van bewustzijn]]': het wetenschappelijk aantoonbare verband tussen [[neuronen|neurologische activiteit]] in de [[hersenen]] en het bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Metzinger | voornaam = Thomas | datum = 2000 | titel = Neural Correlates of Consciousness – Empirical and Conceptual Questions | ISBN = 9780262133708 | pagina's = | taal = en| URL = https://mitpress.mit.edu/books/neural-correlates-consciousness |archiefurl=https://web.archive.org/web/20220525234157/https://mitpress.mit.edu/books/neural-correlates-consciousness|archiefdatum=2022-05-25}}</ref>

Omtrent de [[evolutie (biologie)|evolutionaire]] ontwikkeling en oorsprong van het bewustzijn bestaan diverse wetenschappelijke opvattingen. Zo zijn er binnen uiteenlopende [[natuurwetenschappen|natuurwetenschappelijke]] disciplines als de [[kwantummechanica]], het [[elektromagnetisme]] en de [[wiskundige natuurkunde]] [[noësis|noëtische]] (wetenschappelijk-[[intuïtie]]ve) verklaringsmodellen of hypothesen over het bewustzijn voorhanden. Ook verschillende [[Spiritualiteit|spirituele]], [[esoterie|esoterische]] en [[religie]]uze stromingen definiëren het bewustzijn ieder op hun eigen manier.

{{Inhoud beperkt|3}}

== Terminologie ==
De term ''bewustzijn'' heeft in de dagelijkse omgangstaal diverse betekenissen, die (gedeeltelijk) overlappen met die van [[geest]], [[Ziel (filosofie)|ziel]] en [[Psyche (psychologie)|psyche]]. Anders dan voornoemde termen heeft 'bewustzijn' geen uitsluitend [[theologie|theologische]] of [[dualisme|dualistische]] [[connotatie]]; de term 'bewustzijn' wordt ook gebruikt in de [[wetenschap]]. Verwante begrippen, elk met verschillende connotaties, zijn: waakzaamheid, ervaring, geestesgesteldheid, [[arousal]], gevoel, [[Subject (filosofie)|subject]], [[subjectiviteit]], alertheid, [[intentionaliteit]], beseffen, [[Geheugen (psychologie)|geheugen]], [[geweten]], weten en begrijpen.<ref>{{Citeer web| url = https://synoniemen.net/index.php?zoekterm=bewustzijn | titel = Bewustzijn | auteur = | jaar = | uitgever = Synoniemen.net | taal =|archiefurl=https://web.archive.org/web/20230220202601/https://synoniemen.net/index.php?zoekterm=bewustzijn|archiefdatum=2023-02-20}}</ref> Verder idiomatisch gebruik van de term 'bewustzijn': 'bij bewustzijn': wakend, niet bewusteloos, en 'buiten bewustzijn': [[bewusteloosheid|bewusteloos]] of [[slaap (rust)|slapend]]. Gerelateerde termen en concepten zijn [[alert (waakzaam)|alertheid]], [[zelfbewustzijn]], [[vrije wil]] en [[persoonsidentiteit]]. Het ''[[woordenboek der Nederlandsche Taal]]'' definieert bewustzijn als: "het zich bewust zijn van iets, besef van iets".<ref>{{Citeer web| url = http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M008418&lemmodern=bewustzijn | titel = Bewustzijn | auteur = | jaar = 1901 | uitgever = Woordenboek der Nederlandsche Taal | taal =}}</ref> De definitie van de ''[[Dikke Van Dale]]'' is: "het beseffen en kennen van het bestaan van iets of van zichzelf".<ref>{{Citeer web| url = https://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=bewustzijn&lang=nn#.Vs7m65wrKUk | titel = Betekenis ' bewustzijn ' | auteur = | jaar = | uitgever = Van Dale | taal =}}</ref> Verder wordt het concept 'bewustzijn' op diverse manieren gedefinieerd, al naargelang de verschillende vakgebieden.[[Bestand:Frans Hals - Portret van René Descartes.jpg|thumb|Het woord ''bewustzijn'' komt van het Duitse woord ''Bewusstsein'', afgeleid van het Latijnse woord ''conscientia.'' Wat [[René Descartes]] als eerste omschreef met "interne getuigenis" als betekenis.]]

=== Etymologie ===
De Nederlandse term ''bewustzijn'' is ontleend aan het [[Vroegnieuwhoogduits]]e ''Bewusstsein'', een filosofische term, omstreeks 1720 geïntroduceerd door de filosoof [[Christian Wolff (filosoof)|Christian Wolff]] (1679-1754). Het Vroegnieuwhoogduitse ''bewusst'' dateert van een eeuw eerder. 'Bewusstsein' is een [[leenvertaling]] van het Latijnse woord ''conscientia'' (letterlijk: 'medeweten', < ''con'' 'met' en ''scientia'' 'weten') met als [[denotatie]] "het zich bewust zijn van de (im)moraliteit van zijn handelingen".<ref>{{Citeer web| url = http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/bewustzijn | titel = Bewustzijn | auteur = M. Philippa | jaar = 2003-2009 | uitgever = Etymologiebank | taal =}}</ref> Het Nederlandse woord ''consciëntie'' is een directere afleiding van het Latijnse ''conscientia'', namelijk een [[leenwoord]] via het Frans, met als synoniem "[[geweten]]" ("het innerlijke besef van goed en kwaad"), en is gedocumenteerd vanaf 1588.<ref>{{Citeer web| url = http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/geweten | titel = Geweten (innerlijk besef van goed en kwaad, consciëntie) | auteur = M. Philippa | jaar = 2003–2009 | uitgever = | taal =}}</ref> Het Latijnse ''conscientia'' verschijnt voor het eerst in juridische teksten van een schrijver als [[Marcus Tullius Cicero]], rond het begin van de jaartelling.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Cassin | voornaam = Barbara | datum = 2014 | titel = Dictionary of Untranslatables: A Philosophical Lexicon | ISBN = 0691138702 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/dictionaryofuntr0000unse}}</ref> Het betekende toen "een getuige die kennis heeft van iemands daden".<ref>{{Citeer web| url = http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/156852569x00670 | titel = Seneca's Use of the Term Conscientia | auteur = G. Molenaar | jaar = 1969 | uitgever = Mnemosyne | taal = en|archiefurl=https://web.archive.org/web/20180709190339/http://booksandjournals.brillonline.com/content/journals/10.1163/156852569x00670|archiefdatum=2018-07-09}}</ref> Er wordt aangenomen dat [[René Descartes]] (1596-1650) als eerste ''conscientia'' gebruikte met de verinnerlijkte betekenis ''interne getuigenis''.<ref>{{Citeer web| url = https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09608780701444915 | titel = Cartesian Conscientia | auteur = Boris Hennig | jaar = 2007 | uitgever = British Journal for the History of Philosophy | taal = en}}</ref> Het uiteindelijke concept 'bewustzijn' zoals dat vandaag de dag nog bekend is wordt toegeschreven aan [[John Locke (filosoof)|John Locke]] (1632–1704), die de term ''consciousness'' gebruikte, vertaald als "passerende [[Waarneming (perceptie)|perceptie]] in iemands geest".<ref>{{Citeer web | url = https://ebooks.adelaide.edu.au/l/locke/john/l81u/B2.27.html | titel = An Essay Concerning Human Understanding | auteur = John Locke | jaar =  | uitgever = University of Adelaide | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 28 juni 2017 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20170628050958/https://ebooks.adelaide.edu.au/l/locke/john/l81u/B2.27.html | dodeurl = ja }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.britannica.com/topic/consciousness | titel = Consciousness | auteur = John Locke | jaar = | uitgever = Encyclopædia Britannica | taal = en}}</ref>

=== Conceptvorming ===
Zowel filosofen als mensen in het algemeen verschillen van mening over wat het bewustzijn precies inhoudt.<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11098-009-9439-x | titel = Two conceptions of subjective experience | auteur = Justin Sytsma, Edouard Machery | jaar = 2009 | uitgever = Philosophical Studies | taal = en}}</ref> Hoewel de meeste mensen wel een idee of [[intuïtie]] hebben over het bewustzijn, beweren [[scepticisme|sceptici]] dat die intuïtie onjuist is omdat het concept van bewustzijn (intrinsiek) incoherent zou zijn, of omdat onze intuïties over bewustzijn gebaseerd zijn op [[illusie]]s. [[Gilbert Ryle]] stelt bijvoorbeeld dat het traditionele begrip van bewustzijn is gebaseerd op een [[René Descartes|cartesiaans]] [[dualisme|dualistische]] visie, die ten onrechte een onderscheid maakt tussen lichaam en [[geest]] of de wereld en de geest. Hij stelt dat we niet spreken van geesten, lichamen en een wereld, maar van individuen of personen in de wereld. Dus door te spreken over 'het bewustzijn' kunnen we onszelf misleiden door te denken dat het bewustzijn gescheiden is van [[gedrag]] en [[linguïstiek]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Ryle | voornaam = Gilbert | datum = 1949 | titel = The Concept of Mind | ISBN = 0226732967 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Morris Berman spreekt van een 'participerend bewustzijn' waarbij de waarnemer niet wordt gescheiden van de waargenomen wereld.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Berman | voornaam = Morris | datum = 1981 | titel = The Reenchantment of the World | ISBN = 0801492254 | pagina's = | taal = en | URL = }}</ref> Een behoorlijk aantal filosofen en wetenschappers is ontevreden vanwege de onduidelijkheden in de ontwikkeling van een juiste definitie van het bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Sutherland | voornaam = Stuart | datum = 1989 | titel = The Macmillan Dictionary of Psychology | ISBN = 033362324X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>[[Bestand:Timeline evolution of life.svg|thumb|left|Waarom, hoe en wanneer het [[Subjectiviteit|subjectieve]] bewustzijn is [[Evolutie|geëvolueerd]] zijn de grootste [[mysterie]]s van het bewustzijn. Hiermee wordt de [[evolutie]] van [[Perspectief (cognitief)|gezichtspunt]] bedoeld, oftewel het 'hoe is het om een bepaald organisme te zijn'. Of ''Merkwelt'', [[Duits]] voor; 'manier van kijk op de wereld' of; 'eigenaardig individueel bewustzijn'.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/000437029190053M | titel = Intelligence without representation | auteur = Rodney A. Brooks | jaar = 1991 | uitgever = Elsevier – Artificial Intelligence | taal = en}}</ref>]]

Filosofen zoals [[Ludwig Wittgenstein]] hebben [[taalkunde|taalkundige]] kritiek, zij stellen dat het op dwaling berust om te vragen hoe mentale en [[biologie|biologische]] toestanden op elkaar aansluiten. Menselijke [[ervaring]]en kunnen beschreven worden op verschillende manieren, bijvoorbeeld in mentale en fysieke zin. Als we bijvoorbeeld over de hersenen spreken zou dat in de verkeerde context zijn; als we een mentaal vocabularium gebruiken, met als bijgevolg dat het een [[categoriefout]] wordt of een conceptuele verwarring.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = M. R. Bennett, P. M. S. Hacker | datum = 2003 | titel = Philosophical Foundations of Neuroscience | ISBN = 140510838X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Ondanks de moeilijkheden van het definiëren beargumenteren veel filosofen dat het bewustzijn een eenduidig concept is, dat (intuïtief) wordt begrepen door de meerderheid.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/ANTICA | titel = Is 'consciousness' ambiguous? | auteur = Michael V. Antony | jaar = 2001 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref> Anderzijds geeft de onenigheid over de definitie aan dat het bewustzijn verschillende betekenissen heeft volgens verschillende mensen. Waarschijnlijk omdat het bewustzijn op zichzelf, naast de [[objectiviteit|objectieve]] eigenschappen, ook [[subjectiviteit|subjectieve]] en [[Intersubjectiviteit|intersubjectieve]] eigenschappen bevat.<ref>{{Citeer web| url = http://cogprints.org/6453/1/How_to_define_consciousness.pdf | titel = How to define consciousness – and how not to define consciousness | auteur = Max Velmans | jaar = 2009 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref>

In 1976 schreef [[Richard Dawkins]]: {{Citaat|De [[evolutie]] van het vermogen om te [[Simulatie|simuleren]] heeft schijnbaar geleid tot het subjectieve bewustzijn. Waarom dit zou zijn gebeurd, is voor mij, het meest diepgaande mysterie waarmee de moderne biologie wordt geconfronteerd.<ref name="dawkins">{{Citeer boek| achternaam = Dawkins | voornaam = Richard | datum = 1976 | titel = [[The Selfish Gene]] | ISBN = 0192860925 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>}}

[[Bestand:Neuronal activity DARPA.jpg|thumb|Het kernprincipe van [[Marvin Minsky]]'s filosofie stelt: ''de geest is wat de hersenen doen''.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Minsky | voornaam = Marvin | datum = 1987 | titel = The Society of Mind | ISBN = 0671607405 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>]]

In 2004 lieten acht neurowetenschappers weten dat het nog te vroeg was om het bewustzijn te definiëren. Zij schreven: {{Citaat|We hebben geen idee hoe het bewustzijn kan ontstaan vanuit de fysieke activiteit van de hersenen, en we weten niet of bewustzijn kan ontstaan vanuit niet-biologische systemen, zoals computers. Op dit moment verwacht de lezer een zorgvuldige en nauwkeurige definitie van het bewustzijn. U wordt teleurgesteld. Het bewustzijn is nog geen wetenschappelijke term die op deze manier gedefinieerd kan worden. Momenteel gebruiken we het bewustzijn als term op verschillende en meerduidige manieren. Nauwkeurige definities van verschillende aspecten van bewustzijn zullen ontstaan... maar om in dit stadium een nauwkeurige definitie te geven is voorbarig.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Frackowiak | voornaam = Richard | datum = 2004 | titel = Human Brain Function | ISBN = 0122648412 | pagina's = [https://archive.org/details/humanbrainfuncti00frac/page/n271 269] | taal = en| URL =https://archive.org/details/humanbrainfuncti00frac}}</ref>}}

Max Velmans en Susan Schneider omschrijven het bewustzijn als volgt: {{Citaat|Alles waar we ons bewust van zijn op een gegeven moment maakt deel uit van ons bewustzijn. Dat maakt een bewuste ervaring zowel het meest bekende als het meest mysterieuze aspect van ons leven.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Susan Schneider en Max Velmans | datum = 2008 | titel = The Blackwell Companion to Consciousness | ISBN = 9780470751459 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>{{Clearleft}}}}

=== Vraagstelling ===

De taak om het bewustzijn als verklaringsmodel op te stellen is op zich al een vrij uitgebreid en divers project, zowel in de filosofie als in de wetenschap. Het onderzoek kan worden samengevat door middel van een aantal hoofdvragen. De vragen richten zich op de beschrijving (van de eigenschappen) van het bewustzijn, de onderliggende basis of oorzaak van het bewustzijn en de rol of waarde van het bewustzijn. In de praktijk zijn de antwoorden meestal afhankelijk van elkaar, samen vormen zij een gangbare en bruikbare structuur die wordt ingezet om het bewustzijn zo adequaat mogelijk te verklaren.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/consciousness/#ProCon | titel = Problems of Consciousness | auteur = Van Gulick, Robert | jaar = 2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> De relevante vragen kunnen simpelweg als volgt onderverdeeld worden:

* De omschrijvende vraag: ''Wat'' is het bewustzijn? Bijvoorbeeld wat de belangrijkste eigenschappen zijn en met welke middelen kunnen ze het beste worden ontdekt, beschreven of gemodelleerd.
* De verklarende vraag: ''Hoe'' werkt het bewustzijn? Dus hoe het kan bestaan, hoe kan het bijvoorbeeld ontstaan vanuit onbewuste [[entiteit]]en of processen (wat zijn de operationele systeemeisen).
* De functionele vraag: ''Waarom'' bestaat het bewustzijn? Wat is de functionele rol, heeft het een meerwaarde; waarom is het bewustzijn tot stand gekomen.

=== Bewustzijnstypes ===
[[Bestand:Consciousness phenomenal-functional (en).png|thumb|Het P-bewustzijn ''(phenomenal consciousness)'' en het A-bewustzijn ''(acces / functional consciousness)''.]]
[[Ned Block]] maakt een onderscheid tussen twee soorten van bewustzijn, namelijk: fenomenaal, fenomenologisch of P-bewustzijn (''phenomenal consciousness)'' en toegankelijk, functioneel of A-bewustzijn (''access consciousness'' of ''functional consciousness)''. Het P-bewustzijn bestaat uit subjectieve ruwe indrukken, gevoelens en belevingen, bijvoorbeeld van [[kleur]]en of [[geluid]]en. Deze soort van ervaring wordt als onafhankelijk van het gedrag beschouwd en hoeft geen invloed op [[gedrag]] te hebben. In de filosofie van perceptie gaat men bijvoorbeeld na in welke mate sensorische kwaliteiten, zoals: geluid, geur of kleur kunnen bestaan in een objectieve realiteit, ten opzichte van de subjectieve waarneming daarvan.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Gregory | voornaam = Richard L. | datum = 1987 | titel = The Oxford Companion to the Mind | ISBN = 0198662246 | pagina's = 598–601 | taal = en| URL = }}</ref> Het [[P-bewustzijn]] wordt door [[Steven Pinker]] ook wel ''sentience'' genoemd, wat gevoelsvermogen betekent ten opzichte van denkvermogen ([[rede]]).

Het A-bewustzijn is het vermogen om over inhoud van gedachten en waarnemingen te vertellen en die ook te koppelen aan gedragingen. Het is de bewuste toegankelijkheid die we gebruiken wanneer we bijvoorbeeld informatie koppelen aan waarnemingen, gedachten, herinneringen of gedragingen.<ref>{{Citeer web| url = http://cogprints.org/231/1/199712004.html | titel = On a confusion about a function of consciousness | auteur = Ned Block | jaar = 1998 | uitgever = MIT Press | taal = en}}</ref> [[David Chalmers]] heeft aangevoerd dat het A-bewustzijn ten opzichte van het P-bewustzijn relatief gezien makkelijker is om te beschrijven, bijvoorbeeld in termen van de [[neurowetenschap]]. Hoewel sommige filosofen zoals [[Daniel Dennett]] het verschil en bestaan van P-bewustzijn en [[A-bewustzijn]] betwisten, wordt de onderscheiding over het algemeen wel aanvaard. Het is verder ook discutabel of het P-bewustzijn en het A-bewustzijn altijd samengaan, met de vraag of zij ieder ook afzonderlijk kunnen bestaan.<ref>{{Citeer web| url = https://www.nyu.edu/gsas/dept/philo/courses/consciousness/papers/block_c10.pdf | titel = How many concepts of consciousness? | auteur = Ned Block | jaar = 1995 | uitgever = Behavioral and Brain Sciences | taal = en}}</ref>

Een andere onderscheiding van bewustzijn wordt gemaakt tussen een bewustzijnstoestand of [[arousal]]toestand en een bewustzijnsinhoud of bewustzijnservaring. Bij een bewustzijnstoestand gaat het om een "bepaalde hoedanigheid" van het bewustzijn, zoals: slaperigheid, waakzaamheid of inspanning, terwijl het bij een bewustzijnsinhoud gaat het om "zich ergens bewust van zijn", zoals: iets [[zien]], [[Gehoor|horen]], [[Herinnering|herinneren]], [[planning|plannen]] of fantaseren. Onderling moet de [[Arousal|bewustzijnstoestand]] relatief gezien vrij hoog zijn voor een bepaalde bewustzijnsinhoud.<ref>{{Citeer web| url = http://brain.oxfordjournals.org/content/124/7/1263.long | titel = Consciousness | auteur = Adam Zeman | jaar = 2001 | uitgever = A Journal of Neurology | taal = en}}</ref>

== Filosofie ==
{{Zie ook|Zie ook: [[filosofie van de geest]] en [[lichaam-geestprobleem]]}}
Het bewustzijn is een groot onderwerp in de [[filosofie]], in het bijzonder van de richting aangeduid als de [[filosofie van de geest]]. Naast de mentale processen, functies en eigenschappen wordt het bewustzijn in een bepaald [[Oorzakelijkheid|verband]] gebracht met het [[lichaam (biologie)|lichaam]]. Het verband wordt op diverse manieren aangekaart en omschreven, omdat er namelijk nog geen algemeen aanvaarde [[theorie]] over bestaat. Dit wordt over het algemeen aangegeven als het zogenaamde [[lichaam-geestprobleem]]. Dit [[Concept (filosofie)|concept]] is het centrale thema binnen de [[filosofie van de geest]], waarvan de oorsprong kan worden teruggevoerd tot ongeveer 2500 jaar geleden.

=== Voorgeschiedenis ===
[[Bestand:Buddha in Haw Phra Kaew.jpg|thumb|[[Gautama Boeddha|Boeddha]] sprak over het bewustzijn in het [[achtvoudige pad]] tussen de 6e en 4e eeuw voor onze [[jaartelling]].]]
De belangstelling voor de aard van bewuste ervaring is er ongetwijfeld al zolang er mensen zijn met [[zelfreflectie]]. De mens maakte bijvoorbeeld al [[grotschildering]]en over hun belevingen nog voordat het [[schrift]] is ontstaan. De eerste omschreven [[bewustzijnstheorieën]] stammen uit de [[Westerse filosofie]] en de [[Oosterse filosofie]]. Het [[boeddhisme]] sprak bijvoorbeeld over het bewustzijn en de aspecten daarvan op diverse manieren. Centraal binnen de boeddhistische leer staat het tot rust brengen van de geest. Zoals in de eerste lering van [[Gautama Boeddha]] over de [[vier nobele waarheden]], die stelt namelijk dat er [[lijden]] is, het lijden een oorzaak heeft en dat het lijden kan worden opgeheven; door het zogenaamde [[Het Achtvoudige Pad|achtvoudige pad]] te volgen, waarin het bewustzijn al vrij uitgebreid wordt omschreven. Een van de eerste opvattingen uit de [[hindoeïstische filosofie]] is die van de [[Samkhya|sankhya-school]], waarin de wereld wordt onderverdeeld in geest (''[[purusha]]'') en materie (''prakrti'').<ref>{{Citeer boek| achternaam = Jacobsen | voornaam = Knut A. | datum = 2005 | titel = Theory And Practice of Yoga: Essays in Honour of Gerald James Larson | ISBN = 9004147578 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
 
[[Bestand:Raffael 058.jpg|thumb|left|[[De school van Athene]] toont diverse filosofen op hun [[rede|rationele]] zoektocht naar de [[waarheid]], zoals van [[ervaring]].]]
De [[presocratische filosofie|presocratische]] en de [[antieke filosofie]] gebruikten bewustzijn niet als term, maar beschreven wel de fenomenen van bepaalde [[Waarneming (perceptie)|waarnemingen]], zoals bijvoorbeeld de [[beschrijving]]en die [[Homerus]] deed in de [[Ilias]]. De [[ideeënleer]] van [[Plato]] beschrijft een wereld van ideeën of [[herinnering]]en ([[Anamnese (Plato)|anamnesis]]) en een wereld (van voorwerpen) om ons heen, oftewel de [[zintuiglijke indrukken]] (''aisthêsis'').<ref>{{Citeer boek| achternaam = Cary | voornaam = Henry | datum = | titel = Apology, Crito, and Phaedo of Socrates | ISBN = 978-1406541502 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> De overeenkomende [[kennistheorie]] van [[Aristoteles]] stelt dat het [[Geheugen (psychologie)|geheugen]] ontstaat uit waarneming (''mnêmê''), oftewel een soort innerlijk beeld die door [[herinnering]] opgeroepen kan worden. Die herinnering komt ook vanuit waarneming en kan leiden tot een [[ervaring]] (''empeiria'').<ref>{{Citeer web| url = http://ancphil.lsa.umich.edu/-/downloads/faculty/caston/aristotle-consciousness.pdf | titel = Aristotle on Consciousness | auteur = Victor Caston | jaar = 2002 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref> Hoewel de [[Westerse filosofie]] en de [[Oosterse filosofie]] voor de jaartelling meestal [[dualisme|dualistisch]] waren, is het [[monisme (filosofie)|monisme]] in de [[Westerse wereld]] als eerste door [[Parmenides]] omschreven.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Curd | voornaam = Patricia | datum = 2004 | titel = The Legacy of Parmenides: Eleatic Monism and Later Presocratic Thought | ISBN = 1930972156 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> In de [[verre Oosten|Oosterse wereld]] kwamen de concepten van [[brahman (filosofisch concept)|brahman]] en [[tao (filosofie)|tao]], geformuleerd door onder anderen [[Laozi]], al overeen met het monisme.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Lochtefeld | voornaam = James | datum = 2001 | titel = The Illustrated Encyclopedia of Hinduism | ISBN = 082393179X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
[[Bestand:Creación de Adán (Miguel Ángel).jpg|thumb|Consciëntie was de [[kennis]] van het innerlijke leven gedeeld met [[God (christendom)|god]].]]
In de opvolgende [[middeleeuwen]] werd er in de [[Westerse filosofie]] vrijwel geen onderscheid gemaakt tussen consciëntie ([[geweten]]) en bewustzijn. Een christelijk kenmerk van de [[Ziel (filosofie)|ziel]] was bijvoorbeeld het vermogen om zichzelf te leren kennen samen met de getuigenis van [[God (christendom)|God]]. [[René Descartes]] (1596–1650) herdefinieerde de term consciëntie vervolgens. De betekenis daarvan heeft eerder verband met het werk van [[Aristoteles]] dan met de [[middeleeuwse filosofie]], namelijk omdat de [[Antieke filosofie|Griekse filosofen]] ook een onderliggend probleem of onderscheiding van lichaam en geest beschreven.

Na Descartes waren er meer geleerden die een verklaringsmoeilijkheid aangaven. Zoals [[Isaac Newton]] (1643–1727), die in een brief aan [[Henry Oldenburg]] aangaf, dat het niet gemakkelijk is om te bepalen door welk werkingsmechanisme het licht in onze gedachten een fantoom van kleur kan produceren.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/panpsychism/#3 | titel = Modern History of Panpsychism | auteur = Seager, William and Allen-Hermanson, Sean | jaar = 2015 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Of [[Gottfried Wilhelm Leibniz|Gottfried Leibniz]], die stelde zich een [[hypothese|hypothetische]] [[molen]] voor als het onderliggende mechanisme voor het bewustzijn, waarin we delen zien die mechanisch tegen elkaar aanduwen, terwijl we de perceptie zelf niet zullen aantreffen, dit staat bekend als ''Leibniz's gap''.<ref>{{Citeer web| url = http://www.personal.ceu.hu/students/03/Istvan_Aranyosi/Chapter%20IV.pdf | titel = Chalmers's zombie arguments | auteur = Istvan Aranyosi | jaar = 2004 | uitgever = Central European University Personal Pages | taal = en}}</ref> Ook [[Thomas Huxley]] (1825–1895) merkte op hoe zoiets opmerkelijks als een bewustzijnstoestand tot stand kan komen als een gevolg van 'geïrriteerd' zenuwweefsel. Hij vermeldde daarnaast dat het net zo onverklaarbaar is als de verschijning van [[Djinn (mythisch wezen)|Djin]] nadat [[Aladin en de wonderlamp|Alladin]] over zijn wonderlamp gewreven heeft.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = T.H. Huxley & W.J. Youmans | datum = 1868 | titel = The Elements of Physiology and Hygiene | ISBN = | pagina's = 178 | taal = en| URL = http://books.google.com/books?id=aVUAAAAAYAAJ }}</ref>

=== Concepten ===
Er zijn diverse concepten binnen de filosofie over het bewustzijn die een belangrijke rol spelen. Zoals het aangeven van een aantal bekende bewustzijnsproblemen, dierenbewustzijn, kunstmatig bewustzijn, de locatie van bewustzijn, het bewustzijn als attribuut, [[qualia]] en de vraag of de wereld direct of indirect wordt waargenomen.

==== Bewustzijnsproblemen ====
Bewustzijnsproblemen zijn op zich geen problemen waar we in het dagelijkse leven tegen aanlopen. Maar ze geven aan dat er verklaringen ontbreken die betrekking hebben op de oorzakelijke wisselwerking tussen lichaam en geest, hersenen en bewustzijn, fysiek en mentaal en het eigen bewustzijn ten opzichte van anderen.
[[Bestand:Descartes mind and body.gif|thumb|[[René Descartes]]' illustratie van het [[lichaam-geestprobleem]]. Hij stelde dat de wisselwerking tussen lichaam en ziel plaatsvond in de [[pijnappelklier]].]]
* Het [[lichaam-geestprobleem]] verwijst naar het centrale thema binnen de [[filosofie van de geest]], stellende dat er schijnbaar een onverklaarbare wisselwerking tussen de niet stoffelijke (of de niet-fysieke) geest en het stoffelijke (of het fysieke) lichaam plaatsvindt.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Crane | voornaam = Tim | datum = 2001 | titel = History of the Mind-body Problem | ISBN = 0415242363 | pagina's = 1 | taal = en| URL = }}</ref> Voor zover bekend is [[Plato]] de eerste filosoof die zich met dit probleem bezig hield.<ref>{{Citeer web| url = https://human-nature.com/rmyoung/papers/pap102h.html | titel = Companion to the History of Modern Science (Routledge Companion Encyclopedias) | auteur = G.N. Cantor, J.R.R. Christie, M.J.S. Hodge, R.C. Olby | jaar = 1996 | uitgever = Routledge; New Ed edition | taal = en}}</ref> Daarnaast is het [[lichaam-geestprobleem]] vooral sinds de 17e eeuw door [[René Descartes]] uitgebreider omschreven en bekender gemaakt. Hij stelde dat de wisselwerking tussen lichaam en ziel plaatsvond in de [[pijnappelklier]], dit wordt niet meer wetenschappelijk ondersteund. Er zijn veel verschillende benaderingen voorgesteld, niet alleen vanuit de klassieke filosofie maar ook vanuit [[Avicenna]]'s filosofie en de vroegere Aziatische tradities.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Lagerlund | voornaam = Henrik | datum = 2007 | titel = Forming the Mind: Essays on the Internal Senses and the Mind/Body Problem from Avicenna to the Medical Enlightenment (Studies in the History of Philosophy of Mind) | ISBN = 0415145783 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Aangezien er geen algemeen aanvaarde wetenschappelijke theorie van bewustzijn is – die de wederzijdse samenhang tussen hersenactiviteit en bewustzijnservaring oorzakelijk (naast de [[correlatie]]) kan verklaren – wordt dit ook wel het moeilijke probleem van bewustzijn genoemd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Squire | voornaam = Larry R. | titel = Fundamental Neuroscience, Third Edition | year = 2008 | ISBN = 0123740193 | pagina's = [https://archive.org/details/fundamentalneuro00lrsq/page/1256 1256] | taal = en| URL =https://archive.org/details/fundamentalneuro00lrsq}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Kandel | voornaam = Eric R. | datum = 2007 | titel = In Search of Memory: The Emergence of a New Science of Mind | ISBN = 0393329372 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
* Het [[moeilijke probleem van bewustzijn]] verwijst naar het probleem dat men ondervindt wanneer we proberen uit te leggen hoe en waarom we (subjectieve) ervaringseigenschappen kunnen verwerven zoals de beleving van kleuren en smaken.<ref>{{Citeer web| url = http://cogprints.org/1601/6/harnad95.zombies.html | titel = Why and How We Are Not Zombies | auteur = Stevan Harnad | jaar = 1995 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref> [[David Chalmers]] heeft de term geïntroduceerd en contrasteert deze met een aantal relatieve 'makkelijke problemen', die op zich al behoorlijk moeilijk zijn om te verklaren. Chalmers benadrukt dat de makkelijke problemen allemaal een capaciteit of uitvoering van functies of gedragingen vertegenwoordigen. Bijvoorbeeld het onderscheiden, categoriseren en reageren op prikkels uit de omgeving, het integreren van informatie door cognitief proces en het rapporteren van mentale toestanden. Chalmers beweert dat het moeilijke probleem van bewustzijn los staat van de functies en gedragingen en dat het moeilijke probleem zal blijven bestaan, zelfs wanneer alle functies en gedragingen verklaard worden.<ref name="consc.net">{{Citeer web| url = https://consc.net/papers/facing.html | titel = Facing Up to the Problem of Consciousness | auteur = David J. Chalmers | jaar = 1995 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref> Het bestaan van het moeilijke probleem van bewustzijn is controversieel en wordt betwist door sommige filosofen, zoals [[Daniel Dennett]]<ref>{{Citeer web| url = http://ase.tufts.edu/cogstud/dennett/papers/chalmers.htm | titel = Facing Backwards on the Problem of Consciousness | auteur = Daniel C. Dennett | jaar = 1995 | uitgever = Center for Cognitive Studies | taal = en}}</ref> en [[Stanislas Dehaene]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Dehaene | voornaam = Stanislas | datum = 2014 | titel = Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our Thoughts | ISBN = 0670025437 | pagina's = 197 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=CWw2AAAAQBAJ&pg=PT197&lpg=PT197&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref>
* Het probleem van mentale oorzakelijkheid verwijst naar het idee dat er op het eerste gezicht geen twijfel over kan bestaan dat [[Propositionele attitude|intentionele mentale gebeurtenissen]] dikwijls intentionele fysieke gebeurtenissen of acties kunnen veroorzaken en vice versa.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/mental-causation/ | titel = Mental Causation | auteur = Edward N. Zalta | jaar = 2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Voorbeelden van fysiek-naar-mentaal zijn; dat alcohol drinken het concentratievermogen kan verminderen, of dat op de grond vallen pijn kan veroorzaken. Voorbeelden van mentaal-naar-fysiek zijn; dat iemand door schaamte kan gaan blozen, of dat een begroetingswens iemands arm kan laten stijgen. De vraag is hoe de interactie tussen mentaal en fysiek oorzakelijk gezien tot stand kan komen.<ref>{{Citeer web| url = http://www.uni-bielefeld.de/philosophie/personen/beckermann/MentCaus_O.pdf | titel = Three Versions of the Problem of Mental Causation | auteur = | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref> Een van de eventuele oplossingen is de metafysische of materialistische theorie van: '[[causale sluiting]]' (''causal closure'').<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/mental-c/ | titel = Mental Causation | auteur = Julie Yoo | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Die stelt in sterke vorm dat; 'fysieke effecten alleen fysieke oorzaken kunnen hebben'<ref>{{Citeer boek| achternaam = Kim | voornaam = Jaegwon | datum = 1993 | titel = Supervenience and Mind: Selected Philosophical Essays | ISBN = 0521439965 | pagina's = 280 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=0iQAqQLd0AgC&pg=PA280&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref> en in zwakkere vorm dat; 'elke fysieke gebeurtenis een fysieke oorzaak heeft'.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Montero | voornaam = Barbara | datum = 2003 | titel = Physicalism and Mental Causation: The Metaphysics of Mind and Action | ISBN = 0907845460 | pagina's = 173 | taal = en| URL = https://books.google.ca/books?id=4n_-DzEI1SkC&pg=PA173&hl=en#v=onepage&q&f=false }}</ref> Over de geldigheid van causale sluiting wordt al lang gedebatteerd.<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=GygmUh51_AcC&pg=PR9&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false | titel = The Volitional Brain: Towards a Neuroscience of Free Will | auteur = Benjamin Libet, Anthony Freeman, Keith Sutherland | jaar = 2000 | uitgever = Academic | taal = en}}</ref> Tegenargumenten zijn bijvoorbeeld dat de wetenschap subjectiviteit,<ref>{{Citeer web| url = http://web.mit.edu/philosophy/religionandscience/mindandmatter.pdf | titel = Mind and Matter: The Tarner lectures | auteur = Erwin Schrödinger | jaar = 1956 | uitgever = Cambridge Press | taal = en}}</ref> het mentale of het bewustzijn<ref>{{Citeer boek| achternaam = Nagel | voornaam = Thomas | datum = 2012 | titel = Mind and Cosmos: Why the Materialist Neo-Darwinian Conception of Nature is Almost Certainly False | ISBN = 9780199919758 | pagina's = 71 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=pOzNcdmhjIYC&pg=PA71&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref> als onderwerp vermijdt, en dat de wetenschap op zichzelf geen ondersteuning biedt, of bewijs levert voor een zogenaamde causale sluiting.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Hodgson | voornaam = David | datum = 2012 | titel = Rationality + Consciousness = Free Will | ISBN = | pagina's = 121 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=4SGsmowYARsC&printsec=frontcover&hl=nl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false }}</ref> Andere eventuele oplossingen voor het [[probleem van mentale oorzakelijkheid]] worden behandeld in diverse filosofische stromingen.
* Het probleem van andere geesten verwijst naar het idee dat [[ervaring]] essentieel is voor het bewustzijn en dat het alleen volledig bekend kan worden van binnenuit, het is van buitenaf in principe onzichtbaar.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Hyslop | voornaam = Alec | datum = 1995 | titel = Other Minds | ISBN = 0792332458 | pagina's = [https://archive.org/details/visualizationexp00pman/page/5 5]–14 | taal = en| URL =https://archive.org/details/visualizationexp00pman}}</ref> Een overgrote meerderheid is van mening dat andere mensen ook bewust zijn en geloven niet dat rotsen of bomen zich bewust zijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.nature.com/scientificamericanmind/journal/v19/n6/full/scientificamericanmind1208-68.html | titel = Can a Robot, an Insect or God Be Aware? | auteur = Joshua Knobe | jaar = 2008 | uitgever = Scientific American Mind | taal = en}}</ref> De mogelijkheid van een zogenaamde filosofische zombie wordt weleens gebruikt om het [[probleem van andere geesten]] te benadrukken. Een filosofische zombie is een hypothetisch wezen dat niet te onderscheiden is van een mens. Het wezen kan zich in alle opzichten precies zo gedragen als een mens, maar desondanks ontbreekt zijn (daadwerkelijke) bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/sum2009/entries/zombies/ | titel = Zombies | auteur = Robert Kirk, Edward N. Zalta | jaar = 2009 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> In dat opzicht kan men niet absoluut zeker weten of iemand anders wel echt een bewustzijn heeft, hoewel het wel heel aannemelijk lijkt. Het is daarmee vrijwel onmogelijk om een bewijs te leveren dat een echt bewustzijn van een simulerend bewustzijn kan onderscheiden. Het meest gebruikte antwoord is dat het bewustzijn wordt toegeschreven aan andere mensen omdat hun uiterlijke kenmerken en gedragingen ook op die van anderen lijken. Ze zijn net zoals anderen, maar dan op een andere manier, inclusief het bewustzijn met een [[ervaring]] op een bepaalde (andere) manier.<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-94-015-8510-1_5 | titel = The Analogical Inference to Other Minds | auteur = Alec Hyslop | jaar = 1995 | uitgever = Springer | taal = en}}</ref>

==== Theory of Mind ====
Gerelateerd aan het probleem van andere geesten is het vermogen om het perspectief van iemand anders ook te kunnen begrijpen, zoals diegene's mentale, emotionele of gedragstoestand. Dit wordt aangeduid als de [[theory of mind]] (ToM).<ref>{{Citeer web| url = https://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=7131588&fileId=S0140525X00076512 | titel = Does the chimpanzee have a theory of mind? | auteur = David Premacka, Guy Woodruff | jaar = 1978 | uitgever = Behavioral and Brain Sciences | taal = en}}</ref> Vanuit de filosofie van de geest bestaan er twee visies over; simulatie-theorie en theorie-theorie. Simulatie-theorie stelt dat we geen theorie gebruiken om innerlijke processen van anderen te voorspellen, waarbij [[spiegelneuron]]en een belangrijke rol spelen. [[Theorie-theorie]] vereist wel een theoretisch begrip om gedrag van anderen in te schatten, vaak vanuit een [[volkspsychologie]].<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/CARSAS | titel = Simulation and self-knowledge: A defence of the theory-theory | auteur = Peter Carruthers | jaar = 1996 | uitgever = Cambridge University Press | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/SEGTOT | titel = Theories of theories of mind | auteur = G. Segal, P. Carruthers & K. Smith | jaar = 1996 | uitgever = Cambridge University Press | taal = en}}</ref> Er is ook onderzoek naar dieren gedaan waarbij men bijvoorbeeld onderzoekt of dieren expliciet ToM bezitten, naast bijvoorbeeld de simpelere vormen van leren zoals bij [[leren|associatief leren]].<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10071-012-0534-6 | titel = Pointing following in dogs: are simple or complex cognitive mechanisms involved? | auteur = Angel M. Elgier, Adriana Jakovcevic, Alba E. Mustaca, Mariana Bentosela | jaar = 2012 | uitgever = Animal Cognition | taal = en}}</ref>

==== Dierenbewustzijn ====
[[Bestand:Duck of Vaucanson.jpg|thumb|Volgens [[René Descartes]] konden alle [[Dieren (biologie)|dieren]] [[Reductionisme|gereduceerd]] worden tot een [[machine]].]]
Het dierenbewustzijn als onderwerp ondervindt ook een aantal moeilijkheden. Het is een specifieke vorm van het probleem van andere geesten, omdat dieren geen mogelijkheid hebben om over hun ervaringen te vertellen zoals mensen dat kunnen. Daarbij komt soms de ontkenning van [[dierenbewustzijn]], wat zou kunnen betekenen dat een dier geen gevoel heeft, hun leven geen waarde heeft en dat schade toebrengen moreel gezien niet verkeerd is. [[René Descartes|Descartes]] wordt weleens beschuldigd van dierenmishandeling, omdat hij geloofde dat alleen mensen een onstoffelijke geest hadden. Dieren konden volgens hem reductionistisch verklaard worden als machines.<ref>{{Citeer web| url = https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00048409912349231 | titel = Sympathy and subjectivity | auteur = Peter Carruthers | jaar = 1999 | uitgever = Australasian Journal of Philosophy | taal = en}}</ref> Veel mensen hebben een sterker vermoeden dat sommige dieren zoals honden en katten een bewustzijn hebben en dat dieren zoals insecten dat niet hebben. Maar die vermoedens zijn niet vanzelfsprekend, want die zijn vaak gebaseerd op persoonlijke interacties met huisdieren en andere dieren die ze geobserveerd hebben.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/sum2011/entries/consciousness-animal/ | titel = Animal Consciousness | auteur = Colin Allen, Edward N. Zalta | jaar = 2011 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>
[[Bestand:BonoboFishing02 cropped.jpeg|thumb|left|[[Bonobo]]'s beschikken over [[cognitie]]ve vaardigheden zoals [[diercommunicatie]],<ref>{{Citeer web| url = http://www.bbc.com/news/science-environment-33731444 | titel = Bonobo squeaks hint at earlier speech evolution | auteur = Jonathan Webb | jaar = 2015 | uitgever = BBC News | taal = en}}</ref> werktuiggebruik en [[zelfherkenning]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/26615726_Minding_the_Animals_Ethology_and_the_Obsolescence_of_Left_Humanism | titel = Minding the Animals: Ethology and the Obsolescence of Left Humanism | auteur = Steven Best | jaar = 2009 | uitgever = The International Journal of Inclusive Democracy 5 | taal = en}}</ref>]]

Filosofen die subjectieve ervaring als de essentie zien van het bewustzijn, geloven in het algemeen dat het bestaan en de aard van het dierenbewustzijn nooit volledig doorgrond kan worden. Thomas Nagel heeft dit standpunt uiteengezet in het invloedrijke essay ''[[What Is it Like to Be a Bat?]]'' (hoe is het om een vleermuis te zijn). Hij stelt dat een organisme zich bewust is 'als er iets is om zoals het organisme te kunnen zijn – iets van hoe het is voor een organisme'. Stellende dat het niet uitmaakt hoeveel we te weten komen over de hersenen en het gedrag van een dier, we kunnen onszelf nooit verplaatsen in de geest of het bewustzijn van het dier, om zodoende de wereld te ervaren zoals het dier die ervaart.<ref>{{Citeer boek|taal=en|voornaam=Thomas|achternaam=Nagel|URL=https://archive.org/details/mortalquestions0000nage|titel=Mortal Questions|datum=2012|pagina's=|ISBN=1107604710}}</ref> Andere filosofen zoals [[Douglas Hofstadter]] verwerpen dit argument omdat het incoherent zou zijn.<ref name="hofstadter">{{Citeer boek| achternaam = Hofstadter | voornaam = Douglas | datum = 1981 | titel = The Mind's I | ISBN = | pagina's = [https://archive.org/details/mindsifantasiesr00hofs_159/page/n385 403]–414 | taal = en| URL =https://archive.org/details/mindsifantasiesr00hofs_159}}</ref> [[Daniel Dennett]] ontkent de ontoegankelijkheid van een vleermuisbewustzijn, stellende dat bepaalde bewustzijnskenmerken vatbaar zijn volgens een derdepersoons-observatie. Het is bijvoorbeeld bekend dat de [[echolocatie]] van vleermuizen een zeer beperkt bereik heeft. Hij stelt dat dergelijke aspecten van hun bewustzijn afgeleid kunnen worden vanuit nader onderzoek.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Dennett | voornaam = Daniel | datum = 1991 | titel = Consciousness Explained | ISBN = | pagina's = [https://archive.org/details/consciousnessexp00denn_009/page/n456 442]–443 | taal = en| URL =https://archive.org/details/consciousnessexp00denn_009}}</ref> Verschillende psychologen en ethologen pleiten voor het bestaan van dierenbewustzijn door een beschrijving te geven van een aantal gedragingen, waaruit blijkt dat dieren zich bewust zijn van bepaalde dingen.<ref name="ReferenceA">{{Citeer boek| achternaam = Griffin | voornaam = Donald R. | datum = 2001 | titel = Animal Minds: Beyond Cognition to Consciousness | ISBN = 0226308650 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/animalmindsbeyon0000grif}}</ref>

Naast filosofische beschouwingen, zijn die er ook vanuit de biologie. Het volledig afwezig zijn van een bewustzijn bij dieren levert het [[probleem van Wallace]] op, doordat het een discrepantie veronderstelt tussen de lichamelijke en geestelijke evolutie van de mens en er sprake is van [[Saltatie (evolutietheorie)|saltatie]], een sprong in de evolutie. Volgens het [[middelmatigheidsprincipe]] is het onwaarschijnlijk dat al het leven op Aarde zich wel heeft voltrokken volgens het principe van de [[Evolutie (biologie)|evolutie]], maar dat de menselijke geest zich hieraan onttrokken heeft. Tegenwoordig wordt het probleem van Wallace niet meer als probleem beschouwd. Allereerst vereist natuurlijke selectie niet dat elke [[Adaptatie (biologie)|adaptatie]] direct een voordeel oplevert, zolang het geen nadelen voor de overleving met zich meebrengt. Daarnaast speelt ook [[seksuele selectie]] een rol bij evolutie. Ook zou de vroege mens zich anders dan [[Alfred Russel Wallace|Wallace]] stelde wel degelijk in een veeleisender omgeving hebben bevonden. Verder lijkt modern onderzoek naar [[dierlijke cognitie]] te suggereren dat het veronderstelde [[Exceptionalisme|exceptionalistische]] [[antropocentrisme]], het verschil tussen dierlijke en menselijke cognitie, minder groot is dan veelal gedacht en dat er eerder sprake is van evolutionaire continuïteit dan van een [[Dualisme (filosofie van de geest)|dualisme]] tussen [[geest]] en [[Menselijk lichaam|lichaam]].

Al in 1739 stelde [[David Hume]] in ''[[A Treatise of Human Nature]]'' voor dezelfde hypotheses toe te passen op het geestelijk handelen bij dieren als bij mensen, wat bekend is geworden als de [[toetssteen van Hume]]:
:''Aangezien de uiterlijke activiteiten van dieren lijken op onze eigen gedragingen, oordelen wij dat hun innerlijk ook op het onze lijkt; en als we volgens hetzelfde principe één stap verder redeneren, moeten we concluderen dat aangezien onze innerlijke activiteiten op elkaar lijken, de oorzaken waaruit ze voortkomen ook op elkaar moeten lijken. Als er derhalve een hypothese wordt geopperd om een mentale operatie te verklaren die mens en dier gemeen hebben, moeten we dezelfde hypothese toepassen op beide.'' {{aut|David Hume|Hume}} (1739)<ref>'''Tis from the resemblance of the external actions of animals to those we ourselves perform, that we judge their internal likewise to resemble ours; and the same principle of reasoning, carry'd one step farther, will make us conclude that since our internal actions resemble each other, the causes, from which they are deriv'd, must also be resembling. When any hypothesis, therefore, is advanc'd to explain a mental operation, which is common to men and beasts, we must apply the same hypothesis to both;'' {{aut|David Hume|Hume}} (1739): Book I, Part III, Section XVI. ''[[s:en:Treatise of Human Nature/Book 1: Of the understanding/Part 3/Section 16|Of the reason of animals]]'', vertaling in {{aut|Frans de Waal|De Waal}} (2016)</ref>

Hij liep daarmee ruim 130 jaar voor op [[Charles Darwin]], die in 1872 in ''[[The Expression of the Emotions in Man and Animals]]'' stelde:
:''Rest nog de veel grotere moeilijkheid de oorzaak of oorsprong van de afzonderlijke uitdrukkingen te begrijpen, en te beoordelen welke van de theoretische verklaringen betrouwbaar is. Om zo goed mogelijk, zonder hulp van een of andere wet, met ons verstand te kunnen weten welke uit twee of meer verklaringen de meest bevredigende is, of welke geheel onbevredigend zijn, zie ik overigens maar één manier voor het toetsen van onze conclusies. Die manier is door na te gaan of hetzelfde beginsel waarmee een bepaalde uitdrukking schijnbaar verklaard kan worden, ook toepasbaar is in andere, verwante gevallen; en met name of hetzelfde algemene beginsel met bevredigende resultaten kan worden toegepast op zowel de mens als de lagere dieren. Ik ben geneigd te denken dat deze laatste methode de nuttigste is.'' {{aut|Charles Darwin|Darwin}} (1872)<ref>''But there remains the much greater difficulty of understanding the cause or origin of the several expressions, and of judging whether any theoretical explanation is trustworthy. Besides, judging as well as we can by our reason, without the aid of any rules, which of two or more explanations is the most satisfactory, or are quite unsatisfactory, I see only one way of testing our conclusions. This is to observe whether the same principle by which one expression can, as it appears, be explained, is applicable in other allied cases; and especially, whether the same general principles can be applied with satisfactory results, both to man and the lower animals. This latter method, I am inclined to think, is the most serviceable of all.'' {{aut|Charles Darwin|Darwin}} (1872), vertaling in {{aut|Charles Darwin|Darwin}} (2008)</ref>

De [[canon van Morgan]] waarschuwt voor een te ver doorgevoerd [[antropomorfisme]]. [[Conwy Lloyd Morgan]] stelde in 1894 in ''An Introduction to Comparative Psychology'' dat hogere gaven slechts mogen worden aangenomen als er goede redenen zijn om dat te doen:
:''In no case may we interpret an action as the outcome of the exercise of a higher psychical faculty, if it can be interpreted as the outcome of the exercise of one which stands lower in the psychological scale.''<ref>{{aut|Morgan}} (1894), p. 53</ref>
De canon is een van de meest geciteerde zinnen in de [[vergelijkende psychologie]] en wordt wel aangeduid als een toegepaste vorm van [[Ockhams scheermes]]. Deze uitleg volgt echter niet uit wat Morgan wilde bereiken met de canon en hij spreekt zich zelfs expliciet uit tegen de eenvoudigste verklaring en voor een model waarbij sprake is gaven die zich ontwikkelen op basis van de strijd om het bestaan.

Een van de vragen bij al deze overwegingen is welke proef bewustzijn bij dieren aan kan tonen. Een bekend voorbeeld is de [[spiegelproef]] die [[Gordon G. Gallup]] ontwikkelde om [[zelfherkenning]] te onderzoeken.

[[Bestand:Octopus shell.jpg|thumb|De [[Cefalopodische intelligentie|intelligentie van inktvissen]] berust op een [[zenuwstelsel]] dat fundamenteel verschilt van het zenuwstelsel van [[gewervelden]].]]
Op 7 juli 2012 zijn een aantal vooraanstaande wetenschappers uit verschillende takken van de [[neurowetenschap]] bijeengekomen op de [[universiteit van Cambridge]], om de '[[Francis Crick]] Memorial Conference' te vieren. Zij houden zich bezig met het bewustzijn van mensen en het pre-[[linguïstiek|linguïstische]] bewustzijn van niet-menselijke dieren.<ref>{{Citeer web| url = http://fcmconference.org/img/FCMCProgram.pdf | titel = The Francis Francis Crick Memorial Conference | auteur = | jaar = 2012 | uitgever = University of Cambridge | taal = en}}</ref> Na de conferentie ondertekenden zij, in het bijzijn van [[Stephen Hawking]], de 'Cambridge verklaring over bewustzijn'. Waarin de belangrijkste bevindingen van dergelijke onderzoeken in een overzicht worden weergegeven, samen met de verklaring:

{{Cquote|De afwezigheid van de [[neocortex]] lijkt een organisme niet te beletten om affectiviteit te kunnen ervaren. Uit convergerend bewijs blijkt dat niet-menselijke dieren de [[Neuroanatomie|neuroanatomische]], [[Neurochemie|neurochemische]] en [[Neurofysiologie|neurofysiologische]] substraten voor bewustzijnstoestanden hebben, samen met het vermogen om [[Gedrag|doelbewust gedrag]] te vertonen. Bijgevolg is dat de bewijskracht van de gegevens laat blijken dat mensen niet uniek zijn in de beschikking over de neurologische substraten die bewustzijn genereren. Niet-menselijke dieren, met inbegrip van alle zoogdieren en vogels en vele andere dieren, waaronder octopussen, beschikken ook over deze neurologische substraten.<ref>{{Citeer web| url = http://fcmconference.org/img/CambridgeDeclarationOnConsciousness.pdf | titel = The Cambridge Declaration on Consciousness | auteur = Philip Low, Jaak Panksepp, Diana Reiss, David Edelman, Bruno Van Swinderen, Philip Low, Christof Koch | jaar = 2012 | uitgever = The University of Cambridge | taal = en}}</ref>|Verklaring van Cambridge over bewustzijn}}

Uit wetenschappelijk onderzoek is intussen gebleken dat minstens de hogere [[zoogdieren]] die een [[Remslaap|REM-slaap]] doormaken, [[Droom#Dromen_bij_dieren|kunnen dromen]].

==== Kunstmatig bewustzijn ====
[[Bestand:Atlas frontview 2013.jpg|thumb|Sommige [[humanoïde robot]]s simuleren al vrij goed een functioneel bewustzijn. De grote vraag binnen de [[robotica]] is of een 'echt' (fenomeneel) bewustzijn in [[robot]]s wel mogelijk kan zijn. Daarnaast roept het ook [[ethiek|ethische]] vragen op, omdat het dan in principe een levend wezen is.]]
Kunstmatig bewustzijn of machine bewustzijn is gerelateerd aan [[kunstmatige intelligentie]], cognitieve [[robotica]] en de [[computationele neurowetenschap]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053810007000347 | titel = Progress in machine consciousness | auteur = David Gamez | jaar = 2008 | uitgever = Consciousness and Cognition | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0893608013000968 | titel = The rise of machine consciousness: Studying consciousness with computational models | auteur = James A. Reggia | jaar = 2013| uitgever = Neural Networks | taal = en}}</ref> Het doel van het kunstmatige bewustzijn als theorie is om te bepalen wat er gesynthetiseerd moet worden om een bewustzijn onder te brengen in een geconstrueerd [[Artefact (archeologie)|artefact]]. De [[neurowetenschap]] veronderstelt onder andere dat het bewustzijn wordt gegenereerd door onderlinge uitwisselingen van een aantal verschillende hersengebieden, oftewel door de zogenaamde [[neurale correlaten van bewustzijn]] (NCC). Voorstanders van kunstmatig bewustzijn geloven dat het mogelijk is om systemen (zoals computersystemen) dusdanig te construeren zodat de onderlinge uitwisselingen van NCC nagebootst kunnen worden, zoals met de benadering die [[connectionisme]] wordt genoemd. De moeilijke vraag is of het vermogen van neuronen geprogrammeerd kan worden, met daarbij de vraag of een gemoedstoestand (zoals iets begrijpen) gecreëerd kan worden, de uiteindelijke vraag is of een ervaring door een 'kunstmatig' bewustzijn wel mogelijk is.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Russell | voornaam = Stuart | datum = 2009 | titel = Artificial Intelligence: A Modern Approach | ISBN = 0136042597 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/nlsiu.340.11.rus.27359}}</ref>
[[Bestand:Turing Test version 3.png|thumb|left|De [[turingtest]], speler C moet erachter komen door geschreven antwoorden welke de computer is.]]
Een van de invloedrijkste bijdragen op deze vraag komt van de baanbrekende computerwetenschapper [[Alan Turing]]. Vanwege onduidelijkheid in het definiëren van [[kunstmatige intelligentie]] ontwikkelde Alan Turing een specifieke operationele test; die bekendstaat als de zogenaamde [[turingtest]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = M. Shieber | voornaam = Stuart | datum = 2004 | titel = The Turing Test: Verbal Behavior as the Hallmark of Intelligence | ISBN = 0262692937 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/turingtestverbal0000unse}}</ref> Om voor de test te slagen moet een computer in staat zijn om een persoon te imiteren, door vragen dusdanig te beantwoorden dat de ondervragers niet doorhebben dat ze met een computer aan het communiceren zijn. De [[captcha]]-test, waarbij een [[computer]] nagaat of het om een mens gaat of niet, wordt weleens omschreven als de omgekeerde variant van de [[turingtest]]. De [[turingtest]] wordt ook wel gezien als het criterium voor een kunstmatig bewustzijn, daarnaast heeft het concept veel filosofisch debat uitgelokt. Bijvoorbeeld [[Daniel Dennett]] en [[Douglas Hofstadter]] beweren beiden dat hetgeen wat slaagt voor de test zich noodzakelijkerwijs bewust is van zichzelf.<ref name="hofstadter"/> Terwijl David Chalmers beweert dat een filosofische zombie zou kunnen slagen voor de test zonder bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Chalmers | voornaam = David | datum = 1997 | titel = The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory | ISBN = 0195117891 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Een andere groep van geleerden heeft betoogd, dat wanneer machines aanzienlijke symptomen van mensachtig gedrag beginnen te vertonen, door technologische ontwikkeling het verschil tussen mensachtig bewustzijn en menselijk bewustzijn zal verdwijnen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Barkman | voornaam = Adam | datum = 2013 | titel = The Culture and Philosophy of Ridley Scott | ISBN = 0739178725 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Wallach | voornaam = Wendell | datum = 2010 | titel = Moral Machines: Teaching Robots Right from Wrong | ISBN = 0199737975 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/moralmachinestea0000wall}}</ref>

Een reactie op de [[turingtest]] komt van [[John Searle]] in de vorm van een gedachte-experiment; genaamd de [[Chinese kamer]]. Het experiment stelt dat een programma niet een geest, begrip of bewustzijn aan een computer kan meegeven. Searle's experiment begint met een hypothetische veronderstelling, die ervan uit gaat dat het onderzoek binnen kunstmatige intelligentie erin is geslaagd om een machine te bouwen die zich gedraagt als iemand die Chinees begrijpt. De computer slaagt vervolgens voor de turingtest door middel van passende antwoorden te geven, men is ervan overtuigd dat het om een Chineessprekend mens gaat. Daarbij maakt Searle de opvatting of de machine dan letterlijk Chinees begrijpt, wat hij sterke kunstmatige intelligentie noemt, of dat de machine het begrijpen van Chinees simuleert, wat hij zwakke kunstmatige intelligentie noemt. Het Chinese kamer argument is een uitdaging voor het [[functionalisme (filosofie van de geest)|functionalisme]] en het [[computationalisme]] (die stelt dat het menselijke bewustzijn een computatie is vanuit de hersenen zoals een computer); omdat die beide stellen dat het bewustzijn enkel moet worden voorgesteld als een informatieverwerkingssysteem.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Searle | voornaam = John R. | datum = 1992 | titel = The Rediscovery of the Mind | ISBN = 9780262261135 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Net als de turingtest wordt het idee van de [[Chinese kamer]] bekritiseerd<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1023%2FA%3A1008255830248 | titel = Searle's Chinese Box: Debunking the Chinese Room Argument | auteur = Larry Hauser | jaar = 1997 | uitgever = Minds and Machines | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://warrenrehman.wordpress.com/article/argument-against-the-chinese-room-19dflpeo1gadq-2/ | titel = Argument against the Chinese Room Argument | auteur = Rehman Warren | jaar = 2009 | uitgever = | taal = en}}</ref> en gesteund.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/MBIEOS | titel = Essays on Searle's Chinese Room Argument | auteur = M. Bishop, J. Preston | jaar = 2001 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref>

Het fenomenologische bewustzijn (P-bewustzijn) is van nature een eerste-persoons-perspectief. Hoewel verschillende systemen met diverse gedragingen gecorreleerd zijn met het functionele bewustzijn (A-bewustzijn), is er geen denkbare manier waarin derde-persoons testen toegang kunnen krijgen tot eerste-persoons eigenschappen. Vanwege die redenering en omdat er geen empirische definitie van bewustzijn is, zou een test om de aanwezigheid van bewustzijn te meten, van een kunstmatig bewustzijn, al onmogelijk kunnen zijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Honderich | voornaam = Ted | datum = 2005 | titel = The Oxford Companion to Philosophy | ISBN = 9780199264797 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/oxfordcompaniont0000unse_f5n3}}</ref>{{Clearleft}}

==== Internalisme en externalisme ====

Internalisme en externalisme stellen de vraag; waar de geest of het bewustzijn zich gelokaliseerd heeft. Als de [[geest]] een [[fysiek]] verschijnsel is dan moet het zich ergens in het lichaam bevinden. Er zijn dan hoofdzakelijk gezien twee mogelijke opties: of de geest bevindt zich in het lichaam (internalisme) of de geest bevindt zich buiten het lichaam (externalisme). Dus de geest is afhankelijk van de gebeurtenissen en eigenschappen die zich binnen het lichaam bevinden, of de geest is ook afhankelijk van de factoren die zich buiten het lichaam bevinden. Voorstanders van internalisme delen het standpunt dat de neurale activiteit voldoende is voor waar de geest of het bewustzijn zich begeeft. Voorstanders van externalisme beweren dat de omringende wereld de geest (ook) op een bepaalde manier constitueert. Externalisme bestaat verder uit verschillende versies, de belangrijkste zijn: [[Fenomenologie|fenomenologisch]], [[Semantiek|semantisch]] en [[cognitie]]f externalisme. Die verder onderverdeeld kunnen worden als inhoud of drager van de geest of het bewustzijn.

===== Verlengde cognitie =====
[[Bestand:Enactive Human Machine Interface.png|thumb|Een enactieve [[gebruikersomgeving|mens-machine-interface]] die aspecten van een kennisbasis vertaald in modaliteiten van waarnemingen.]]
Verlengde cognitie ''(Extended cognition),'' of bewustzijnsverlenging valt onder het cognitieve externalisme en is de opvatting dat mentale processen en de geest verder gaan dan alleen het lichaam. Het omvat ook de aspecten van de omgeving waarin het organisme zich begeeft, maar ook de interactie van het organisme met die omgeving, zoals in [[milieusociologie]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.pdcnet.org/pdc/bvdb.nsf/purchase?openform&fp=jphil&id=jphil_2004_0101_0008_0389_0428 | titel = Challenges to the Hypothesis of Extended Cognition | auteur = Robert D. Rupert | jaar = 2004 | uitgever = The Journal of Philosophy | taal = en}}</ref> Cognitie gaat verder dan alleen een interne mentale manipulatie van [[symbool|symbolen]], er bestaat ook een [[emergentie]] van orde en structuur die ontstaat vanuit een actieve betrokkenheid met de externe wereld.<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=4dWTTVbcC-QC&pg=PA252&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false | titel = Naturalizing Phenomenology: Issues in Contemporary Phenomenology and Cognitive Science | auteur = Tim van Gelder | jaar = 1999 | uitgever = Stanford University Press | taal = en}}</ref> [[Verlengde cognitie]] contrasteert met de opvatting dat de geest alleen maar een verwerkingscentrum is die mentale representaties van de werkelijkheid creëert; die gebruikt worden om het lichaamsgedrag te controleren. Het terrein van verlengde cognitie richt zich specifiek op dat creatieproces, en brengt ze onder als een onderdeel van het bewustzijn. Het bewustzijn is dan niet langer beperkt tot de hersenen of het lichaam, dus het brengt externe interactie met de omgeving met zich mee. Bij een 'laag' niveau zoals met [[motorisch leren]] en [[haptische waarneming]]<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/MORTCR | titel = The crucial role of haptic perception: Consciousness as the emergent property of the interaction between brain body and environment | auteur = Pietro Morasso | jaar = 2007 | uitgever = Imprint Academic | taal = en}}</ref> is het lichaam ook betrokken bij [[cognitie]], maar er is ook een 'hoog' niveau, waarbij culturele factoren een rol spelen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Ratner | voornaam = Carl | datum = 2011 | titel = Macro Cultural Psychology: A Political Philosophy of Mind | ISBN = 0195373545 | pagina's = [https://archive.org/details/macroculturalpsy0000ratn/page/96 96] | taal = en| URL =https://archive.org/details/macroculturalpsy0000ratn}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://psycnet.apa.org/?&fa=main.doiLanding&doi=10.1037/a0032935 | titel = Enaction and psychology | auteur = McGann, Marek; De Jaegher, Hanne; Di Paolo, Ezequiel | jaar = 2013 | uitgever = Review of General Psychology | taal = en}}</ref> Deze manier van cognitie wordt soms aangeduid als 'enactie', om zodoende de rol te benadrukken van de wisselwerking tussen het organisme en zijn omgeving. Met daarbij de [[cybernetica|terugkoppelingsprocessen]] die betrokken zijn bij de ontwikkeling van een bewustzijn en zijn hervorming van de omgeving; zoals bijvoorbeeld bij [[mens-computerinteractie]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Stewart | voornaam = John | datum = 2014 | titel = Enaction: Toward a New Paradigm for Cognitive Science | ISBN = 0262526018 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

De verlengde geest ''([[The Extended Mind]])'', opgesteld door Andy Clark en [[David Chalmers]], is het baanbrekende werk in het vakgebied van verlengde cognitie. Zij stellen ook dat het arbitrair is om te stellen dat de geest zich alleen begeeft binnen de grenzen van de schedel. De scheiding tussen de geest, het lichaam en het milieu wordt door hun gezien als een niet-principiële onderscheiding. Volgens hen kunnen gereedschappen, instrumenten en andere attributen onder bepaalde omstandigheden ook meetellen als delen van de geest of het bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = http://www.jstor.org/stable/3328150?seq=1#page_scan_tab_contents | titel = The Extended Mind | auteur = Andy Clark, David Chalmers | jaar = 1998 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref>

==== Subjectiviteit en qualia ====
[[Qualia]] zijn de kwalitatieve eigenschappen van een waarneming, oftewel het fenomenele karakter van ervaren. Het gaat met name om de subjectieve wijze waarop een ervaring of beleving zich voordoet voor het individu, voorbeelden zijn innerlijke belevingen van gedachten, gevoelens, smaken of kleuren. Als de kwalitatieve karakters van gevoel of sensatie staan ze in tegenstelling tot de [[propositionele attitude|propositionele attitudes,]] want die impliceren al een [[intentionaliteit]], oftewel qualia zijn eerder de onderliggende gevoelens van een [[propositie]].<ref>{{Citeer boek |achternaam = Kriegel |voornaam = Uriah |datum = 2013 |titel = Current Controversies in Philosophy of Mind |ISBN = 0415530873 |pagina's = 201 |taal = en |URL = }}</ref> Een groot gedeelte van het debat gaat over de definitie van qualia. Diverse filosofen ontkennen of benadrukken het bestaan van bepaalde qualia eigenschappen, vandaar dat de aard en het bestaan van qualia behoorlijk controversieel zijn. Hoewel [[Daniel Dennett]] het bestaan van qualia ontkent, geeft hij wel een duidelijke viervoudige definitie:<ref>{{Citeer web |url = https://www.academia.edu/1995837/Qualia_Gediskwalificeerd_Een_eliminatie_van_Dennetts_Eliminativisme |titel = Qualia Gediskwalificeerd? Een eliminatie van Dennett's Eliminativisme |auteur = Jasper van den Herik |jaar = 2012 |uitgever = Erasmus Universiteit Rotterdam |taal =}}</ref>
[[Bestand:Red.svg|thumb|Verzadigde kleuren zijn een veelgebruikt voorbeeld van een quale.]]
# Onuitspreekbaar; qualia kunnen niet (letterlijk) worden omschreven, ze kunnen alleen gevat worden door middel van directe ervaring.
# Intrinsiek; qualia hebben geen relationele eigenschappen want een quale (enkelvoud) kan niet gereduceerd worden tot iets anders.
# Privaat; qualia op interpersoonlijke wijze (volledig) uitwisselen is bij definitie stelselmatig onmogelijk.
# Toegankelijk; qualia is direct of onmiddellijk beschikbaar in het bewustzijn en men kan zich daarin niet vergissen.

Als qualia van deze soort zou bestaan dan zou een persoon die bijvoorbeeld [[Rood (kleur)|rood]] ziet, niet in staat zijn om zijn ervaring op zodanige wijze te beschrijven; zodat een luisteraar die nooit rood heeft ervaren, dan in staat is om alles te kunnen weten over die ervaring, dus inclusief het zien van rood, samen met de beleving van rood. Het is daarbij wel mogelijk om een analogie te maken, zoals: 'rood ziet er heet uit' of een omschrijving van voorwaarden, zoals: 'het is de kleur die je ziet wanneer licht met een golflengte van 700 [[nanometer|nm]] door de [[Netvlies|retina]] naar de [[hersenen]] wordt gestuurd'. Voorstanders van (deze soort) qualia betogen dat iemand niet in staat is om een volledige omschrijving van die ervaring te kunnen geven. Aangezien het bij definitie onmogelijk is om qualia mondeling over te brengen, is het ook onmogelijk om direct te demonstreren in een discussie, vandaar dat er gebruik wordt gemaakt van een tangentiële benadering. Dat wil zeggen; in het algemeen komen qualia-argumenten in de vorm van een [[gedachte-experiment]], die ontworpen zijn om iemand te leiden tot de conclusie dat qualia bestaat. Het moeilijke probleem van bewustzijn wordt over het algemeen gezien als het hoofdargument voor qualia, met daarnaast ook het subjectieve karakter van ervaring (het 'hoe-is-zijn-argument') en de filosofische zombie, andere voorbeelden zijn onder meer:

* Het omgekeerd spectrum ''(inverted spectrum)'', [[John Locke (filosoof)|John Locke]] doet een verzoek om ons voor te stellen wakker te worden met alle kleuren omgedraaid. Met verder de ontdekking dat er geen fysieke veranderingen hebben plaatsgevonden in onze hersenen of het lichaam, wat dit fenomeen eventueel wel zou kunnen verklaren. Supporters van qualia beweren omdat we dit zonder tegenstrijdigheid kunnen voorstellen, volgt daaruit dat we deze verandering van eigenschap kunnen voorstellen, terwijl het omkeren van het kleurenspectrum geen fysieke basis heeft (alleen de waarneming veranderd).<ref>{{Citeer boek| achternaam = Locke | voornaam = John | datum = 1689–1975 | titel = Essay Concerning Human Understanding | ISBN = 0140434828 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/essayconcerningh0000lock_f2m7}}</ref>
[[Bestand:What Mary Didn't Know.png|thumb|Als Mary alles weet over rood, weet ze dan ook hoe rood eruit ziet?]]
* Het kennisargument ''(knowledge argument)'', ook bekend als Mary's kamer of Mary de superwetenschapper, is bedacht door [[Frank Cameron Jackson]]. Mary de kleurenwetenschapster weet alles over kleuren, dus ze weet alle fysieke feiten over kleuren; inclusief alle fysieke feiten over kleurervaringen van andere mensen. Wellicht zou een bepaalde kleur opgewekt kunnen worden door een sequentie van neurologische afvuringen die registreren dat de kleur rood is gezien. Echter, Mary heeft nog nooit daadwerkelijk rood gezien, ze zit vanaf haar geboorte in een kamer die helemaal zwart-wit is, het is verder alleen toegestaan om de buitenwereld te observeren met een zwart-wit scherm. Wanneer het wordt toegestaan om de kamer te verlaten, moet er (volgens de stelling) worden toegegeven dat ze wat nieuws leert over de kleur rood, wanneer ze die voor het eerst ziet, namelijk de kleurbeleving zelf. Naast het aantonen van qualia, is het kennisargument er ook voor bedoeld om het fysicalistische idee van de geest of het bewustzijn te weerleggen.<ref>{{Citeer web |url = http://philosophyfaculty.ucsd.edu/faculty/rarneson/Courses/FrankJacksonphil1.pdf |titel = Epiphenomenal Qualia |auteur = Frank Jackson |jaar = 1982 |uitgever = Philosophical Quarterly |taal = en}}</ref>
* De verklaringskloof (''explanatory gap''), door Joseph Levine, beschrijft een kloof (of scheiding) tussen de fysicalistische en fenomenologische theorieën over het bewustzijn. De verklaringskloof geeft aan dat er een uitleg ontbreekt; die verklaart hoe fysieke eigenschappen aanleiding kunnen geven tot een wijze van waarnemen of ervaren. Hij gebruikte als voorbeeldzin: 'Pijn is het afvuren van C-zenuwvezels', erop wijzend dat het in fysiologische zin geldig zou zijn, maar dat het ons niet helpt om te begrijpen hoe pijn voelt. De kloof overbruggen is een bevredigende mechanistische verklaring vinden voor [[ervaring]] en qualia. Een voorbeeld van een vergelijkbaar fenomeen zonder verklaringskloof is de moderne computer. Hoe wonderlijk deze apparaten ook mogen zijn, zowel software als hardware, met hun onderlinge gedrag; kan wel volledig verklaard worden. Verder stelt hij dat het verklaringskloofargument niet een kloof in de natuur aangeeft maar een kloof in ons verstand over de natuur.<ref>{{Citeer web| url = https://www.umass.edu/philosophy/PDF/Levine/Gap.pdf | titel = Materialism and qualia: the explanatory gap | auteur = Joseph Levine | jaar = 1983 | uitgever = University of Southern California | taal = en}}</ref>

De fenomenele concept-strategie (''phenomenal concept strategy'') is een ([[fysicalisme|fysicalistisch]]) tegenargument die stelt dat dergelijke argumenten een 'kloof' lokaliseren in de relatie tussen onze ''concepten'' over fysieke processen en onze ''concepten'' over bewustzijn, in plaats van de relatie tussen de fysieke processen en het bewustzijn zelf.<ref>{{Citeer web| url = https://consc.net/papers/pceg.html | titel = Phenomenal Concepts and the Explanatory Gap | auteur = David J. Chalmers | jaar = | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref> De benadering stelt dat onze concepten dualistisch zijn (wel een [[kennistheorie|epistemologische]] kloof), maar dat de realiteit [[Monisme (filosofie)|monistisch]] is (geen [[Ontologie (filosofie)|ontologische]] kloof), deze visie wordt ook wel ''conceptueel dualisme'' genoemd. Een voorbeeld is [[warmte]] en [[Molecuul|moleculaire]] [[Beweging (natuurkunde)|beweging]], dat zijn twee verschillende concepten, maar beschrijven eenzelfde eigenschap of substantie. Volgens David Papineau is deze 'intuïtie van onderscheidbaarheid' verantwoordelijk voor het verschijnen van [[Dualisme (filosofie van de geest)|dualisme]]. Papineau beschrijft ook de 'antipathieke drogreden'; het tegenovergestelde van de 'pathieke drogreden', een literaire term waarin het menselijke bewustzijn onderdeel wordt van natuurfenomenen (zoals sombere wolken, dansende bladeren of onverschillige rotsen), bekend als [[antropomorfisme]], [[animalisering]] of [[personificatie]]. Bij de omgekeerde variant (de antipathieke drogreden) weigert men te erkennen dat het bewustzijn een bestanddeel van de natuur is; oftewel van hersenen of lichamen van [[organisme]]s. Uiteindelijk stelt Papineau dat bewustzijnstoestanden niet meer dan hersentoestanden zijn, net zoals [[pijn]] hetzelfde is als afvurende C-vezels.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Papineau | voornaam = David | datum = 2002 | titel = Thinking about Consciousness | ISBN = 9780199243822 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/thinkingaboutcon0000papi}}</ref>

De grote vraag is of qualia iets anders of meer voorstellen dan de mentale of cognitieve processen die het product van de hersenen zijn. De meningen zijn behoorlijk verdeeld, het grote verschil is dat critici voornamelijk veronderstellen dat qualia herleid kunnen worden tot specifieke hersenfuncties. Terwijl voorstanders voornamelijk veronderstellen dat qualia niet als een objectief fysiek proces omschreven kan worden vanwege het subjectieve karakter van bewustzijn. Voorstanders van qualia zijn bijvoorbeeld [[David Chalmers]],<ref>{{Citeer web| url = https://consc.net/papers/qualia.html | titel = Absent Qualia, Fading Qualia, Dancing Qualia | auteur = David J. Chalmers | jaar = 1995 | uitgever = Conscious Experience | taal = en}}</ref> Jonathan Lowe,<ref>{{Citeer web| url = https://www.cambridge.org/us/academic/subjects/philosophy/epistemology-and-metaphysics/subjects-experience | titel = Subjects of Experience | auteur = E. J. Lowe | jaar = 2006 | uitgever = Cambridge Studies in Philosophy | taal = en}}</ref> John Maund,<ref>{{Citeer web| url = https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/00455091.1975.10716096 | titel = The Representative Theory Of Perception | auteur = J. B. MAUND | jaar = 2013 | uitgever = Canadian Journal of Philosophy | taal = en}}</ref> Moreland Perkins,<ref>{{Citeer boek| achternaam = Perkins | voornaam = Moreland | datum = 1983 | titel = Sensing the World: A Philosophical Study | ISBN = 091514574X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[Vilayanur Ramachandran]] en William Hirstein,<ref>{{Citeer web | url = http://www.imprint.co.uk/rama/qualia.pdf | titel = Three Laws of Qualia | auteur = V. S. Ramachandran, William Hirstein | jaar = 1997 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 21 november 2011 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20111121045151/http://www.imprint.co.uk/rama/qualia.pdf | dodeurl = ja }}</ref> Howard Robinson en William Robinson,<ref>{{Citeer boek| achternaam = Robinson | voornaam = Howard | datum = 2009 | titel = Matter and Sense – A Critique of Contemporary Materialism | ISBN = 9780521114745 | pagina's = | taal = en| URL = https://www.cambridge.org/us/academic/subjects/philosophy/logic/matter-and-sense-critique-contemporary-materialism?format=PB }}</ref> Edmond Wright<ref>{{Citeer boek| achternaam = Wright | voornaam = Edmond | datum = 2008 | titel = The Case for Qualia | ISBN = 9780262232661 | pagina's = | taal = en| URL = https://mitpress.mit.edu/books/case-qualia }}</ref> en [[Erwin Schrödinger]].<ref>{{Citeer web | url = http://whatislife.stanford.edu/LoCo_files/What-is-Life.pdf | titel = What is life? | auteur = Erwin Schrödinger | jaar = 1944 | uitgever = Trinity College | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 21 juni 2016 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20160621003649/http://whatislife.stanford.edu/LoCo_files/What-is-Life.pdf | dodeurl = ja }}</ref> En critici van qualia zijn bijvoorbeeld [[Daniel Dennett]],<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001002770000130X | titel = Are we explaining consciousness yet? | auteur = Daniel Dennett | jaar = 2001 | uitgever = The Cognitive Neuroscience of Consciousness | taal = en}}</ref> [[Paul Churchland]],<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/CHUKQA | titel = Knowing qualia: A reply to Jackson | auteur = Paul M. Churchland | jaar = 1989 | uitgever = MIT Press | taal = en}}</ref> Gary Drescher,<ref>{{Citeer boek| achternaam = Drescher | voornaam = Gary L | datum = 2006 | titel = Good and Real | ISBN = | pagina's = | taal = en| URL = https://mitpress.mit.edu/books/good-and-real }}</ref> [[David Kellogg Lewis|David Lewis]],<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/LEWWET | titel = What experience teaches | auteur = David Lewis | jaar = 1990 | uitgever = Mind and Cognition – Blackwell | taal = en}}</ref> [[Marvin Minsky]]<ref>{{Citeer web| url = https://www.edge.org/3rd_culture/minsky/minsky_p4.html | titel = Edge interview with Marvin Minsky | auteur = Marvin Minsky | jaar = 1998 | uitgever = Edge.org | taal = en}}</ref> en Michael Tye.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Tye | voornaam = Michael | datum = 2000 | titel = Consciousness, Color, and Content | ISBN = 9780262201292 | pagina's = | taal = en| URL = https://mitpress.mit.edu/books/consciousness-color-and-content }}</ref>

{{Afbeelding combi
| align=right
| afb1 = Café wall.svg
| caption1 = Deze [[Illusie]] creëert een probleem voor het direct realisme. De lijnen zijn recht, ondanks hoe ze verschijnen.
| afb2 =
| caption2 = Bij de [[vaas van Rubin]] maken we geen directe [[Waarneming (perceptie)|waarneming]], maar een interne presentatie van de [[stimuli]]. We [[zien]] òf de witte vaas, òf de twee zwarte gezichten, niet allebei tegelijk. Dit staat bekend als een bistabiele waarneming.
}}

==== Direct en indirect realisme ====

Het directe of naïeve realisme staat tegenover het indirecte of representatieve realisme, beide standpunten doen vanuit de [[filosofie van de geest]], vooral vanuit de [[filosofie van perceptie]] en de studie over [[Representatie (psychologie)|mentale representatie]], een uitspraak over de aard van een bewuste ervaring.<ref>{{Citeer web | url = http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/webstuff/consc1/consc1.html | titel = The Function of Conscious Experience: An Analogical Paradigm of Perception and Behavior | auteur = Steven Lehar | jaar = 2000 | uitgever = Consciousness and Cognition | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 21 oktober 2015 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20151021061139/http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/webstuff/consc1/consc1.html | dodeurl = ja }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/Representationalism.html | titel = The Representationalism Web Site | auteur Steve Lehar. | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref> Het draait om de [[kennistheorie|epistemologische]] vraag of de wereld om ons heen de echte wereld is, of slechts een interne perceptuele kopie van de wereld, die gegenereerd wordt door de [[neurowetenschap|neurale processen]] in de hersenen. Indirect realisme wordt ook wel ''epistemologisch dualisme'' of ''representationalisme'' genoemd.<ref>{{Citeer web| url = http://cns-alumni.bu.edu/~slehar/epist/authoritative.html | titel = Definitions of Representationalism | auteur = | jaar = | uitgever = Department of Cognitive and Neural Systems | taal = en}}</ref> De positie stelt dat onze bewuste ervaring niet van de echte wereld afkomstig is maar van een interne presentatie, oftewel een miniaturen [[virtuele werkelijkheid|virtuele werkelijkheid;]] als een replica van de [[Wereld (Aarde)|wereld]]. Zodoende kunnen we de buitenwereld niet waarnemen zoals de wereld in werkelijkheid is, maar alleen onze ideeën en interpretaties over de wijze van de wereld. Direct realisme is het alternatief en houdt in dat we de buitenwereld waarnemen zoals het is, de geest-onafhankelijke dingen maken dus deel uit van onze [[zintuig]]lijke ervaring. Op die manier is onze ervaring niet alleen een representatie of subjectieve interpretatie van de echte wereld, maar die ervaring bevat en vormt ook de geest-onafhankelijke dingen, zoals [[elektromagnetische straling]] of geluidsgolven.
[[Bestand:Double-alaskan-rainbow.jpg|thumb|left|In tegenstelling tot een bouwkundige boog verdwijnt een regenboog als we die benaderen.<ref>{{Citeer boek | achternaam = Gregory | voornaam = Richard | datum =  | titel = Perception | ISBN =  | pagina's = 257-261 | taal = en | URL = http://www.perceptionweb.com/perception/perc0303/editorial.pdf Delusions | bezochtdatum = 2011-03-27 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20110715064230/http://www.perceptionweb.com/perception/perc0303/editorial.pdf | archiefdatum = 2011-07-15 | dodeurl = ja }}</ref>]]
Een [[Argument (logica)|argument]] tegen direct realisme is het [[argument van illusie]], die het bestaan van [[zintuiglijke indrukken]] aangeeft. De van natuur voorkomende illusies illustreren het argument, bijvoorbeeld de [[representatie (psychologie)|mentale representatie]] van een rechte stok in het water, die geeft schijnbaar een verbuiging aan wanneer we er naar kijken. Met een beroep op gezond verstand geeft dit aan dat waarnemingen grotendeels afhankelijk zijn van het soort orgaan of zintuig. Als we bijvoorbeeld andere zintuigen hadden, zoals: [[facetogen]], [[echolocatie]] of [[magnetoceptie]] dan zouden we de wereld op een geheel andere wijze ervaren, die we ons nauwelijks kunnen voorstellen. Onze huidige perceptuele uitrusting is bovendien ook niet onfeilbaar, want er kunnen eventueel verkeerde voorstellingen optreden, zelfs met een volledige functionering. Dit kunnen we bijvoorbeeld nagaan met vormen van [[gezichtsbedrog]], waarbij onze [[Subjectiviteit|subjectieve]] [[ervaring]] verschilt met de [[objectiviteit]] van het concept, zoals met de [[Müller-Lyer-illusie]]. Soms denken we dingen waar te nemen die er in feite helemaal niet zijn, radicalere vormen van perceptuele dwalingen zijn bijvoorbeeld [[hallucinatie]]s en [[waanstoornis]]sen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.reading.ac.uk/AcaDepts/ld/Philos/jmp/Theory%20of%20Knowledge/NaiveRealism.htm | titel = Naïve Realism and the Argument from Illusion | auteur = | jaar = | uitgever = University of Reading | taal = en}}</ref>

Een [[Argument (logica)|argument]] tegen indirect realisme is wanneer er eenvoudige dataflow of [[informatieverwerking]] wordt aangenomen; dan moet er iets zijn in de hersenen wat die binnenkomende gegevens interpreteert als ontvangen. Vaak wordt dat iets omschreven als een [[Homunculus (psychologie)|homunculus]], alleen een dergelijke ontvangende entiteit wordt ook wel gezien als een regressieargument, oftewel een oplossing die eigenlijk het initiële probleem verschuift, want in de homunculus kan nog een homunculus zitten ... et cetera. Descartes beschreef een homunculus in de vorm van een ziel die behoorde tot een natuurlijke stof die bekend staat als ''[[res cogitans]]'' (een mentale of denkende substantie) waarbij andere wetten gelden als bij vaste materie (''res extensa''). Hoewel de dualiteit van Decartes wel enige overeenkomsten vertoont met de moderne natuurkunde, zoals de [[Fermi-Diracstatistiek]] en [[Bose-Einsteinstatistiek]], is er geen overeenstemming over de interpretatie. Daarmee blijft het indirecte realisme een onvolledige beschrijving van waarnemen. Dit realiseerde [[Aristoteles]] zich al, en stelde simpelweg voor dat de ideeën of representaties zelf bewust zijn. Met andere woorden dat er geen verdere overdracht van [[zintuiglijke indrukken]] voorbij ideeën zijn. Een potentieel probleem voor indirect realisme is wanneer we alleen kennis hebben van de representaties over de wereld. Dan volgt de vraag hoe we kunnen weten of die representaties gelijk zijn aan de wereld, dus waar die representatie aan moet voldoen, zodat we weten dat het correct is.

[[Bestand:Dualism-vs-Monism.png|thumb|Een weergave van het [[dualisme]] versus het [[monisme (filosofie)|monisme]], met de onderlinge lichaam-geestrelaties.]]

=== Stromingen ===

Er zijn diverse [[mening|standpunten]] en benaderingen die trachten het [[lichaam-geestprobleem]] op te lossen, naast het [[Pluralisme (filosofie)|pluralisme]] en trialisme worden voornamelijk het [[dualisme]] en het [[monisme (filosofie)|monisme]] gezien als de twee hoofdstromingen. Het [[dualisme]] maakt een duidelijk onderscheid tussen [[geest]] en [[materie]], terwijl het [[monisme (filosofie)|monisme]] geen duidelijk onderscheid aangeeft. Elk van deze twee hoofdstromingen bevatten ook diverse substromigen. De meeste [[Filosoof|filosofen]] van de 20e en 21e eeuw beschouwen het [[dualisme]] als een achterhaalde opvatting, dit is vanwege de afwezigheid van een (empirisch identificeerbaar) ontmoetingspunt tussen de niet-fysieke geest en het fysieke lichaam.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Honderich | voornaam = Ted | titel = The Oxford Companion to Philosophy | year = 1995 | ISBN = 0198661320 | pagina's = [https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond/page/240 240] | taal = en| URL =https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond}}</ref> Het draait voornamelijk om de onderlinge visies vanuit de monistische stromingen. Er zijn ook opzichzelfstaande of uitzonderlijke stromingen, zoals [[panpsychisme]], nieuw mysterianisme en [[fenomenologie]]. Daarnaast zijn er ook oosterse stromingen zoals het [[hindoeïsme]] en het [[boeddhisme]].
[[Bestand:Body-Mind-SOUL--Matter-Energy-SPIRIT--close-up.png|thumb|Voorbeeld van het trialsime, waarin de [[ziel (filosofie)|ziel]] als het fenomenologische bewustzijn staat weergegeven.]]
Het pluralisme stelt dat de wereld is opgebouwd uit een veelvoud van elementen of substanties, meestal vier of meer, die van elkaar te onderscheiden zijn. Bijvoorbeeld [[Empedocles]] zag [[Grond (aarde)|aarde]], [[water]], [[lucht]] en [[vuur]] als de vier elementen, waarmee de wereld is opgebouwd.<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/empedocl/ | titel = Empedocles (c. 492—432 B.C.E.) | auteur = Gordon Campbell | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Het [[atomisme (natuurfilosofie)|atomisme]] van [[Leucippus]] en [[Democritus]] stelt dat de wereld is opgebouwd uit ontelbare minuscule ondeelbare [[atoom|atomen]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Taylor | voornaam = C. C. W. | datum = 2010 | titel = The Atomists, Leucippus and Democritus | ISBN = | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=i_1u3X4yqdAC }}</ref> Deze theorie wordt echter niet meer ondersteund; omdat wetenschappers hebben aangetoond dat [[atoom|atomen]] zijn opgebouwd uit [[Proton (deeltje)|protonen]] en [[neutron|neutronen,]] die ieder weer uit [[quark]]s bestaan.

Het trialisme is geïntroduceerd door John Cottingham, als een alternatieve interpretatie van het lichaam-geestdualisme van [[Rene Descartes]]. Het trialisme behoudt daarbij lichaam en geest, maar voegt daar sensatie (gevoel) als derde substantie aan toe, om zodoende lichaam en geest te verenigen. Dieren kunnen bijvoorbeeld niet denken, maar hebben wel sensaties (gevoelens), in tegenstelling met Decartes; die dieren verklaarde als geesteloze automaten.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/COTCT | titel = Cartesian trialism | auteur = John Cottingham | jaar = 1985 | uitgever = Mind | taal = en}}</ref>

Andere 'trialisten' zijn [[Karl Popper]] en [[John Eccles]], die beide drie 'werelden' beschrijven, waarin rekening wordt gehouden met alles wat bestaat. De eerste wereld is die van fysieke objecten en toestanden, zoals: [[materie]], [[energie]], [[organisme]]n, en voorwerpen. De tweede wereld is die van bewustzijnstoestanden, zoals: subjectieve kennis en beleving of ervaring van: [[Waarneming (perceptie)|percepties]], [[gedachte]]n, [[emotie]]s, [[herinnering]]en, [[droom|dromen]] en [[verbeeldingskracht]]. De derde wereld is die van kennis en ideeën in objectieve zin, zoals: [[taal]], [[filosofie]], [[theologie]], wetenschap, [[historie]], [[literatuur]], [[artiest|artisticiteit]] en [[technologie]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.fcp-hoofdzaak.nl/index.jsp?pageID=35 | titel = Over de werkelijkheid van drie werelden | auteur = Ponsen & Looijen | jaar = 1998 | uitgever = Filosofische Consultatiepraktijk E.P. Veening | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Eccles | voornaam = John C. | datum = 1973 | titel = Understanding of the Brain | ISBN = 0070188645 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> De derde wereld is door de mens geschapen, maar kan daarnaast ook onafhankelijk van de mens bestaan. Dit wordt ook wel de 'objectieve geest' genoemd, oftewel het is de kennis die onafhankelijk van het individu of de 'subjectieve geest' kan bestaan.<ref>{{Citeer web | url = https://www.streventijdschrift.be/artikels/02/SimissenPopper.htm | titel = De waarde van intellectuele bescheidenheid | auteur = Herman Simissen | jaar = 2002 | uitgever = Wijsgerig Perspectief | taal = en | bezochtdatum = 4 juni 2023 | archiefdatum = 17 september 2017 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20170917073842/http://www.streventijdschrift.be/artikels/02/SimissenPopper.htm | dodeurl = ja }}</ref>

==== Dualisme ====
{{Zie hoofdartikel|Dualisme (filosofie van de geest)}}
Het [[Dualisme (filosofie van de geest)|dualisme]] binnen de [[filosofie van de geest]] behoudt een strikte onderscheiding tussen mentaal en fysiek, [[geest]] en [[Lichaam (biologie)|lichaam]], bewustzijn en [[hersenen]] of het [[materie|materiële]] en het immateriële. Ten opzichte van de eenheid in [[Monisme (filosofie)|monisme]], stelt het ([[Metafysica|metafysische]]) dualisme dat er uiteindelijk twee onverenigbare substanties of werkelijkheden zijn. Het [[Ontologie (filosofie)|ontologische]] dualisme maakt een tweevoudige toezegging over de aard van het bestaan als het gaat om [[geest]] en [[materie]]. Die kunnen onderverdeeld worden in drie verschillende types, namelijk: [[substantie dualisme|substantiedualisme]], [[eigenschapsdualisme]] en [[Dualisme (filosofie van de geest)|predicaatdualisme]]. Verder kan het dualisme worden onderverdeeld in soorten van causale interactie tussen mentaal en fysiek, zoals [[interactionisme (filosofie)|interactionisme]], [[epifenomenalisme]], [[Parallellisme (filosofie)|parallellisme]] en [[occasionalisme]].
[[Bestand:DualismCausationViews3.svg|thumb|De vier vormen van het [[dualisme]].]]
Het meestgebruikte argument voor het dualisme is het beroep op gezond verstand, het is de intuïtie die een bewuste ervaring onderscheidt van levenloze materie.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Guttenplan | voornaam = Samuel | datum = 1996 | titel = A Companion to the Philosophy of Mind | ISBN = 0631199969 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Een ander belangrijk argument in het voordeel van dualisme is dat het mentale en fysieke hele andere eigenschappen hebben, die onverenigbaar zijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = J. Chalmers | voornaam = David | datum = | titel = Philosophy of Mind: Classical and Contemporary Readings | ISBN = 019514581X | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> De mentale gebeurtenissen hebben bijvoorbeeld een subjectief aspect, terwijl de fysieke gebeurtenissen dat niet hebben. Als het bewustzijn (of de geest) onafhankelijk van de fysieke werkelijkheid (de hersenen) kan bestaan, vraagt dat om een uitleg; hoe bijvoorbeeld herinneringen worden gecreëerd. Met andere woorden hoe kan de geest of het bewustzijn de fysieke werkelijkheid beïnvloeden (en andersom) met een strikte onderscheiding.

===== Substantiedualisme =====
Substantiedualisme stelt dat mentaal en fysiek in wezen gescheiden fundamenten zijn, oftewel het zijn twee verschillende substanties. Substantiedualisme is het meest verdedigd door [[René Descartes]], hij stelt dat het mentale buiten het lichaam of de fysieke werkelijkheid kan bestaan. Substantiedualisme is verenigbaar met de meeste [[theologie]]ën; die beweren dat een onsterfelijke ziel een onafhankelijk domein kan bezetten; die zich onderscheidt van de fysieke wereld.
[[Bestand:Cima da Conegliano, God the Father.jpg|thumb|Volgens [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] regelt [[God (christendom)|God]] de harmonie tussen lichaam en geest.]]
* [[Parallellisme (filosofie)|Het parallelisme]] stelt dat de menselijke geest en het lichaam elkaar niet causaal beïnvloeden, maar beide wel een parallel verloop volgen, oftewel met elkaar overeenkomen. Deze opvatting werd in de 17e eeuw het meest prominent vertegenwoordigd door Gottfried Wilhelm Leibniz. Die stelde dat mentale gebeurtenissen niet interageren met gebeurtenissen in de hersenen of vice versa, dus het lijkt dan alsof ze elkaar causaal te beïnvloeden. Leibniz geloofde wel als een monist dat het universum uiteindelijk uit één substantie bestond, de zogenaamde [[monade]] (bekend als [[monadologie]]). Desondanks verdedigde hij toch een onderscheid tussen het mentale en het fysieke in termen van causaliteit. Hij stelde dat God op voorhand dingen dusdanig had geordend en gecoördineerd; zodat geest en lichaam met elkaar in harmonie zouden zijn, dit idee staat bekend als [[harmonia praestabilita]].
* Het [[Interactionisme (filosofie)|interactionisme]] is het standpunt dat mentale toestanden, zoals overtuigingen en verlangens, wel causaal zijn verbonden met fysieke toestanden. Deze theorie werd als eerste door [[René Descartes]] vertegenwoordigd. Waarin hij stelde dat de geest niet gemeten kon worden in termen van lengte, gewicht, hoogte, en kleur. Daarnaast kan het lichaam wel op dusdanige manier gemeten worden, terwijl die geen denkcapaciteit heeft. Volgens Descartes waren geest en lichaam niet identiek vanwege de radicaal verschillende eigenschappen. Bijvoorbeeld een kind raakt een warme kachel aan (fysieke gebeurtenis), hierdoor wordt pijn veroorzaakt (mentale gebeurtenis) en dat zorgt ervoor dat het kind begint te schreeuwen (fysieke gebeurtenis), waardoor bij de moeder een gevoel van angst en beschermingsdrang optreedt (mentale gebeurtenis) en zo verder. Voor mensen zijn dit soort wisselwerkingen gewoon en alledaags, ondanks het feit dat het zeer moeilijk is om de geldigheid of juistheid vast te stellen van de oorzakelijkheid door logische argumentatie of empirisch bewijs.
* Occasionalisme is een filosofische leer die stelt dat de interactie tussen lichaam en geest niet mogelijk gemaakt kan worden zonder ingreep van God. Bij iedere mentale handeling zorgt God ervoor dat het lichaam op een goede manier handelt in overeenstemming met de mentale handeling. Omgekeerd zorgen de lichaamsveranderingen ervoor dat God gewaarwordingen in de geest van de desbetreffende persoon aanbrengt. Filosofen als [[Arnold Geulincx]] en [[Nicolas Malebranche]] stelden dat alle lichaam-geest-interacties een tussenkomst van God vereiste. Een dergelijke visie wordt vaak gezien als een [[god van de gaten]] argument.

===== Eigenschapsdualisme =====
[[Bestand:Property dualism.jpg|thumb|Weergave van [[eigenschapsdualisme]], waarbij twee soorten eigenschappen vanuit één soort substantie voortkomen.]]
Het [[eigenschapsdualisme]] stelt het fysieke voor, als de fundamentele substantie, met zowel fysieke als mentale eigenschappen. Het bewustzijn is daarom ontologisch gezien onherleidbaar tot neurobiologie en natuurkunde. Wanneer materie wordt georganiseerd op de juiste manier, dat wil zeggen; in de manier waarop levende menselijke lichamen zijn georganiseerd, dan kunnen er vervolgens mentale eigenschappen ontstaan.

* Het [[epifenomenalisme]] is in wezen fysiek, en stelt dat het subjectieve bewustzijn een eigenschap daarvan is, als een bijverschijnsel van de hersenen. Het zijn de geestelijke verschijnselen, nevenverschijnselen oftewel de [[epifenomeen|epifenomenen]] van de fysieke verschijnselen in de wereld. De leerstelling is afkomstig van [[Thomas Huxley]]. Fysieke gebeurtenissen kunnen fysieke en mentale eigenschappen veroorzaken, maar mentale gebeurtenissen kunnen zelf niks veroorzaken, omdat het bijproducten zijn. Huxley vergeleek de geestelijke processen met de rook vanuit een stoomlocomotief, die eveneens niks kan bijdragen aan de fysieke werking van de [[stoomlocomotief]]. In tegenstelling tot het bidirectionele (tweerichtingsverkeer) interactionisme; is het epifenomenalisme het unidirectionele (eenrichtingsverkeer) interactionisme.

===== Predicaatdualisme =====
Het predicaatdualisme stelt de geestelijke aanduidingen of predicaten tegenover de fysieke aanduidingen. De opvatting houdt in dat geestelijke onderwerpen niet tot het fysieke herleid kunnen worden. In principe staat deze stelling tegenover het predicaatmonisme, oftewel het eliminatief materialisme, die stelt dat er (uiteindelijk) geen geestelijke of mentale toestanden zijn. Die mentale toestanden zouden tot de volkspsychologie moeten behoren, die in de toekomst geëlimineerd worden (volgens de tegenstelling) door de (neuro)wetenschap. Het eliminatief materialisme volhoudt dat de intentionele predicaten, of mentale toestanden zullen verdwijnen, zowel uit de wetenschapstaal als de alledaagse taal, omdat ze refereren aan niet-bestaande entiteiten. Het predicaatdualisme kan worden gezien als een tegenpool van deze stellingaanname.

==== Monisme ====
[[Bestand:Monad.svg|thumb|De omcirkelde stip werd gebruikt door de [[Pythagorisme (Pythagoras)|pythagoreeërs]] en later de Grieken, om de [[monade]] of [[het Absolute]] te vertegenwoordigen; oftewel het eerste [[Metafysica|metafysische]] wezen.]]
Het [[Monisme (filosofie)|monisme]] binnen de [[filosofie van de geest]] stelt dat alles één is, oftewel een enkele realiteit of substantie.<ref>{{Citeer web| url = https://www.philosophybasics.com/branch_monism.html | titel = Monism | auteur = Luke Mastin | jaar = 2008 | uitgever = The basics of phylosophy | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = F. L. Cross, E. A. Livingstone | datum = 1974 | titel = The Oxford Dictionary of the Christian Church | ISBN = 0192802909 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Verder wordt er onderscheid gemaakt tussen het [[substantie]]-monisme en het [[bestaan]]-monisme, beide zijn soms ook identiek aan elkaar. Substantiemonisme betreft de inhoud (iets), zoals: [[oerstof]], [[materie]], [[geest]], [[energie]], [[informatie]] of [[Snaartheorie|snaartjes]]. En het bestaan-monisme betreft het geheel ([[alles]]), zoals: [[heelal]], [[multiversum]], [[werkelijkheid|realiteit]], [[Natuur (werkelijkheid)|natuur]] of [[God (algemeen)|god]]; zoals in het [[pantheïsme]].<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/KAINOM | titel = Nietzsche on Mind and Nature | auteur = Manuel Dries & P. J. E. Kail | jaar = 2015 | uitgever = Oxford University Press Uk | taal = en}}</ref>

De monistische filosofen van de [[Presocratische filosofie|presocratische]] [[school van Milete]] spraken over een [[oerstof]] in termen van een [[archè]]. Voorbeelden zijn [[Thales van Milete]] met [[water]] als substantie, [[Anaximenes]] met [[lucht]] als substantie en [[Anaximander]] met [[apeiron]] als substantie; een oneindige onbepaalde massa. In het opvolgende monisme van de [[antieke filosofie]]ën sprak men over de [[oerstof]] in termen van [[het Absolute]]. Voorbeelden zijn het [[stoïcisme]] met [[logos]] als substantie, [[Plotinus]] met het 'Ene' als substantie en het [[Pythagorisme (Pythagoras)|pythagorisme]] met [[monade]] als substantie. Monisme in de [[moderne filosofie]] (1601–1900) komt bijvoorbeeld van [[Baruch Spinoza]] met god of natuur als substantie, of van [[Gottfried Wilhelm Leibniz]] met [[monade]] als substantie en van [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel]] met de absolute geest als substantie.
 
[[Monisme (filosofie)|Monisme]] gaat vooral over de ([[Ontologie (filosofie)|ontologische]]) substantie of inhoud ten opzichte van het ([[Metafysica|metafysische]]) geheel of bestaan. In de [[hedendaagse filosofie]] van de geest bestaat het monisme hoofdzakelijk gezien uit drie categorieën; het [[idealisme]]; met het mentale of geest als substantie, het materialisme; met het fysieke of materie als substantie en het neutraal monisme; met geest en materie beide als (of van) één neutrale substantie.

Deze stromingen hebben de overeenkomst dat zij het menselijke lichaam en de geest zien als een enkele geïntegreerde eenheid; oftewel de 'lichaamgeest' (''bodymind'').<ref>{{Citeer boek| achternaam = Damasio | voornaam = Antonio | datum = 2000 | titel = The Feeling of What Happens: Body and Emotion in the Making of Consciousness | ISBN = 0156010755 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/feelingofwhathap00dama_0}}</ref> In tegenstelling tot het dualisme wordt het idee van lichaamgeest als een samenwerkingsverband toegepast in een aantal disciplines, waaronder: [[psychoneuro-immunologie]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Kavita Vedhara, Michael R. Irwin | datum = 2005 | titel = Human Psychoneuroimmunology | ISBN = 0198568843 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[psychosomatiek]] en diverse [[lichaamsgerichte psychotherapie]]ën zoals [[Bio-energetica (therapie)|bio-energetica]], [[emotioneel lichaamswerk]], [[rebirthing]], [[postural integration]], en [[primaltherapie]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Macnaughton | voornaam = Ian | datum = 2004 | titel = Body, Breath, and Consciousness: A Somatics Anthology | ISBN = 1556434960 | pagina's = | taal = en | URL =https://archive.org/details/bodybreathconsci0000unse}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Totton | voornaam = Nick | datum = 2003 | titel = Body Psychotherapy: An Introduction | ISBN = 0335210384 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Staunton | voornaam = Tree | datum = 2002 | titel = Body Psychotherapy (Advancing Theory in Therapy) | ISBN = 1583911154 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = S. Sharf | voornaam = Richard | datum = 2015 | titel = Theories of Psychotherapy & Counseling: Concepts and Cases | ISBN = 1305087321 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.courtenay-young.co.uk/courtenay/articles/The_Science_of_Body_Psych_Part_1.pdf | titel = The Science of Body Psychotherapy Today | auteur = Courtenay Young | jaar = 2010 | uitgever = | taal = en}}</ref> In de Westerse [[psychotherapie]] is de benadering van onderlinge beïnvloeding tussen fysieke en [[mentale gezondheid]] relatief gezien vrij nieuw ([[Hiëronymus David Gaubius]] 1705–1780). In het [[verre Oosten]] is de benadering van lichaamgeest (''[[nāmarūpa]]'') in feite al eeuwen een gangbare theorie.<ref>{{Citeer web| url = http://www.bps.lk/olib/bl/bla09-p.html | titel = The Buddhist Concept of Mind – Analysis of Man | auteur = Prof. O. H. De A. Wijesekera | jaar = 1962 / 2008 | uitgever = Kandy; Buddhist Publication Society | taal = en}}</ref>
 
===== Materialisme / fysicalisme =====
[[Materialisme (filosofie)|Materialisme]], fysisch monisme of ook wel [[fysicalisme]] is een monistische veronderstelling die de [[werkelijkheid]] (inclusief het bewustzijn) uiteindelijk herleidt tot materie. De geest of het bewustzijn wordt gezien als een fysisch of materialistisch object zoals alle zintuigen, inclusief de belevingen die daaruit voortkomen. Wat voorheen aan de geest of het bewustzijn werd toegeschreven dient men volgens het materialisme aan de hersenen toe te schrijven. Verder worden er diverse varianten van materialisme onderverdeeld, zoals: reductief, niet-reductief en soms causaal-reductief.

====== Reductief fysicalisme ======
*Het [[filosofisch behaviorisme]] stelt dat mentale toestanden beschrijvingen zijn van iemands gedrag, de mentale toestanden bezitten dus geen eigen werkelijkheid. Een respons op een bepaalde stimuli wordt bijvoorbeeld gezien als een bepaalde gedraging waardoor de [[geest]] of het bewustzijn zijn status als een zelfstandige [[entiteit]] verliest. Het [[filosofisch behaviorisme]] domineerde vooral in de eerste helft van de [[20e eeuw]], dit was vooral een tegenreactie op het [[dualisme]] van [[René Descartes]]. Aanhangers die met [[filosofisch behaviorisme]] geassocieerd worden zijn bijvoorbeeld: [[Gilbert Ryle]], [[Ludwig Wittgenstein]], [[Alan Turing]], [[Rudolf Carnap]], [[Carl Hempel]] en [[Willard Van Orman Quine]].<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/behaviorism/ | titel = Behaviorism | auteur = George Graham | jaar = 2015 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> [[Hedendaagse filosofie|Hedendaagse filosofen]] beschouwen filosofisch behaviorisme als achterhaald, omdat bijvoorbeeld het voelen van pijn niet enkel tot een gedraging kan worden gereduceerd.
[[Bestand:Anomalous Monism.png|thumb|A) [[Identiteitstheorie]] of type-identiteitstheorie. B) Inconsistent monisme of token-identiteitstheorie.]]
* De [[Identiteitstheorie|type-identiteitstheorie]] stelt dat de mentale verschijnselen gelijk zijn aan fysieke verschijnselen, oftewel dat de [[geest]] of het bewustzijn niks anders is dan een fysisch [[hersenen|hersenproces]], in plaats van een gedraging. De theorie is ontwikkeld door [[John Jamieson Carswell Smart|John Smart]]<ref>{{Citeer web| url = https://onlinetopreviews.nl/ | titel = sensations and brain processes | auteur = J. J. C. Smart | jaar = 1956 | uitgever = Philosophical Review | taal = en}}</ref> en [[Ullin Place]]<ref>{{Citeer web| url = https://people.ucsc.edu/~jbowin/Ancient/place1956.pdf | titel = Is Consciousness a Brain Process? | auteur = Ullin Place | jaar = 1956 | uitgever = British Journal of Psychology | taal = en}}</ref> als een directe reactie op de tekortkomingen van het [[filosofisch behaviorisme]]. Een tegenreactie komt vanuit de [[meervoudige realiseerbaarheid]] van [[Hilary Putnam]] en [[Jerry Fodor]], die stellen namelijk dat er verschillende fysische eigenschappen mogelijk zijn; om dezelfde soort van mentale eigenschappen te kunnen realiseren.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/PUTPP-2 | titel = Psychological predicates | auteur = Hilary Putnam | jaar = 1967 | uitgever = University of Pittsburgh | taal = en}}</ref>
* [[Functionalisme (filosofie van de geest)|Functionalisme]] stelt dat mentale toestanden als functionele toestanden opgevat kunnen worden. Functionalisme is ontwikkeld door [[Hilary Putnam]] en [[Jerry Fodor]] als een reactie op het [[filosofisch behaviorisme]] en de [[Identiteitstheorie|type-identiteitstheorie]]. Veronderstellend dat een mentale toestand, zoals: [[vertrouwen]], [[Begeerte|verlangen]] of [[Gevoel|voelen]] is opgebouwd uit functionele relaties tussen andere mentale toestanden, het is daarmee een kwestie van zintuiglijke input en een gedraging als output. Volgens de tegenargumenten wordt er met een input-output-systeem onvoldoende rekening gehouden met de innerlijke beleving of het bewustzijn zelf.<ref>{{Citeer web| url = https://www.nyu.edu/gsas/dept/philo/faculty/block/papers/functionalism.pdf | titel = What is Functionalism? | auteur = Ned Block | jaar = 1996 | uitgever = The Encyclopedia of Philosophy Supplement | taal = en}}</ref> Als specifieke vorm wordt het ook wel het machinetoestand functionalisme genoemd; die bijvoorbeeld berust op het principe van de zogenoemde [[turingmachine]]. Er zijn ook overeenkomende versies, zoals het psychofunctionalisme van [[Jerry Fodor]] en het homunculair functionalisme van [[Daniel Dennett]]. Kritiek op het [[Functionalisme (filosofie van de geest)|functionalisme]] komt bijvoorbeeld in de vorm van [[gedachte-experiment]]en zoals de [[Chinese kamer]] en de [[tweeling-aarde]].
* [[Eliminativisme]] stelt dat alle andere [[Reductionisme|reductionistische]] opvattingen enigszins gefaald hebben en daarnaast dat de niet-reductionistische opvattingen incoherent zijn. Rond het [[eliminatief materialisme]] bestaan diverse verwante opvattingen, vertegenwoordigers zijn bijvoorbeeld: [[Wilfrid Sellars]], [[Willard Van Orman Quine]], [[Paul Feyerabend]], [[Richard Rorty]] en [[Ludwig Wittgenstein]]. Volgens eliminatief materialisten zijn mentale toestanden [[fictie]]ve [[entiteit]]en die voort komen vanuit de [[volkspsychologie]]; wat de neurowetenschap of de cognitiewetenschap (eventueel) gaat aantonen in de toekomst. Ze zijn dus eliminatief ten opzichte van het geestelijke, het mentale of de bewustzijnstoestanden; volgens [[Eliminativisme|eliminativisten]] bestaat er uiteindelijk geen aparte non-fysische eigenschap. Aanhangers zoals [[Patricia Churchland]] en [[Paul Churchland]] verwijzen dikwijls naar het lot van foutieve populaire theorieën die in de geschiedenis zijn ontstaan, zoals [[Heks (persoon)|hekserij]] en de [[platte aarde]].<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/LYCWIE | titel = What is eliminative materialism? | auteur = William G. Lycan, George S. Pappas| jaar = 1972 | uitgever = Australasian Journal of Philosophy | taal = en}}</ref> De tegenargumenten komen er voornamelijk op neer dat het [[eliminativisme]] de beschouwende functie zelf, of de individuele [[Subjectiviteit|subjectieve]] eigenschap zoals [[qualia]], lijkt te negeren of probeert weg te [[redeneren]].<ref>{{Citeer web | url = http://organizations.utep.edu/portals/1475/nagel_bat.pdf | titel = What is it like to be a bat? | auteur = Thomas Nagel | jaar = 1974 | uitgever = The Philosophical Review | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 16 oktober 2011 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20111016181405/http://organizations.utep.edu/Portals/1475/nagel_bat.pdf | dodeurl = ja }}</ref> Bovendien met de aanname dat de geest of het bewustzijn wordt veroorzaakt door de hersenen, als een gevolg van psychische of fysieke correlatie, wordt er gebruik gemaakt van de [[drogreden|drogreden;]] ''[[cum hoc ergo propter hoc]]''. Want een [[correlatie]] impliceert niet automatisch een causaliteit, dat de hersenen het bewustzijn produceren is een onbewezen algemene aanname.<ref>{{Citeer web| url = http://psypressuk.com/2015/01/01/philosophy-and-psychedelic-phenomenology/ | titel = Philosophy and Psychedelic Phenomenology | auteur = Peter Sjöstedt-H | jaar = 2015 | uitgever = Psychedelic Press | taal = en}}</ref>[[Bestand:Termite Cathedral DSC03570.jpg|thumb|right|Net als een [[termiet]]enheuvel ontstaat het bewustzijn volgens [[emergentie]] uit een som der delen.]]

====== Niet-reductief fysicalisme ======
De niet-reductief fysicalistische filosofen houden zich sterk vast aan twee essentiële overtuigingen met betrekking tot het [[lichaam-geestprobleem]]. Namelijk dat het [[fysicalisme]] correct is, met de stelling dat mentale toestanden fysische toestanden zijn. Met daarbij dat alle reductionistische stromingen onbevredigend zijn, want mentale toestanden of het bewustzijn kan niet worden gereduceerd tot een gedraging, hersentoestand of functionele toestand. Vanwege die onderscheiding wordt niet-reductief fysicalisme ook wel gezien als een vorm van dualisme. Opvolgend rijst daarmee de vraag of het niet-reductief [[fysicalisme]] toch een mogelijkheid zou kunnen zijn, er zijn een aantal varianten beschreven:

* Het ''emergentisme'' stelt dat in complexe systemen, zoals een neuraal netwerk, door onderlinge interactie nieuwe, [[Emergentie|emergente]] eigenschappen kunnen ontstaan, zoals bewustzijn, die niet aanwezig zijn bij de samenstellende onderdelen (i.e. de neuronen). Het betreft het proces waarbij grotere [[entiteit]]en, patronen, regelmatigheden of toestanden ontstaan door interactie van kleinere of eenvoudigere entiteiten; die zelf geen dergelijke eigenschappen kunnen vertonen. Dus het bewustzijn komt dan wel voort vanuit fysische processen, maar kan niet worden gereduceerd tot deze fysische processen, het bewustzijn wordt daarmee als een emergente eigenschap gezien.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/sum2015/entries/properties-emergent/ | titel = Emergent Properties | auteur = O'Connor, Timothy, Wong | jaar = 2015 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Op zijn beurt kan het hogere niveau van ''zelfbewustzijn'' worden beschouwd als het emergente resultaat van de interactie van diverse onderliggende bewustzijnstoestanden.
* ''[[Superveniëntie]]'' (letterlijk vertaald: 'er bovenop komend') is een nauwere en specifiekere vorm van (sterke) emergentie. Die stelt dat mentale toestanden 'superveniëren' op (i.e. direct gecorreleerd zijn met) fysische toestanden, maar zijn er niet toe te herleiden. Superveniëntie beschrijft daarbij een onderlinge causale afhankelijkheid als nodige, maar meestal niet voldoende voorwaarde voor het ontstaan van een emergente mentale toestand. De onderliggende basis is van essentieel belang, met als gevolg dat er geen verandering in een mentale toestand kan optreden tenzij er een verandering in de fysische toestand optreedt.<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=FT-USif1E7YC&pg=PA40&redir_esc=y | titel = The Oxford Handbook of Philosophy of Mind | auteur = Brian McLaughlin, Ansgar Beckermann, Sven Walter | jaar = 2009 | uitgever = OUP Oxford | taal = en}}</ref> De grondbeginselen van emergentisme en superveniëntie zijn terug te vinden in het werk van [[G.E. Moore]] en [[R. M. Hare]].<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/HORFST | titel = From supervenience to superdupervenience: Meeting the demands of a material world | auteur = Terence E. Horgan | jaar = 1993 | uitgever = Mind 102 (408):555-86 | taal = en}}</ref> In de jaren 70 was [[Donald Davidson]] de eerste die de term superveniëntie gebruikte als een niet-reductieve fysicalistische benadering in de [[filosofie van de geest]]. Hoewel superveniëntie de voorspellingen van het fysicalisme lijkt te verklaren, zijn er wel problemen die hoofdzakelijk zijn geformuleerd door [[Frank Cameron Jackson]] en [[Jaegwon Kim]].<ref>{{Citeer web| url = https://bibliotecamathom.files.wordpress.com/2012/10/essays-on-actions-and-events.pdf | titel = Essays on Actions and Events | auteur = Donald Davidson | jaar = 2001 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref>
* Inconsistent monisme is een specifieke vorm van [[identiteitstheorie]] die ook wel token-identiteitstheorie wordt genoemd. Het is een niet-reductieve vorm van [[identiteitstheorie]] afkomstig van [[Donald Davidson]]. Die stelt dat de relationele mentale verschijnselen niet door middel van strenge fysische wetten omschreven kunnen worden. Ondanks de problemen van identiteitstheorie (in het algemeen) is er nieuwe interesse afkomstig vanuit het werk van [[Jaegwon Kim]].<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/mind-identity/ | titel = The Mind/Brain Identity Theory | auteur = Smart, J. J. C. | jaar = 2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

====== Causaal-reductief fysicalisme ======
Causaal-reductief fysicalisme is een specifieke vorm van niet-reductief fysicalisme, die naast de niet-reductieve ontologie, causaal gezien wel reduceerbaar is. Waarbij het bewustzijn dus niet reduceerbaar is tot materie of de hersenfuncties, maar als een causaal verband wel reduceerbaar is tot materie of hersenfuncties. Oorzakelijk gezien komt het bewustzijn dus vanuit de hersenfuncties maar het zijn niet (enkel) hersenfuncties. De opvatting wordt ook als [[eigenschapsdualisme]] gezien, maar bij causaal-reductief fysicalisme zijn lichaam en geest niet (causaal) strikt gescheiden, alleen ontologisch. De mentale toestanden hebben een eigen ([[Ontologie (filosofie)|ontologische]]) [[Oorzakelijkheid|oorzakelijke]] kracht naast hun fysische aard, zij kunnen dus een zelfstandige werking hebben die los staat van hun [[Natuurkunde|fysische]] oorzakelijkheid, dit wordt dan ook wel het [[Mentalisme (filosofie)|mentalisme]] genoemd.

* Biologisch naturalisme van John Searle lijkt op eigenschapsdualisme en bestaat uit twee belangrijke stellingen: 1) Alle mentale verschijnselen zoals pijn, kriebels en jeuk – tot aan de meest diepzinnige gedachten worden veroorzaakt door een lager niveau van neurobiologische processen in de hersenen. 2) Mentale verschijnselen zijn een hoger niveau van herseneigenschappen. Searle stelt dat bewustzijn causaal reduceerbaar is tot de hersenprocessen maar niet ontologisch reduceerbaar is tot de herseneigenschappen. Om zodoende ook het traditionele dilemma tussen reductief en niet-reductief fysicalisme te ontkomen.<ref>{{Citeer web | url = http://ist-socrates.berkeley.edu/~jsearle/ | titel = Articles (Some unpublished) | auteur = John Searle | jaar =  | uitgever =  | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 21 juli 2009 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20090721083558/http://ist-socrates.berkeley.edu/~jsearle/ | dodeurl = ja }}</ref> Hij maakt bijvoorbeeld onderscheid tussen fysieke en mentale feiten. Mentale (of '[[Subjectiviteit|subjectieve]]') feiten zijn bijvoorbeeld die van [[Waarneming (perceptie)|percepties]], [[gevoel]]ens en [[Onderscheidingscriterium|beoordelingen]]. Deze mentale feiten worden uiteindelijk veroorzaakt door fysieke feiten, ze zijn daarmee afhankelijk van fysische en biologische functies, deze functies zijn dus ''in eerste instantie'' nodig voor het bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.cambridge.org/us/academic/subjects/philosophy/philosophy-general-interest/intentionality-essay-philosophy-mind | titel = Intentionality – An Essay in the Philosophy of Mind | auteur = John R. Searle | jaar = 1983 | uitgever = Cambridge university press | taal = en}}</ref>
* Naturalistisch dualisme is een vergelijkbaar standpunt van [[David Chalmers]]. Naturalistisch, omdat hij gelooft dat mentale toestanden veroorzaakt worden door fysieke systemen (zoals hersenen) en dualistisch omdat hij gelooft dat mentale toestanden ontologisch gescheiden zijn van fysieke toestanden, ze zijn niet te reduceren tot fysieke systemen. Het standpunt wordt ook wel traditioneel aangeduid als [[eigenschapsdualisme]], [[neutraal monisme]], [[dubbel-aspecttheorie]] of als substantieel monisme in algemene zin, wat volgens Chalmers de enige intelligente positie zou zijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.informationphilosopher.com/solutions/philosophers/chalmers/ | titel = David Chalmers | auteur = | jaar = | uitgever = The information philosopher | taal = en}}</ref>
[[Bestand:Immanuel Kant portrait c1790.jpg|thumb|Volgens [[idealisme|idealist]] [[Immanuel Kant]] wordt de wereld vormgegeven door de [[geest]] die we vervolgens [[waarnemen]].]]

===== Idealisme =====
[[Idealisme]], of ook wel het psychisch monisme, is een groep van [[filosofie]]ën die stellen dat de [[werkelijkheid]], of de werkelijkheid zoals we die kunnen herkennen, in wezen geestelijk is, mentaal is gestructureerd of anderzijds immaterieel is. Grofweg zijn er twee hoofdstromingen van [[idealisme]] te onderscheiden: het [[Ontologie (filosofie)|ontologische]] idealisme en het [[Kennistheorie|epistemologische]] [[idealisme]]. [[Kennistheorie|Epistemologisch]] gezien is het idealisme [[scepticisme|sceptisch]] ten opzichte van mogelijke geest-onafhankelijke kennis. In [[Sociologie|sociologische]] zin benadrukt het [[idealisme]] hoe menselijke denkbeelden, zoals overtuigingen en waarden; de samenlevingen hebben gevormd, zoals het [[collectief bewustzijn]] en het idee van een [[noösfeer]]; waarmee het bewustzijn van mensen zowel [[aardatmosfeer]] als [[biosfeer]] kan beïnvloeden.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Macionis | voornaam = John J | datum = | titel = Sociology (14th Edition) | ISBN = 978-0205116713 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[Ontologie (filosofie)|Ontologisch]] of [[Metafysica|metafysisch]] gezien gaat het [[idealisme]] nog een stap verder, door te veronderstellen dat alle [[entiteit]]en zijn samengesteld uit [[geest]] of bewustzijn. Het [[idealisme]] verwerpt daarmee het [[dualisme]], [[materialisme (filosofie)|materialisme]] en het [[neutraal monisme]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.britannica.com/topic/idealism | titel = Philosophy Idealism | auteur = Daniel Sommer Robinson | jaar = | uitgever = Encyclopædia Britannica | taal = en}}</ref> Het klassieke idealisme komt voort vanuit [[India]] en [[Griekenland]], de Hindu idealisten en de Griekse [[Neoplatonisme|neoplatonisten]] gaven [[Pantheïsme|pantheïstische]] [[Argument (logica)|argumenten]] voor een aldoordringend bewustzijn; als de ware aard van de [[werkelijkheid]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Max Muller | voornaam = F | datum = 2015 | titel = Immanuel Kants Critique of Pure Reason: First Part – Preface, Historical Introduction, and Supplements – Scholar's Choice Edition | ISBN = 129645780X | pagina's = | taal = en | URL = }}</ref> Er zijn verder diverse varianten van het [[idealisme]] beschreven:

* Het [[transcendentaal idealisme]] is opgericht door [[Immanuel Kant]] in de 18e eeuw, stellend in de; ''[[Kritik der reinen Vernunft]]'' dat de [[geest]] de wereld vormgeeft die we vervolgens waarnemen in de vorm van [[Ruimte (natuurkunde)|ruimte]] en [[tijd]]. Kant maakt een onderscheid tussen dingen zoals ze zich voordoen tot de waarnemer (het [[fenomeen]]) en de dingen (de [[noumenon]]) op zichzelf (het [[ding an sich]]).<ref>{{Citeer boek| achternaam = Kant | voornaam = Immanuel | datum = 1781 | titel = Kritiek van de zuivere rede | ISBN = 9085060176 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref> Ook de [[filosofie]] van [[Arthur Schopenhauer]] is een vorm van transcendentaal [[idealisme]], hij benadrukt in ''[[Die Welt als Wille und Vorstellung]]'' dat we beperkt zijn tot ons eigen bewustzijn. Hij stelt dat de wereld die tot ons verschijnt slechts een vertegenwoordiging of een [[Mentale beeldvorming|mentaal beeld]] is van externe objecten. Dat we alleen directe voorstellingen kunnen herkennen, want alle [[Object (filosofie)|objecten]] buiten de geest worden indirect bekend; vanwege de tussenkomst van onze [[geest]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Schopenhauer | voornaam = Arthur | datum = 1881 | titel = De wereld als wil en voorstelling | ISBN = | pagina's = | taal = | URL = }}</ref>
* Het [[subjectief idealisme]], of soms het [[fenomenalisme]], stelt dat er alleen maar [[Representatie (psychologie)|representaties]] en [[zintuiglijke indrukken]] bestaan in de wereld. Het beschrijft de relatie tussen ervaring en de wereld, waarin externe objecten niet meer dan een verzameling van zintuiglijke gegevens van een waarnemer zijn.<ref>{{Citeer web| url = http://www.britannica.com/topic/subjective-idealism | titel = Subjective idealism | auteur = | jaar = 2014 | uitgever = Encyclopaedia Britannica | taal = en}}</ref> Over het algemeen wordt het ook wel geassocieerd met het zogenaamde immaterialisme, die stelt dat [[materie]] uiteindelijk niet bestaat. Het is daarmee ook het tegenovergestelde van [[eliminatief materialisme]]. Een radicalere vorm is het [[solipsisme]], die stelt dat alleen iemands eigen bewustzijn bestaat; die van anderen zijn slechts onderdelen. De eerste subjectieve idealisten waren bepaalde Indische boeddhistische leden van de [[Yogacara]] school. In het Westen wordt de 18e-eeuwse Ierse [[filosoof]] [[George Berkeley]] gezien als de grondlegger van subjectief idealisme.<ref>{{Citeer web| url = https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Subjective_idealism | titel = Subjective idealism | auteur = | jaar = | uitgever = New World Encyclopedia | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.philosophybasics.com/branch_idealism.html | titel = Berkeley's version of Idealism is usually referred to as Subjective Idealism or Dogmatic Idealism | auteur = | jaar = | uitgever = Philosophy Basics | taal = en}}</ref>
* Het objectief idealisme stelt dat de externe wereld bestaat uit geest of bewustzijn, die communiceert met onze menselijke geest of het bewustzijn. Het wordt soms ook wel met het [[pantheïsme]] in verband gebracht; die ervan uitgaat dat alles (en iedereen) onderdeel is van een goddelijk bewustzijn. Objectief idealisme accepteert het [[Realisme (filosofie)|realisme]] in de zin van [[gezond verstand]], dit wordt ook wel ''naïef realisme'' genoemd en betekent; denken dat de werkelijkheid zo is zoals men die ervaart.<ref>{{Citeer web| url = http://www.encyclo.nl/begrip/Na%C3%AFef%20realisme | titel = Naïef realisme | auteur = | jaar = | uitgever = Nederlandse Encyclopedie | taal =}}</ref> Het objectief idealisme erkent dat [[Materie|materiële]] [[object (filosofie)|objecten]] bestaan maar verwerpt het [[naturalisme (filosofie)|naturalisme]] met de stelling dat de geest of het bewustzijn is voortgekomen uit [[Materie|materiële]] [[object (filosofie)|objecten]]. Het verschilt met subjectief idealisme omdat die zowel [[Realisme (filosofie)|realisme]] als [[naturalisme (filosofie)|naturalisme]] verwerpt.<ref>{{Citeer web| url = https://www.philosophypathways.com/questions/answers12.html#1 | titel = What is objective idealism? | auteur = Simone Klein | jaar = | uitgever = Philosophy Pathways | taal = en}}</ref> Voorstanders van objectief idealisme zijn onder meer: [[Thomas Hill Green]], [[Josiah Royce]], [[Benedetto Croce]] en [[Charles Sanders Peirce]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.philosophybasics.com/branch_idealism.html | titel = Idealism introduction | auteur = | jaar = | uitgever = The basics of Philosophy | taal = en}}</ref>

===== Neutraal monisme =====
[[Bestand:Denhaag kunstwerk baruch de spinoza.jpg|thumb|[[Baruch Spinoza]] wordt gezien als de grondlegger van neutraal monisme en van de [[dubbel-aspecttheorie]].]]
Een middenweg tussen [[materialisme (filosofie)|materialisme]] en [[idealisme]] is het [[neutraal monisme]]. Neutraal monisme is de [[Metafysica|metafysische]] opvatting die stelt dat de [[werkelijkheid]] uiteindelijk uit één soort [[substantie]] bestaat, maar niet dat die intrinsieke aard bewustzijn of [[materie]] is.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Craig | voornaam = Edward | datum = | titel = Routledge Encyclopedia of Philosophy | ISBN = 0415073103 | pagina's = 816 | taal = en| URL = }}</ref> De [[Mening|visie]] ziet zowel het bewustzijn als [[materie]] fundamenteel gezien niet als twee verschillende dingen en neemt daarmee de neutrale positie in tussen beide opvattingen. Daarbij stellen neutraal monisten een fundamentelere [[substantie]] voor, waar vervolgens het bewustzijn en [[materie]] uit kan bestaan. Zowel [[Lichaam (biologie)|lichaam]] als [[geest]] zijn dan uiterlijke manifestaties van een onderliggende (eventuele onbekende) [[substantie]]. Een [[Analogiebewijs|analogie]] hiervoor is een [[televisietoestel]]; die zowel [[geluid]] als [[Beeldscherm|beeld]] voortbrengt maar zelf geen van beide is.

Het neutraal monisme werd geïntroduceerd door [[Baruch Spinoza]], maar hij werd pas later samen met filosofen als [[David Hume]] en [[Ernst Mach]] geclassificeerd als een neutraal monist. Zelfbenoemde neutraal monisten zijn bijvoorbeeld Charlie Dunbar Broad<ref>{{Citeer boek| achternaam = Broad | voornaam = C. D. | datum = 1925 | titel = The Mind and its Place in Nature | ISBN = 0415488257 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> en [[William James]]. Of [[Bertrand Russell]], die aangeeft dat iemand die kan zien, dingen weet die een blinde niet kan weten, terwijl die blinde wel alles over natuurkunde kan weten.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Russell | voornaam = Bertrand | datum = 1927 | titel = The Analysis of Matter | ISBN = 0851247407 | pagina's = 389 | taal = en| URL = }}</ref> De filosoof Whately Carington stelt ook dat [[geest]] en [[materie]] beide bestaan uit dezelfde soort van componenten, bekend als ''cognita'' oftewel [[zintuiglijke indrukken]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Oakeshott | voornaam = Michael | datum = 2007 | titel = The Concept of a Philosophical Jurisprudence | ISBN = 1845401808 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Volgens sommige filosofen zoals Stephen Stich is het neutraal monisme niet zo populair in de filosofie; omdat het moeilijk is om een aard van neutrale elementen te ontwikkelen of te begrijpen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Stich | voornaam = Stephen P. | datum = 2003 | titel = The Blackwell Guide to Philosophy of Mind | ISBN = 0631217754 | pagina's = 20–21 | taal = en| URL = }}</ref>

De dubbel-aspecttheorie, dual-aspecttheorie of dual-aspectmonisme is een vorm van (substantieel) neutraal monisme, die stelt dat [[fysiek]] en [[Geesteswetenschappen|mentaal]] twee aspecten van, of perspectieven op, eenzelfde substantie zijn. Vooral om de theorie duidelijker over te brengen wordt er een derdepersoonskennis ([[objectiviteit]]) met een eerstepersoonskennis ([[subjectiviteit]]) voorgesteld als een dubbel aspect of perspectief. Waar [[neutraal monisme]] neutraal blijft qua fundamentele [[substantie]]; stelt de dubbel-aspecttheorie dat het objectieve fysieke en het subjectieve mentale; onderling zowel onafscheidelijk als onherleidbaar zijn van elkaar, hoewel verschillend (als twee zijden van dezelfde munt).<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/neutral-monism/#9.4 | titel = Neutral Monism and the Dual Aspect Theory | auteur = Leopold Stubenberg | jaar = 2010 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Daartegenover staat de afscheidelijkheid van het [[dualisme]] en de herleidbaarheid van het [[reductionisme]], die beide volgens het zogenaamde reflexieve monisme van Max Velmans onvoldoende aandacht besteden aan de [[fenomenologie]] van het bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Velmans | voornaam = Max | datum = 2009 | titel = Understanding Consciousness | ISBN = 0415425166 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Er zijn verder diverse dubbel-aspecttheoretici en filosofen die een monistische tweedeling van [[Menselijk lichaam|lichaam]] en [[geest]] beschrijven, zoals [[David Chalmers]],<ref>{{Citeer web| url = https://consc.net/papers/facing.pdf | titel = Facing Up to the Problem of Consciousness | auteur = David J. Chalmers | jaar = 1996 | uitgever = Australian National University | taal = en}}</ref> [[Carl Gustav Jung]] en [[Wolfgang Pauli]].<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=P7y7BAAAQBAJ&pg=PT182&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false | titel = The Pauli-Jung Conjecture and Its Impact Today | auteur = Harald Atmanspacher, Christopher A. Fuchs | jaar = 2014 | uitgever = Andrews UK Limited | taal = en}}</ref> Ook [[Thomas Nagel]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = Nagel | voornaam = Thomas | datum = 1989 | titel = The View From Nowhere – Hoofdstuk 3 | ISBN = 9780195056440 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> stellende dat ervaringen in wezen [[subjectief]] zijn en alleen toegankelijk zijn voor het individu dat ze ondergaat, terwijl fysieke toestanden in wezen [[objectiviteit|objectief]] zijn en toegankelijk zijn voor meerdere personen. Hij stelt dat het subjectieve aspect wel degelijk bestaat en verwerpt het idee dat een subjectieve toestand uiteindelijk een objectieve toestand is. Volgens hem kunnen reductionisten niet weten waar het [[reductionisme]] van bewustzijn eigenlijk op neerkomt.<ref>{{Citeer web | url = http://organizations.utep.edu/portals/1475/nagel_bat.pdf | titel = What is it like to be a bat? | auteur = Thomas Nagel | jaar = 1974 | uitgever = Philosophical Review | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 16 oktober 2011 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20111016181405/http://organizations.utep.edu/Portals/1475/nagel_bat.pdf | dodeurl = ja }}</ref> De Nederlandse filosoof [[Baruch Spinoza]] (1632–1677) wordt ook gezien als de grondlegger van de [[dubbel-aspecttheorie]]. Volgens hem komt het mentale (de geest) en het fysieke (het lichaam) vanuit een substantie die hij 'god of natuur' noemt. Het monistische dubbele aspect wordt in zijn filosofisch hoofdwerk de [[Ethica (Spinoza)|Ethica]] op de volgende wijze omschreven:

{{Cquote|
[[Bestand:Baruch Spinoza (high contrast).svg|left|100px|Baruch Spinoza]]
''...dat de voorstelling van het Lichaam en het Lichaam zelf, d.w.z. (vlg. St. XIII v.d. D.) de Geest en het Lichaam, één en hetzelfde enkelding zijn, dat nu eens wordt beschouwd als openbaring van het attribuut des Denkens, dan weer als openbaring van dat der Uitgebreidheid.''<ref>{{Citeer boek| achternaam = de Spinoza | voornaam = Benedictus | datum = 2015 | titel = Ethica: In meetkundigen trant uiteengezet, vertaald, ingeleid en toegelicht door Jhr. Dr. Nico van Suchtelen – Hoofdstuk 2 – Stelling XXI | ISBN = 1465520465 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=NFrZrTLnKGoC&pg=PT110&lpg }}</ref>

<small>St. XIII v.d. D.: Het voorwerp der voorstelling welke den menschelijken Geest uitmaakt is het Lichaam, ofwel een zekere werkelijk bestaande vorm der Uitgebreidheid, en niets anders.<ref>{{Citeer boek| achternaam = de Spinoza | voornaam = Benedictus | datum = 2015 | titel = Ethica: In meetkundigen trant uiteengezet, vertaald, ingeleid en toegelicht door Jhr. Dr. Nico van Suchtelen – Hoofdstuk 2 – Stelling XIII | ISBN = 1465520465 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=NFrZrTLnKGoC&pg=PT92&lpg }}</ref></small>|Baruch Spinoza, Ethica – hoofdstuk 2 – Over de aard en de oorsprong van de geest}}

==== Uitzonderingen ====
Er zijn ook uitzonderingen die geen (directe) verklaring bieden om op die manier het [[causaal verband|causale verband]] tussen lichaam en geest (of hersenen en bewustzijn) op te lossen. Het zijn alternatieve of opzichzelfstaande stromingen die zich onderscheiden van de conventionele stromingen, maar ze vertegenwoordigen ieder wel een gerenommeerde visie over het bewustzijn.

===== Panpsychisme =====
[[Bestand:Fotothek df tg 0006450 Theosophie ^ Philosophie ^ Judentum ^ Kabbala ^ Kunst ^ Technik.jpg|thumb|[[Illustratie]] van de [[heelal|kosmische]] orde door [[Robert Fludd]], de [[Anima mundi|wereldziel]] is afgebeeld als een [[vrouw]].]]
Het [[panpsychisme]] is de filosofische leer (of al-bezielingsleer) die stelt dat de geest, de ziel, het bewustzijn of de [[Psyche (psychologie)|psyche]] een universele of primordiale eigenschap is van alles wat bestaat. [[Panpsychisme]] gaat ervan uit dat alle materie bezield is, een soort van bewustzijn heeft of een psychische aard heeft; wat ook wel de [[wereldziel]] wordt genoemd. Het panpsychisme is een van de oudste filosofische theorieën, die wordt toegeschreven aan filosofen zoals: [[Thales van Milete|Thales]], [[Plato]], [[Spinoza]] en [[Leibniz]]. Bijvoorbeeld volgens [[Aristoteles]] stelde de eerste Griekse filosoof [[Thales van Milete]] (ca. 624–545 v. Chr.) dat; 'alles vol goden zit,' volgens hem wordt dit aangetoond door de werking van [[Magneet|magneten]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Aristotle | voornaam = | datum = | titel = Aristotle's de Anima | ISBN = 1556354487 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Het panpsychisme wordt ook teruggevonden in de [[antieke filosofie]]ën zoals het [[stoïcisme]], [[vedanta]] en [[mahayana]]. In de [[19e eeuw]] was het panpsychisme een standaard theorie in de [[filosofie van de geest]], maar de interesse daalde omstreeks het midden van de [[20e eeuw]] vanwege de opkomst van het [[logisch positivisme]]; dat alleen aanvaardt wat daadwerkelijk zintuiglijk waargenomen en vastgesteld kan worden.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/win2012/entries/panpsychism/ | titel = Panpsychism | auteur = William Seager, Sean Allen-Hermanson | jaar = 2010 | uitgever = | taal = en}}</ref> Door onder andere de bekendheid en het aangeven van het moeilijke probleem van bewustzijn is het [[panpsychisme]] weer in opkomst gekomen.

Panpsychisme wordt aan diverse andere metafysische posities gerelateerd. Panpsychisme is het eens met het [[idealisme]] dat alles in zekere zin mentaal is, maar stelt dat het mentale een eigen werkelijkheid heeft. Panpsychisten en dualisten zijn het erover eens dat mentale eigenschappen niet gereduceerd kunnen worden tot fysische eigenschappen, maar die zijn daarentegen volgens panpsychisme wel verweven in de [[realiteit]]. Het panpsychisme is het ook eens met het neutraal monisme; dat mentaal en fysiek fundamenteel gezien niet te scheiden zijn, echter waar neutraal monisme neutraal blijft stelt panpsychisme dat het fysieke het 'verzwakte' mentale is. Panpsychisme is ook verenigbaar met niet-reductief fysicalisme; in zoverre dat mentale eigenschappen worden toegeschreven aan fysische eigenschappen, maar dan wel opzichzelfstaand. [[Monopsychisme]] is ook vergelijkbaar, die stelt dat alle mensen dezelfde [[Eeuwigheid|eeuwige]] ziel, geest, bewustzijn of intellect met elkaar delen; in plaats van aparte [[entiteit]]en. Deze doctrine komt voor in [[boeddhisme]], [[hindoeïsme]], [[sabianisme]], [[kabbala]], [[averroïsme]] en [[rastafari]].

Het panexperiëntialisme is een vorm van panpsychisme, die soms wordt aangeduid als de stroming die stelt dat een bewuste ervaring of het bewustzijn een fundamenteel bestanddeel van het universum is. Het wordt geassocieerd met de filosofieën van onder anderen [[Charles Hartshorne]] en [[Alfred North Whitehead]], al is de term panexperiëntialisme bedacht door [[David Ray Griffin]] om de [[procesfilosofie|procesfilosofische]] opvatting te onderscheiden van het panpsychisme. De procesfilosofie van Whitehead, of ook wel de filosofie van het organisme, stelt dat de fundamentele elementen van het universum zogenaamde 'ervaringsgebeurtenissen' zijn, die nog kleiner zijn dan [[subatomair deeltje|subatomaire deeltjes]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = North Whitehead | voornaam = Alfred | datum = 1927 | titel = Process and Reality | ISBN = 0029345707 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[David Chalmers]] impliceert dat het bewustzijn net als [[Ruimte (natuurkunde)|ruimte]], [[tijd]] en [[Massa (natuurkunde)|massa]] tot de [[SI-basiseenheid|fundamentele grootheden]] behoort. Zodat onbekende fenomenen die nog niet verklaard zijn (met behulp van de fysische methoden) duidelijker kunnen worden omschreven.

===== Nieuw mysterianisme =====
{{Dubbele afbeelding||PET Normal brain.jpg|175|White Matter Connections Obtained with MRI Tractography.png|175|Volgens [[Colin McGinn]] kunnen we de fysische processen wel weergeven, zoals met een [[Positronemissietomografie|PET-scan]] de hersenactiviteit (links) of met [[tractografie]] een [[connectoom]] (rechts), maar een persoonlijke ervaring kunnen we niet toegankelijk maken met een scanner.|}}
Het nieuw mysterianisme is de filosofische stroming die stelt dat het [[lichaam-geestprobleem]] of het opvolgende moeilijke probleem van bewustzijn niet kan worden opgelost door de [[mens]]. Het onoplosbare probleem onderstreept de onverklaarbaarheid van [[qualia]], oftewel de subjectieve bewuste ervaringen van een individu. Het [[nieuwe mysterianisme|nieuw mysterianisme]] wordt ook wel gezien als een onverklaarde vorm van niet-reductief fysicalisme.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Flanagan | voornaam = Owen | datum = 1991 | titel = Science of the Mind: 2nd Edition | ISBN = 0262560569 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Het zogenaamde emergente materialisme stelt ook dat mensen niet slim genoeg zijn om de wisselwerking tussen geest en materie te verklaren. Daarnaast wordt weleens gesteld dat de geest of het bewustzijn een gevolg van materie is, in de vorm van [[emergentie]], zonder [[Oorzakelijkheid|oorzakelijke verklaring]]. [[Colin McGinn]] is de grootste voorstander van het nieuw mysterianisme en stelt vrijwel compromisloos dat het bewustzijn een [[mysterie]] blijft; die nooit door de menselijke [[intelligentie]] ontrafelt zal worden. Andere 'mysterianisten' denken dat het begrijpen van het bewustzijn buiten ons huidige menselijke verstand ligt, maar geloven daarentegen wel dat het bewustzijn begrijpelijker zal worden door toekomstige ontwikkelingen in de [[wetenschap]] en de [[technologie]].

Volgens [[Colin McGinn]] zijn er meer eeuwigdurende filosofische problemen die niet door mensen opgelost kunnen worden. Dit wordt ook wel ''cognitieve sluiting'' (''cognitive closure'') genoemd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = McGinn | voornaam = Colin | datum = 1991 | titel = The Problem of Consciousness: Essays Toward a Resolution | ISBN = 0631176985 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Voorbeelden van dergelijke problemen naast het [[lichaam-geestprobleem]] zijn die van [[persoonsidentiteit]] en [[vrije wil]]. [[Emil du Bois-Reymond]] (1818–1896) schetste zeven wereldraadsels waarvan hij drie zowel wetenschappelijk als filosofisch onoplosbaar verklaarde ''(ignoramus et ignorabimus);'' omdat ze [[Transcendentie (filosofie)|transcendentaal]] zouden zijn. Het gaat om de oorsprong van materie en kracht, de oorsprong van beweging en de oorsprong van (eenvoudige) sensaties.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Leverette Jr | voornaam = William E. | datum = 1965 | titel = E. L. Youmans' Crusade for Scientific Autonomy and Respectability | ISBN = | pagina's = 12-32 | taal = en| URL = http://www.jstor.org/stable/2711334 }}</ref> [[Noam Chomsky]] maakt bijvoorbeeld onderscheid tussen schijnbaar oplosbare problemen en schijnbaar onoplosbare problemen. Hij merkt daarbij op dat de [[cognitie]]ve vermogens van alle [[organisme]]n beperkt zijn door hun [[biologie]]. Hij noemt als voorbeeld dat een [[Muis (dier)|muis]] nooit zal spreken zoals een [[mens]], op diezelfde manier kunnen wij bepaalde problemen niet oplossen. [[Steven Pinker]] is ook een aanhanger van het nieuw mysterianisme, hoewel hij zijn positie wel zou opgeven wanneer er een [[Charles Darwin|Darwin]] of [[Albert Einstein|Einstein]] van het bewustzijn komt met een verbluffend nieuwe vinding, zodat het opeens allemaal duidelijk wordt.<ref>{{Citeer web | url = https://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1580394-6,00.html | titel = The Brain: The Mystery of Consciousness | auteur = Steven Pinker | jaar = 2007 | uitgever = Time | taal = en | bezochtdatum = 2023-06-04 | archiefdatum = 2023-06-09 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20230609005504/https://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1580394-6,00.html | dodeurl = ja }}</ref>

===== Fenomenologie =====
{{Zie hoofdartikel|Fenomenologie}}[[Bestand:Edmund Husserl 1900.jpg|thumb|[[Edmund Husserl]] is de grondlegger van de [[fenomenologie]].]]
De [[fenomenologie]] is de filosofische stroming opgericht door [[Edmund Husserl]], die in tegenstelling tot de andere stromingen geen verklaring geeft over het causale verband tussen lichaam en geest, of hersenen en bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Aydin | voornaam = Ciano | datum = 2007 | titel = De vele gezichten van de fenomenologie | ISBN = 9789086870110 | pagina's = 15 | taal = en| URL = }}</ref> Volgens [[Maurice Merleau-Ponty]] bezitten wij geen lichaam, maar zijn wij ons (doorleefde) lichaam; die waarneming mogelijk maakt. Fenomenologie verwerpt daarom het rationalisme (kennis komt door rede) en het empirisme (kennis komt door ervaring); omdat die lichaam en geest apart denken. Daarmee is de fenomenologie een onderzoekersmethode die de eigenschappen van het bewustzijn opzichzelfstaand bestudeert.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Sokolowski | voornaam = Robert | datum = 2000 | titel = Introduction to Phenomenology | ISBN = 9780521667920 | pagina's = 211–227 | taal = en| URL = }}</ref> Er wordt geprobeerd om de bepalende voorwaarden voor het bewustzijn objectief op te stellen, die vaak beschouwd worden als subjectief. Het gaat om de inhoud van (bewuste) ervaringen zoals beoordeling, [[Waarneming (perceptie)|percepties]], en [[emotie]]s. Hoewel de fenomenologie er wel naar streeft om wetenschappelijk te zijn, probeert men het bewustzijn niet te bestuderen zoals de klinische psychologie en de neurologie dat doen. In plaats daarvan maken zij gebruik van een systematische reflectie, oftewel van [[introspectie]], om zodoende de essentiële eigenschappen en ervaringsstructuren te bepalen. De methode om rapportages te maken van individuele ervaringen is in de vroege 20e eeuw wel in opspraak gekomen, wegens twijfels over de betrouwbaarheid. Later is dit tot op zekere hoogte hersteld, vooral door een combinatie van technieken; waarmee hersenactiviteit wordt onderzocht.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Jack | voornaam = Anthony | datum = 2003 | titel = Trusting the Subject? – The Use of Introspective Evidence in Cognitive Science: Volume 1 | ISBN = 9780907845560 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Er zijn diverse veronderstellingen die meehelpen om het fundament van de fenomenologie te verklaren:
# Het concept van een objectief onderzoek wordt verworpen door middel van een proces genaamd; 'fenomenologische epochè'. Waarbij alle oordelen over het bestaan van de buitenwereld worden opgeschort (worden tussen haakjes gezet), zodat fenomenen verklaart kunnen worden aan de hand van hun eigen inherente betekenissysteem.
# De opvatting, dat iemand door het analyseren van dagelijks menselijk gedrag, meer begrip of beter inzicht kan krijgen over de natuur.
# Dat mensen onderzocht moeten worden, want personen kunnen begrepen worden door hun unieke manier van weerspiegeling op de maatschappij.
# Een voorkeur geven aan het verzamelen van bewuste ervaringen in plaats van de traditionele gegevens.
# Ontdekkend oriënteren door onderzoeken te verzamelen met behulp van methoden die veel minder beperkend zijn in vergelijking met alle andere wetenschappen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Orbe | voornaam = Mark P. | datum = 2009 | titel = Encyclopedia of communication theory | ISBN = | pagina's = 750-752 | taal = en| URL = }}</ref>
[[Bestand:Neon_Color_Circle.gif|thumb|left|Het effect van neon kleur verspreiding, de blauwachtige tint binnen de cirkel is een illusie.]][[Bestand:Kanizsa triangle.svg|thumb|De driehoek van Gaetano Kanizsa wordt gecreëerd door illusoire contouren.]]
[[Intentionaliteit]] is een centraal begrip binnen de fenomenologie en verwijst naar het feit dat het bewustzijn altijd bewust is van iets.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Aydin | voornaam = Ciano | datum = 2007 | titel = De vele gezichten van de fenomenologie | ISBN = 9789086870110 | pagina's = 22 | taal = en| URL = }}</ref> Bijvoorbeeld denken is altijd iets denken, een ervaring heeft ook altijd inhoud want die is ook gericht op iets. Husserl maakte verder een tweedeling van een intentionele handeling; de echte inhoud ''(noesis)'' en de ideële inhoud ''(noema)''. De noesis is het gedeelte die een specifiek karakter of betekenis geeft aan de intentionele handeling, zoals beoordelen of aanschouwen, haten of liefhebben, accepteren of weigeren, enzovoort. Het is de echte inhoud omdat het werkelijk onderdeel uitmaakt van het bewustzijn, oftewel het is de handeling van de desbetreffende. De noesis hang ook altijd samen met het noema. Het noema is de (ideële) inhoud van een intentionele handeling, een bepaalde betekenis die ook buiten het bewustzijn van de desbetreffende kan bestaan. Verder is de precieze betekenis een controverse gebleven.

Waarneming heeft verder in de fenomenologie een eigen interpretatie van intentionaliteit, die stelt dat de enige bezitting van een mens; de ervaring van de objecten is waarop hij zich richt. Een zogenaamde immanente objectiviteit, de verschijning van het object heeft hij tot zijn beschikking, nooit het object zelf. Verder wordt er onderscheid gemaakt tussen waarnemingen van bewustzijnstoestanden, oftewel een interne of 'immanente waarneming'; zoals het waarnemen van woede in zichzelf. Daarnaast zijn er waarnemingen van externe objecten, oftewel een externe of 'transcendente waarneming'. Immanente waarnemingen zijn volgens Husserl onbetwijfelbaar; het is onmogelijk om woede te voelen zonder dat het bestaat. Daartegenover staat de 'transcendente waarneming' van bijvoorbeeld een stoel, deze waarnemingen zijn betwijfelbaar; het is mogelijk dat de stoel niet echt bestaat en slechts een illusie is. Een overeenkomst met de transcendente objecten is het klassieke probleem binnen het [[filosofisch scepticisme]]; het lijkt vrijwel onmogelijk om er zeker van te kunnen zijn dat transcendente objecten echt bestaan. Bijvoorbeeld de 'transcendente' waarneming van een huis is op zichzelf incompleet, oftewel een 'afschaduwing'; omdat we niet het complete huis kunnen zien. Een waarneming staat dan nooit op zich, maar is altijd geplaatst binnen een 'horizon' van vroegere en toekomstige afschaduwingen.<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/phenom/#SH4b | titel = Husserl's Account: Intentionality and Hyle | auteur = Joel Smith | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

Fenomenologen als Husserl proberen een nauwere verbinding te leggen tussen filosofie en wetenschap, als een filosofie die 'andere' wetenschappen een fundament aanreikt. Waar empirische wetenschappen kennis over feiten wint, stoelt de [[fenomenologie]] op de constanten van alle ervaringsmogelijkheden. Daarmee is de fenomenologie volgens Husserl, in tegenstelling tot feitenwetenschappen, een volledig eidetische of 'wezenswetenschap'.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Van Driessche | voornaam = Robert | datum = 1992 | titel = Historisch overzicht van de wijsbegeerte en de ethiek – Tweede deel | ISBN = 9053500626 | pagina's = 106 | taal = | URL = }}</ref> Interdisciplinaire disciplines zijn bijvoorbeeld de psycho-fenomenologie; de studie van subjectieve ervaring,<ref>{{Citeer boek| achternaam = Hardy Leahy | voornaam = Thomas | datum = 2001 | titel = A History of Modern Psychology | ISBN = 0130175730 | pagina's = [https://archive.org/details/historyofmodernp0000leah/page/381 381] | taal = en| URL =https://archive.org/details/historyofmodernp0000leah}}</ref> en de neuro-fenomenologie; een [[Pragmatisme|pragmatische]] toepassing van hersenen (praktijk) en bewustzijn (theorie).<ref>{{Citeer web| url = http://brainimaging.waisman.wisc.edu/~lutz/VarelaHommage_Biological_research_2003.pdf | titel = From autopoiesis to neurophenomenology: Francisco Varela’s exploration of the biophysics of being | auteur = D. Rudrauf, A. Lutz, D. Cosmelli, J.-P. Lachaux, M. Le Van Quyen | jaar = 2003 | uitgever = Biol Res | taal = en}}</ref>

==== Oosterse filosofie ====
De [[Oosterse filosofie]] is niet alleen geografisch gezien gescheiden van de [[Westerse filosofie]] maar kent ook andere uitgangspunten. Het grootste verschil is dat er in principe geen onderscheiding tussen [[religie]] en [[filosofie]] (soms ook [[psychologie]]) wordt gemaakt.

[[Bestand:Om symbol.svg|thumb|Het [[Om (mantra)|AUM]] of Om symbool verwijst naar [[Atman (hindoeïsme)|Atman]] en [[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]. Als geheel staat het ook wel voor de beleving van het oneindige; het kosmisch bewustzijn.]]
===== Hindoeïsme =====
====== Non-dualisme ======
Het [[brahmanisme]] ontwikkelde zich in de ''[[Upanishad]]s'' van een offerreligie naar een meer filosofische op het innerlijk gerichte religie. De aard van de wereld komt daarbij naar voren in de begrippen ''[[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]'' en ''[[Atman (hindoeïsme)|Atman]]''. Het begrip ''Brahman'' had zich ontwikkeld tot het onpersoonlijke Absolute waaruit alles ontstaat, niet gebonden aan tijd (''kala''), ruimte (''desa'') en causaliteit (''nimitta''), dit in tegenstelling tot de ''[[Deva (godheid)|deva's]]'', de goden. Atman had zich ondertussen ontwikkeld tot de diepste zelf. Waar deze ontwikkeling al eerder was begonnen, werd in de ''Upanishads'' de conclusie getrokken dat beiden een waren. Elke persoon heeft wel een eigen vorm, maar heeft dezelfde essentie. De echte overkoepelende werkelijkheid is ''Brahman'' die zich in personen als ''Atman'' manifesteert.<br />
Een belangrijke revolutie in religieus denken die voortkomt uit de ''Upanishads'' is dat wat er na de dood gebeurt. Vanaf deze tijd zijn ''[[samsara]]'', ''[[karma]]'' en ''[[Moksha|moksa]]'' centrale begrippen in de Indische filosofie en religie. ''Samsara'' is daarbij de eeuwigdurende cyclus van dood en wedergeboorte. Aangezien er sprake is van [[Reïncarnatie|zielsverhuizing]] bij de wedergeboorte, is men afhankelijk van ''karma'' – hoe men zich gedragen heeft in het eerdere leven. Het loont dus om een goed leven te leiden, want dan wordt men opnieuw geboren als goede. Dit betekende echter niet dat men hiermee echt geholpen was, aangezien de ''Upanishads'' het leven vooral als [[lijden]]sweg zien. De ''moksa'' of verlossing uit de eeuwigdurende cyclus geldt daarom als belangrijkste doel van goed leven. Daarbij verdwijnt de individuele ziel in de [[Wereldziel|universele ziel]] zoals een rivier verdwijnt zodra deze in zee uitmondt.

In een verklaring van het begrip ''[[Om (mantra)|Om]]'' onderscheidt de ''[[Mandukya-Upanishad]]'' vier vormen van de zelf, ''atman''. De eerste is ''vaisvanara'', de wakende toestand waarbij dat wat buiten is wordt waargenomen. De tweede is ''taijasa'', de dromende toestand waarbij dat wat binnen is wordt waargenomen. De derde is ''prajna'', de diepe slaap zonder dromen en verlangens. Het vierde deel (''[[turiya]]'') is dat waarin zowel het buiten als het binnen niet worden waargenomen, waarbij er geen sprake is van waarneming of niet-waarneming. Dit buiten het bereik van de gewone handelingen liggende is ongrijpbaar en is de essentie van ''atman''.<br />
Binnen de ''[[vedanta]]''school ontwikkelde dit zich in de stroming ''[[Advaita Vedanta|advaita]]'' met als belangrijkste filosoof [[Shankara]]. ''A-dvaita'' (niet-tweeheid) wijst daarbij op [[non-dualisme]], het een-zijn van ''Brahman'' en ''Atman''. In ''Brahman'' ligt daarbij het overkoepelende bewustzijn, ''[[Cit (bewustzijn)|cit]]'', dat zich onderscheidt van maar tegelijkertijd voortzet in ''[[citta]]'', het fenomenologisch bewustzijn.

====== Dualisme ======
Binnen de verschillende ''[[Astika en nastika|astika's]]'' of orthodoxe hindoeïstische scholen was echter ook ruimte voor substantiedualisme. Zo onderscheidt de ''[[samkhya]]''school van [[Kapila]] het stoffelijke actieve ''[[prakrti]]'' en het geestelijke passieve ''[[purusa]]'', het bewustzijn. Waar bij de ''Upanishads'' en de ''advaita''school de werkelijkheid een illusie is, de ''[[Maya (begrip)|maya]]'', werd deze bij ''samkhya'' werkelijkheid, de ''prakrti''. ''Atman'' werd ''purusa'' en gold niet meer als overkoepelend zelf, maar als een verzameling individuen. Daarmee verdween ook de noodzaak tot een godsbegrip.<br />
In de ''prakrti'' werken drie krachten of ''[[Guna (hindoeïsme)|guna's]]'', de lichte goede ''[[sattva]]'', de passievolle dynamische noch goede noch slechte ''[[rajas]]'' en de negatieve apathische ''[[tamas]]''. De ''prakrti'' omvat niet alleen de stoffelijke wereld, maar ook het denken, voelen en handelen, wat in het Westen meestal tot het geestelijke domein wordt gerekend. Het geheel wordt onderverdeeld in 25 ''[[tattva]]'s'', waaronder de ''prakrti'' zelf, het intellect (''[[buddhi]]''), het ik-bewustzijn (''[[ahamkara]]''), de zintuiglijke vermogens, de rede (''vac''), de zintuigen en de vijf elementen (''[[mahabhuta]]'') en daar tegenover de ''purusa''.<br />
De drie ''guna's'' zijn daarbij verantwoordelijk voor de dynamiek van de cyclus van ontstaan en ondergang. Daarbij is de eenheid van ''prakrti'' en ''purusa'' slechts een schijnbare eenheid, zoals een kleurloos kristal rood kleurt als er een rode bloem achter gehouden wordt. De weg naar ''moksa'' ligt in het inzicht dat de ''purusa'' geen deel uitmaakt van de wereld met zijn lijden en dat de ''prakrti'' zonder het bewustzijn van de ''purusa'' geen lijden voelt.

De ''[[yoga]]''school baseerde zich sterk op ''samkhya'', maar kent wel een godsbegrip. Deze is evenwel geen scheppende god, aangezien de schepping verklaard wordt door de wisselwerking tussen ''purusa'' en ''prakrti''.

Bij de ''[[nyaya]]''school is zowel een pluralisme als dualisme te zien. Zo wordt er onderscheid gemaakt tussen zes of zeven ''[[padhartha]]'s'' of categorieën. Dit zijn ''[[dravya]]'' ([[substantie]]), ''[[Guna (hindoeïsme)|guna]]'' ([[Kwaliteit (eigenschap)|kwaliteit]]), ''[[karma]]'' ([[Activiteit (proces)|activiteit]]), ''[[samanya]]'' (algemeenheid), ''[[vishesha]]'' (bijzonderheid), ''[[samavaya]]'' (verbondenheid) en de later toegevoegde ''[[abhava]]'' ([[Bestaan|niet-bestaan]]).<br />
Daarbij zijn er weer negen ''dravya's'', waaronder de vijf fysieke [[Element (oudheid)|elementen]] (''[[pancha mahabhuta]]'') en daarnaast ''kala'' (tijd), ''dik'' (ruimte), ''atman'' (zelf) en ''manas'' (geest). Het dualisme is hier te vinden bij het onderscheid tussen de eerste fysieke groep en de tweede, die niet tastbaar is.<br />
Het aantal ''guna's'' varieert van zeventien tot vierentwintig en ook hier is een onderscheid, ditmaal tussen het wel en niet direct waarneembare. Naast het substantiedualisme is er hier dus ook een eigenschapsdualisme.<br />
Het zelf is daarbij de grond voor het bewustzijn, maar is slecht een bijkomstigheid (''agantuka'') en komt alleen in bepaalde omstandigheden voor.

Het idealisme komt voor in ''[[advaita vedanta]]''. Lichaam, geest en de wereld worden gezien als dezelfde onveranderlijke eeuwige bewuste entiteit genaamd [[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]]. Advaita betekent [[non-dualisme]] en stelt dat alles uit een puur absoluut bewustzijn (''chaitanya'') bestaat. Daarbij dat de wereld schijnbaar is opgemaakt uit een verandering van entiteiten, want dat is een illusie, oftewel [[Maya (begrip)|maya]]. Het enige wat bestaat is [[Brahman (filosofisch concept)|Brahman]] en dit wordt beschreven als ''Satchitananda'' (wezen, bewustzijn en gelukzaligheid).<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/adv-veda/ | titel = Advaita Vedanta | auteur = Sangeetha Menon | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Vishishtadvaita is een andere vorm van Vedanta en komt van de filosoof [[Ramanuja (persoon)|Ramanuja]]. Hij bekritiseerde Advaita Vedanta door te stellen dat het bewustzijn altijd intentioneel en een eigenschap van iets is. Ramanuja's Brahman wordt gedefinieerd als een verscheidenheid van kwaliteiten en eigenschappen in één (monistische) entiteit. Deze doctrine heet ''samanadhikaranya'' (diverse dingen in een gemeenschappelijk substraat).<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/ramanuja/ | titel = Rāmānuja (ca. 1017 – ca. 1137) | auteur = Shyam Ranganathan | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

===== Charvaka =====
Het materialisme komt ook voor in de [[Indische filosofie]], wellicht als eerste in de filosofische geschiedenis (±600 v.Chr.), in de [[charvaka]]school. Deze [[Astika en nastika|''nastika''school]] verwierp alles behalve materie, volgens hen was materie samengesteld uit vier elementen, met god en ziel inbegrepen. Het bewustzijn was voor hen niks anders dan een constructie opgebouwd uit atomen. Een gedeelte van de school geloofde in een materiële ziel, die bestond uit lucht of adem. Aangezien dat ook vormen van materie waren verklaarde zij wel dat een ziel niet zou overleven na de dood.<ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/indmat | titel = Lokayata/Carvaka—Indian Materialism | auteur = Abigail Turner-Lauck Wernicki | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

===== Boeddhisme =====
{{Zie ook|Zie ook: [[Boeddhistische psychologie]] en [[Boeddhistische filosofie]]}}[[Bestand:Acht-bewustzijnen.png|thumb|'''De acht bewustzijnen'''<ref>{{Citeer web| url = https://online.sfsu.edu/rone/EnglishChineseVersions/8ConscVersesEngCh.pdf | titel = Verses delineating the eight consciousnesses | auteur = [[Xuanzang]], Ronald Epstein (translation) | jaar = 596–664 | uitgever = | taal = en}}</ref><br>1. Oog-bewustzijn ([[zien|kijken]])<br>2. Oor-bewustzijn ([[gehoor|horen]])<br>3. Neus-bewustzijn ([[reukzin|ruiken]])<br>4. Tong-bewustzijn ([[Smaak (zintuig)|proeven]])<br>5. Lichaam-bewustzijn ([[tastzin|voelen]])<br>6. Geest-bewustzijn ([[cognitie]])<br>7. Verontreinigt-bewustzijn ([[geest]])<br>8. Pakhuis-bewustzijn (reflexiviteit)]]

[[Gautama Boeddha|Boeddha]] (ca. 480–400 v.Chr.) was de stichter van het [[boeddhisme]] en ontkende het 'zelf' of ''atman''. Volgens Boeddha was de wereld opgebouwd uit een oneindig basiselementen, de levenloze ''[[Dhamma|dharma's]]''. Deze ''dharma's'' ontstaan en vergaan continu en daarmee ook alle voorwerpen, dieren en ook mensen. Daarmee verandert ook de 'ik' continu en is er geen zelf, maar een niet-zelf of ''[[anatman]]'' of ''anatta''. Er kan ook niet gesproken worden over verleden-heden-toekomst, er is sprake van een opeenvolging van hedens. Dat het lijkt of er wel sprake is van een zelf, komt omdat er een verband is tussen deze ''dharma's'', het [[afhankelijk ontstaan]] (''pratitya-samutpada'') – een vorm van [[Oorzakelijkheid|causaliteit]]. Dit betekent dat alle dingen, waaronder mentale gebeurtenissen, (wederzijds) [[afhankelijk ontstaan]] vanuit andere oorzaken en condities. Voor de mens komt dit terug in het [[levensrad]] met zijn twaalf ''[[nidana]]'s'' – oorzaken of schakels – dat de ''[[samsara]]'' of de cyclus van dood en wedergeboorte uitbeeldt. De eerste twee, ''[[avidya]]'' (onwetenheid) en ''[[sankhara]]'' (wil tot leven) zijn overgebleven uit het vorige leven en zijn de oorzaak dat de cyclus zich doorzet en daarmee van het lijden. De derde, en eerste uit dit leven, is ''[[Vijñāna|vijnana]]'', het bewustzijn. Daarna volgt onder meer ook ''[[nama-rupa]]'', naam en vorm, en ''[[Zes zintuigen|sadayatana]]'', de zes zintuigen waarbij het verstand of geest (''[[manas (filosofie)|manas]]'') als innerlijk zintuig gezien wordt.

[[Sariputta]] beschreef de [[geest]] en het [[Menselijk lichaam|lichaam]] als onafscheidelijk van elkaar; zoals twee rietbundels die al staande tegen elkaar aanleunen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.accesstoinsight.org/tipitaka/sn/sn12/sn12.067.than.html | titel = Nalakalapiyo Sutta: Sheaves of Reeds | auteur = Thanissaro Bhikkhu | jaar = 2000 | uitgever = | taal = en}}</ref> De componenten die het fysieke en mentale bestaan opbouwen staan bekend als de [[vijf khandhas]]. Dit zijn: materie, lichaam of fysieke vorm (''rupa''), sensaties of zintuiglijke ervaring (''vedana''), perceptie of voorstelling (''saññā''), mentale samenstelling (''saṅkhāra'') en bewustzijn of onderscheidingsvermogen (''vijñāna'').<ref>{{Citeer web| url = https://sgo.sagepub.com/content/spsgo/5/2/2158244015583860.full.pdf | titel = The Five-Aggregate Model of the Mind | auteur = Karunamuni N.D. | jaar = 2015 | uitgever = SAGE open | taal = en}}</ref>

De meeste boeddhistische scholen definiëren voor elk van de zes zintuigen een bewustzijn. Dit zijn: oog-, oor-, neus-, tong-, lichaams-bewustzijn en geest-bewustzijn. In boeddhistische zin noemt men het geest-bewustzijn ook wel de apengeest; vanwege de onrustigheid en het constante gekwebbel.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Stewart | voornaam = Christopher | datum = 2012 | titel = Takers Economy : An Inquiry into Illegal File Sharing | ISBN = | pagina's = 19–20 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=FNmzTc_sR9sC }}</ref>

De [[Yogacara]]school voegt daar twee soorten aan toe: het verontreinigt-bewustzijn (''manas-vijñāna''); de faculteit van de [[geest]] ([[zelfbewustzijn]]), en het pakhuis-bewustzijn (''ālaya-vijñāna'') of het allesomvattende fundament-bewustzijn, zij vormen samen de ''acht bewustzijnen''.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Kalupahana | voornaam = David J. | datum = 1992 | titel = The Principles of Buddhist Psychology | ISBN = 8170303222 | pagina's = 137–140 | taal = en| URL = }}</ref> De andere zeven bewustzijnen ontstaan en evolueren of transformeren vanuit het pakhuis-bewustzijn. Het pakhuis-bewustzijn ontvangt ook indrukken en bewaart deze als potentiële [[energie]], [[bija]] of zaden, als opslagplaats voor toekomstige manifestaties en activiteiten, het [[onderbewuste]] is een gerelateerde eigenschap. Aangezien dit als een container voor ervaringsgerichte indrukken fungeert wordt het ook wel het zaad- of containerbewustzijn genoemd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Libbrecht | voornaam = U. | datum = 1999 | titel = Inleiding comparatieve filosofie II | ISBN = 9023233034 | pagina's = 520–522 | taal = | URL = https://books.google.nl/books?id=EECxF6CKtnMC }}</ref> Het pakhuis-bewustzijn verklaart volgens de [[Yogacara]]school ook een continuïteit van de geest, aangaande de opeenstapeling van [[karma]] en wedergeboorte. Daarnaast zijn de andere bewustzijnen afwezig in de processen van [[dood]] en [[Wedergeboorte (boeddhisme)|wedergeboorte]]. Het pakhuis-bewustzijn functioneert ook als een [[Oorzakelijkheid|causale]] potentie voor [[dharma]]; waaruit de fenomenen of bestanddelen van een menselijke [[ervaring]] kunnen ontstaan.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Waldron | voornaam = William S | datum = 2003 | titel = The Buddhist Unconscious: The Alaya-vijñana in the Context of Indian Buddhist Thought | ISBN = 0415406072 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=x9iCAgAAQBAJ }}</ref> Volgens [[Alan Wallace]]: {{Citaat|Geen van de lichaamsdelen – in de hersenen of elders – vormen de mentale toestanden of processen. Dergelijke subjectieve ervaringen ontstaan niet vanuit het lichaam, maar ontstaan ook niet vanuit het niets. Veeleer, alle objectieve mentale verschijnselen ontstaan vanuit het (lichaams-) substraat, alle subjectieve mentale toestanden en processen ontstaan vanuit het bewustzijnssubstraat.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Wallace | voornaam = B. Alan | datum = 2009 | titel = Mind in the Balance: Meditation in Science, Buddhism, and Christianity | ISBN = 0231147309 | pagina's = 95–96 | taal = en| URL = }}</ref>}} Sommige scholen omschrijven nog een negende bewustzijnssoort, genaamd het zuiverbewustzijn (''amala-vijñāna'') of het eenheidsbewustzijn (''param-alaya''). Deze gaat voorbij alle [[dualisme]]n en staat gelijk aan [[nirwana]] of [[sunyata]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Wolfgang | voornaam = Hans | titel = Boeddhisme – stichter, scholen en systemen | year = 1997 | ISBN = 9056700049 | pagina's = | taal = | URL =https://archive.org/details/boeddhismesticht0000schu}}</ref>

* '''Abhidharma'''
[[Bestand:Nama-rupa schema v01 2.jpg|thumb|Overzicht van vier boeddhistische beschrijvingen van de geest/bewustzijn, die later in de Abhidhamma nader zijn omschreven.]]
''[[Abhidhamma]]'' (± 300 v.Chr.) is een boeddhistische literatuur die uit zeven delen bestaat. In het eerste deel wordt een geestanalyse gedaan waarin het gewone denken gedefinieerd wordt als ''prapañca,'' oftewel 'conceptuele proliferatie'. Volgens deze theorie wordt perceptuele ervaring gebonden aan meerdere conceptualisaties, zoals: verwachtingen, oordelen en verlangens. De toename van het aantal conceptualisaties vormt de illusie 'daarbovenop' – dit gebeurt wanneer begrippen als zelf en '[[othering]]' boven een steeds veranderende stroom van aggregaatstoestanden worden geplaatst. Met deze opvatting van de geest wordt er geen strikt onderscheid gemaakt tussen bewuste geestvermogens en daadwerkelijke zintuiglijke waarneming van diverse fenomenen. Het bewustzijn wordt in plaats daarvan verdeeld in zes modaliteiten; de vijf (standaard) zintuigen en een zesde voor mentale perceptie. Men stelt dat het ontstaan van cognitieve gewaarwording afhankelijk is van zintuiglijke waarneming. Het beseffen van de geestvermogens zelf, bestaat uit mentale of 'introspectieve gewaarwording' (''manovijñāna'') en [[aandacht]] (''āvartana''); oftewel het uitzoeken van objecten uit een voortdurend veranderende stroom van [[zintuiglijke indrukken]].

[[Theravada (boeddhisme)|Theravada]] (± 400 v.Chr.) is de boeddhistische leer die een concept introduceert waarin de geest een factor van het bestaan is. Deze 'levensstroom' (''bhavanga'') is een onderstroom die de toestand van het [[zijn]] vormt. De continuïteit van een karmisch persoon wordt daarmee verzekerd in de vorm van een geeststroom (''citta-santana''). Een reeks van stromende mentale momenten vloeit voort vanuit een subliminale levenscontinuïteitsgeest (''bhavanga-citta''), zoals mentale inhoud en aandacht.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/mind-indian-buddhism/ | titel = Mind in Indian Buddhist Philosophy | auteur = Coseru, Christian | jaar = 2012 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

* '''Mahayana'''
[[Mahayana]] is een van de hoofdstromingen in het boeddhisme, waar de [[Yogacara]]school een onderdeel van is. Deze school is beïnvloed door een [[Vroege boeddhistische scholen|vroegere boeddhistische school]] genaamd de ''Sautrāntika'', die hadden een vorm van [[fenomenalisme]] en zagen de wereld als onwaarneembaar. Met de beoordeling dat externe objecten alleen bestaan als een ondersteuning voor cognitie, die alleen mentale representaties van de objecten kunnen vatten. In opvolging werd de Yogacaraschool ook wel de ''alleengeest''school genoemd, vanwege het standpunt dat bewustzijn de uiteindelijke bestaande werkelijkheid is.
[[Vasubandhu]] (de medeoprichter van Yogacara) gebruikte bijvoorbeeld het [[droomargument]]; waarin dromen bewijzen dat de zintuigen die werkelijkheid van illusie scheiden niet volledig vertrouwd kunnen worden. Daarbij gebruikte hij een [[mereologie|mereologische]] weerlegging van het [[atomisme (natuurfilosofie)|atomisme]] om aan te geven dat externe objecten mentale [[entiteit]]en zijn.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/vasubandhu/ | titel = Vasubandhu | auteur = Gold, Jonathan C. | jaar = 2015 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

[[Mahayana]] scholen hadden verschillende opinies over de zelfreflectie van bewustzijn (''svasaṃvedana''). [[Dharmakirti]] accepteerde het idee van de [[Yogacara]] school, dat het reflexieve (zelf)bewustzijn te vergelijken is met een lamp die zichzelf en omringende objecten verlicht. Dit werd strikt afgewezen door [[Madhyamika]] geleerden als Candrakīrti, omdat alle objecten en mentale gebeurtenissen gekenmerkt worden door een [[leegte]] ([[sunyata]]). Bewustzijn kon niet de inherente reflexieve uiteindelijke werkelijkheid zijn, omdat dit zou betekenen dat bewustzijn zelf-valideert en daarmee niet gekenmerkt kan worden als een leegte. Deze standpunten werden uiteindelijk op elkaar afgestemd in de 8e eeuw door [[Shantarakshita]] (725–788). In zijn synthese (de twee waarheden doctrine) hanteert hij de idealistische [[Yogacara]] standpunten over reflexief (zelf)bewustzijn als een relatieve of 'conventionele waarheid' (die de ware aard verduistert) ten opzichte van de 'ultieme waarheid' (de ware aard is [[sunyata]]).<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/saantarak-sita/ | titel = Śāntarakṣita | auteur = Blumenthal, James | jaar = 2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>
[[Bestand:Reflected sphere.jpg|thumb|[[Dzogchen]] leringen vergelijken de aard van de geest met een spiegel(reflectie). Al zijn de reflecties goed of slecht, mooi of lelijk, zuiver of onzuiver; de aard van de spiegel blijft ongewijzigd en zonder beperkingen. Net zoals de aard van de geest.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Myrdhin Reynolds | voornaam = John | datum = 1996 | titel = The Golden Letters: The Tibetan Teachings of Garab Dorje, First Dzogchen Master | ISBN = 1559390506 | pagina's = 34 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=SJbxvDZOZz8C }}</ref>]]
* '''Tibetaans'''

Tibetaans boeddhistische (± 800) theorieën evolueerden rechtstreeks vanuit de [[Mahayana]] scholen. [[Tsongkhapa]] (1357–1419) is de oprichter van de [[Gelug]] school, in zijn werk geeft hij een nadere verklaring van het fundatie- of pakhuisbewustzijn (''ālaya-vijñāna'') vanuit de ''acht bewustzijnen''.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/fall2011/entries/tsongkhapa/ | titel = Tsongkhapa | auteur = Sparham, Gareth | jaar = 2016 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Later zou hij het pragmatische idealisme van [[Shantarakshita]] hebben verworpen. Volgens de [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|14e dalai lama]] kan de geest gedefinieerd worden als: {{Citaat|een entiteit die de aard van een louter ervaring heeft, dat is; ”helderheid en weten.” Het is de wetende natuur, of het agentschap, wat de geest wordt genoemd, en dat is immaterieel. Dit staat los van de zintuiglijke waarneming die afhankelijk is van de (fysieke) organen, oftewel onze zintuigen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.lamayeshe.com/article/what-mind | titel = What is the Mind? – By His Holiness the Dalai Lama | auteur = Daniel Goleman, Robert F. Thurman | jaar = 1991 | uitgever = Wisdom Publications | taal = en}}</ref>}} Het dualistische karakter van de geest bestaat uit helderheid (''gsal''); oftewel de mentale activiteit die cognitieve fenomenen produceert (''snang-ba''), en weten; oftewel de mentale activiteit die cognitieve fenomenen ontvangt.

[[Tibetaanse filosofie]] van de geest is uiteindelijk een vorm van [[soteriologie]], die zich richt op meditatieve praktijken zoals [[Dzogchen]] en [[Mahamudra]]; die het de beoefenaars mogelijk maken om de ware reflexieve aard van hun geest direct te ervaren. Deze onbelemmerde kennis van iemands primordiale, lege, non-duale [[boeddha-natuur]] wordt ''rigpa'' genoemd. De meest innerlijke natuur van de geest wordt door diverse scholen omschreven als een pure klaarheid of helder licht (''od gsal'' of ''prabhāsvara'' in [[Vajrayana]]) en vergeleken met een kristallen bol of spiegel. [[Sogyal Rinpoche]] spreekt als volgt over de geest: {{Citaat|Stel je de lucht voor, leeg, ruim en zuiver vanaf het begin; de essentie is zoals dat. Stel je de zon voor, lichtgevend, helder, onbelemmerd en spontaan aanwezig; de aard is zoals dat.}}

* '''Zen'''

Zen-boeddhisme is een filosofie van geest waarin het vooral gaat om het verschil tussen de zuivere ontwaakte geest en de verontreinigde onzuivere geest. De zenmeester [[Huangbo Xiyun]] beschreef de zuivere geest als eindeloos zonder beperkingen, terwijl de verontreinigde geest overschaduwd werd door gehechtheid aan vormen en concepten. De zuivere boeddha-geest is in staat om dingen te zien zoals ze werkelijk zijn; als een absolute en non-duale 'zodanigheid' (''tathātā''). Deze non-conceptuele kijk is inclusief het paradoxale feit dat er (uiteindelijk) geen verschil is tussen een verontreinigde geest en een zuivere geest, evenals geen verschil tussen [[samsara]] en [[nirwana]]. De Japanse filosoof [[Dogen]] (1200–1253) stelde dat lichaam en geest niet ontologisch noch fenomenologisch gescheiden waren, maar gekarakteriseerd worden door een eenheid genaamd ''shin jin'' (lichaamgeest). Volgens Dogen maakt het 'afwerpen van lichaam en geest' (''shinjin datsuraku'') in [[zazen|zittende meditatie]] het mogelijk om 'dingen zoals ze zijn' (''genjokoan'') te ervaren, oftewel de aard van de oorspronkelijke verlichting (''hongaku'').<ref>{{Citeer web| url = http://www.thezensite.com/ZenEssays/HistoricalZen/Understanding_mind_in_NorthernChan.htm | titel = The Understanding of Mind in the Northern Line of Ch'an (Zen) | auteur = Robert B. Zeuschner | jaar = 1978 | uitgever = University of Hawaii Press | taal = en}}</ref>

== Psychologie ==
De psychologie bestudeert het gedrag en de geest, oftewel de mentale processen die betrekking hebben op alle aspecten van onbewuste en bewuste ervaringen. Het bewustzijn wordt in de psychologie globaal gezien op twee manieren gedefinieerd. Namelijk het innerlijke leven zoals de individuele beleving van bijvoorbeeld [[gevoel]]ens (het P-bewustzijn) en het 'uitwendige leven' zoals de [[gedrag]]ingen met betrekking tot andere mensen en de omgeving (het A-bewustzijn). Door de opkomst van het [[behaviorisme]] was de psychologie vooral gericht op het uiterlijk waarneembare en meetbare gedrag, omdat het innerlijke leven zich niet objectief zou laten registreren door wetenschappelijke waarneming, maar alleen subjectief door [[introspectie]] en begrijpen. Sinds de eerste helft van de 20e eeuw maakt men grotendeels gebruik van wetenschappelijke methodes, waardoor diverse algemene principes zijn opgesteld over waarnemen binnen de psychologie. Van deze beperking is men redelijkerwijs teruggekomen, mede dankzij stromingen als de humanistische psychologie, maar vooral door de cognitieve revolutie in de jaren 60.

[[Carl Gustav Jung]] noemde het [[behaviorisme]] ook wel de 'psychologie zonder ziel'. Jung beschreef vier bewustzijnsfuncties, oftewel vier [[Myers-Briggs Type Indicator|primaire persoonlijkheidstypes]], namelijk de '[[Rationaliteit|rationele]]' (oordelende) functies: [[denken]] en [[gevoel|voelen]] en de '[[irrationaliteit|irrationele]]' (waarnemende) functies: [[gewaarwording]] en [[intuïtie]]. Volgens Jung is denken de functie van intellectuele [[cognitie]]; het vormen van [[Logica|logische]] conclusies, voelen de functie van [[Subjectiviteit|subjectieve]] beraming, gewaarwording de waarneming door de zintuigen, en intuïtie is het waarnemen op een onbewuste manier of het waarnemen van een onbewuste inhoud.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Jung | voornaam = Carl | datum = 1921 | titel = Psychologische typen | ISBN = 9060771230 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref> Hij wees er ook op dat deze functies verder uitgedrukt kunnen worden op een [[Introvert en extravert|introverte en een extraverte]] manier.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Briggs Myers | voornaam = Isabel | datum = 1995 | titel = Gifts Differing: Understanding Personality Type | ISBN = 089106074X | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/giftsdifferingun00myer}}</ref>

=== Waarnemingspsychologie ===
De psychologische disciplines die zich specifiek richten op waarneming, zijn de: [[experimentele psychologie]], de [[neuropsychologie]] en de [[cognitieve psychologie]]. De experimentele psychologie verwijst naar het werk die [[experiment|experimentele methoden]] toepast op de studie van gedrag, en de onderliggende processen daarvan, zoals: [[aandacht]], [[motivatie]] en [[emotie]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Pashler | voornaam = Hal | datum = 2002 | titel = Stevens' Handbook of Experimental Psychology, Learning, Motivation, and Emotion | ISBN = 0471650161 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> De [[neuropsychologie]] houdt zich bezig met de hersenfuncties in relatie met het gedrag. Er worden voornamelijk mensen onderzocht met een [[hersenbeschadiging]], die kunnen eventueel resulteren in een beperking van waarneming. Zoals bij een gebrek of stoornis in taalgebruik ([[afasie]]), aandacht ([[neglect]]), geheugen ([[Geheugenverlies|amnesie]]), controlefuncties ([[executieve functies]]) en herkenning of benoeming ([[agnosie]]). In tegenstelling tot de klassieke [[neurologie]], die zicht richt op de [[fysiologie]] van het [[zenuwstelsel]], onderzoekt de neuropsychologie hoe de [[hersenen]] correleren met het bewustzijn ([[#Geneeskunde|lees hoofdstuk 'geneeskunde' voor meer over neuropsychologie]]).<ref>{{Citeer web| url = http://psycnet.apa.org/?&fa=main.doiLanding&doi=10.1037/0033-2909.126.6.873 | titel = Cognitive neuroscience: Origins and promise | auteur = Posner, M. I. Digirolamo, G. J. | jaar = 2000 | uitgever = Psychological Bulletin | taal = en}}</ref>

[[Bestand:Think different.png|thumb|Denken gaat ergens over, gevoel is op een bepaalde manier, en beide kunnen een mentale toestand vormen.]]
==== Cognitieve psychologie ====
[[Cognitieve psychologie]] is de studie van [[cognitie]]; oftewel van mentale of [[Cognitief proces|cognitieve processen]], zoals: [[Register (taalkunde)|taalgebruik]], [[Geheugen (psychologie)|geheugen]], [[probleemoplossing]], [[creativiteit]], [[denken]], [[Waarneming (perceptie)|waarneming]], [[aandacht]] en [[metacognitie]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.apa.org/research/action/glossary.aspx | titel = Glossary of Psychological Terms | auteur = Gerrig, Richard J. & Philip G. Zimbardo | jaar = 2002 | uitgever = Psychology And Life | taal = en}}</ref> In de cognitieve psychologie bestudeert men de [[cognitie]]ve of [[Cognitief proces|mentale processen]] van individuen (zoals de [[executieve functies]]), die resulteren in bepaalde mentale toestanden. De mentale toestanden of geestestoestanden van het [[individu]] corresponderen met het [[denken]] – dit is de [[intentionaliteit|intentionele]] of representatieve toestand ''die ergens over gaat'', zoals iets geloven, bedenken, [[hoop|hopen]] of [[angst|vrezen]] (een [[propositionele attitude]]) – samen met het [[gevoel]], oftewel de kwalitatieve of fenomenele toestand ''op een bepaalde manier'', zoals [[pijn]], [[genot]], [[haat]], [[liefde]], [[woede]] of [[Vreugde (emotie)|vreugde]].<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/PUTTNO | titel = The nature of mental states | auteur = Hilary Putnam | jaar = 1967 | uitgever = Pittsburgh University Press | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/PICFCA-2 | titel = Functionalism, computationalism, and mental contents | auteur = Gualtiero Piccinini | jaar = 2004 | uitgever = Canadian Journal of Philosophy | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.jstor.org/stable/3751796?seq=1#page_scan_tab_contents | titel = Intersubjective Properties by Which We Specify Pain, Pleasure, and Other Kinds of Mental States | auteur = Irwin Goldstein | jaar = 2000 | uitgever = Cambridge University Press | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/WEIUMS | titel = Unconscious mental states | auteur = Ruth Weintraub | jaar = 1987 | uitgever = Philosophical Quarterly | taal = en}}</ref> De twee soorten toestanden hebben enigszins een relatie onderling, maar sommige representatieve toestanden zijn niet (onderscheidend) kwalitatief, want personen die dezelfde [[propositie]] delen kunnen daarover verschillen wat hun gevoel daarover betreft. Hoewel er overeenkomsten zijn tussen beide toestanden, is er (nog) geen duidelijke markering of eenduidige omschrijving van wat een mentale toestand of geestestoestand precies inhoud.<ref>{{Citeer web| url = http://www.jimpryor.net/teaching/courses/mind/notes/mentalstates.html | titel = Different Kinds of Mental States | auteur = Jim Pryor | jaar = | uitgever = The President and Fellows of Harvard College | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://philosophy.hku.hk/courses/cogsci/intentionality.php | titel = PHIL2230 – Philosophy & cognitive science | auteur = Joe Lau | jaar = 2005 | uitgever = The University of Hong Kong | taal = en}}</ref>

Mentale inhouden<ref>{{Citeer web| url = https://www.google.nl/search?q=Mentale+inhouden&safe=off&tbm=bks | titel = Mentale inhouden | auteur = | jaar = 2016 | uitgever = Google | taal = en}}</ref> of gebeurtenissen zijn items die 'in' de geest of het bewustzijn 'tevoorschijn komen', en kunnen gevormd worden door onder andere het mentale proces zelf, zoals het opslaan en toepassen van kennis met [[Representatie (psychologie)|mentale representatie]].<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/fall2013/entries/mental-representation/ | titel = Mental Representation | auteur = Pitt, David | jaar = 2013 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Het mentale proces is de werking van de geest, die bestaat uit een aantal 'faculteiten' of cognitieve functies, zoals [[denken]] ([[ideevorming]], [[Verbeeldingskracht|verbeelden]], [[geloof (propositie)|geloven]], en [[rede]]neren), [[Waarneming (perceptie)|perceptie]], [[Geheugen (psychologie)|geheugen]] ([[Werkgeheugen (mens)|werkgeheugen]] en [[langetermijngeheugen]]), [[Wil (begrip)|wil]], [[taal]], [[emotie]], en ten slotte het bewust zijn van de functies; het bewustzijn zelf. Die ook vooral bijdraagt aan het combineren van de cognitieve functies, zoals met [[mentale beeldvorming]].
 
[[Bestand:Nervous system organization nl.jpg|thumb|left|Een onderverdeling van het [[zenuwstelsel]] in sensoriek en [[motoriek]].]][[Bestand:Wikipedia-spotlight-nl.jpg|thumb|Spotlicht model van [[aandacht]].<ref>{{Citeer web| url = http://psycnet.apa.org/index.cfm?fa=search.displayRecord&UID=1973-01584-001 | titel = Temporal and spatial characteristics of selective encoding from visual displays | auteur = Eriksen C. Hoffman J. | jaar = 1972 | uitgever = Perception & Psychophysics | taal = en}}</ref>]]
[[Waarneming (perceptie)|Waarneming]] is vrijwel de belangrijkste functie van het bewustzijn. [[Waarneming (perceptie)|Waarnemen]] is het organiseren, het identificeren, of het interpreteren van [[zintuig]]lijke [[informatie]], om zodoende de omgeving; zowel uitwendig als inwendig te begrijpen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = L. Schacter | voornaam = Daniel | datum = 2014 | titel = Psychology | ISBN = 1464106037 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/psychology0000scha_y9e3}}</ref> Het zijn de signalen en gewaarwordingen vanuit de [[zintuigstelsel]]s en betreffen: [[zien]], [[Gehoor|horen]], [[ruiken]], [[proeven]], [[tastzin|voelen]], [[thermoceptie|temperatuur aanvoelen]], [[nociceptie|pijn voelen]], [[evenwichtszin|evenwicht houden]], [[proprioceptie|lichaampositie of beweging waarnemen]], [[interoceptie|inwendige organen waarnemen]] (zoals [[honger]]gevoel, [[urineren|plasgevoel]] en [[Ademhalingsstelsel (mens)|ademhaling]]) en [[tijdsperceptie|tijd waarnemen]]. De verschillende soorten van gewaarwordingen, zoals: [[warmte]], [[geluid]] en [[Smaak (zintuig)|smaak]] worden zintuiglijke modaliteiten genoemd. Waarneming is niet alleen de passieve ontvangst van deze signalen, maar wordt ook gevormd door de [[cognitieve stijl]] en processen, zoals: [[leren]], [[Geheugen (psychologie)|geheugen]], [[Verwachting (sociologie)|verwachting]] en [[aandacht]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = A Bernstein | voornaam = Douglas | datum = 2010 | titel = Essentials Of Psychology | ISBN = 049590693X | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=rd77N0KsLVkC&pg=PA123&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.verywell.com/perception-and-the-perceptual-process-2795839 | titel = Perception and the Perceptual Process | auteur = Kendra Cherry | jaar = 2016 | uitgever = verywell | taal = en}}</ref>

Het proces van [[Waarneming (perceptie)|waarneming]] begint met een object of [[stimulus]] in de wereld, aangeduid als een ''distale stimulus'' of een ''distaal object''. De stimulus stimuleert de [[zintuig]]en van het lichaam, in het [[zintuigstelsel]] wordt de [[energie]] getransformeerd naar neurale activiteit in het [[zenuwstelsel]], dit proces wordt [[zintuiglijke transductie]] genoemd (of [[signaaltransductie]]). Het rauwe patroon van neurale activiteit wordt de ''proximale stimulus'' genoemd. Deze signalen worden doorgegeven aan de [[hersenen]] en verwerkt, dit proces wordt [[neurotransmissie]] genoemd. De resulterende mentale recreatie van de ''distale stimulus'' is vervolgens het ''waargenomene,'' oftewel een [[Waarneming (perceptie)|perceptie]] van een sensatie.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Goldstein | voornaam = E. Bruce | datum = 2009 | titel = Sensation and Perception | ISBN = 0495601497 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/POMPO-2 | titel = Perception: overview | auteur = James R. Pomerantz | jaar = 2003 | uitgever = Encyclopedia of Cogniti ve Science | taal = en}}</ref>

[[Aandacht]] betekent in psychologische zin: 'een bewustzijnstoestand die zich richt op een bepaald gedeelte van de beschikbare perceptuele informatie'. De belangrijkste functie van aandacht is het uitfilteren van relevante gegevens, met behulp van [[aandacht|concentratie]] en [[mentale inspanning]]; zodat de gewenste gegevens naar andere mentale processen kunnen worden gedistribueerd, om ze vervolgens samen te voegen tot een zinvol geheel, oftewel een [[centrale coherentie]]. Zonder de mogelijkheid om overtollige informatie uit te filteren kunnen we niet goed focussen, met het eventuele gevolg dat onze hersenen overbelast kunnen raken.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Anderson | voornaam = John R | datum = 2010 | titel = Cognitive Psychology and Its Implications | ISBN = 0716701103 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[Aandacht]] kan verder onderverdeeld worden in [[exogeniteit (economie)|exogene]] controle en [[endogeniteit (economie)|endogene]] controle. [[exogeniteit (economie)|Exogene]] controle werkt van beneden naar boven ''(bottom-up)'' en is verantwoordelijk voor: [[alertheid]], [[arousal]], [[oriëntatiereactie]], [[selectieve aandacht]] ''(spotlight attention)'' en het [[visueel zoeken|uitspringeffect]] ''(pop-out effect)''. [[endogeniteit (economie)|Endogene]] controle werkt van boven naar beneden ''(top-down)'' en is verantwoordelijk voor de bewustere aandachtsprocessen, zoals: [[aandachtstraining]] ''(attentional control)'' – oftewel waar men aandacht aan besteedt en wat men negeert, [[verdeelde aandacht]] ''(divided attention)'' – oftewel op meer dingen tegelijk letten, lokale en globale aandacht ''(global precedence)'' – oftewel letten op details en geheel, ten slotte komt nog de bewuste verwerking zelf.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23000534 | titel = Two cognitive and neural systems for endogenous and exogenous spatial attention. | auteur = Chica AB, Bartolomeo P, Lupiáñez J. | jaar = 2013 | uitgever = Behavioural Brain Research | taal = en}}</ref>

[[Metacognitie]] betekent in algemene zin: de gedachten die iemand heeft over zijn eigen gedachten. [[Metacognitie]] omvat zaken als: kijken hoe effectief iemand zijn eigen taakprestaties kan monitoren, het reflecteren van iemand zijn capaciteit over bepaalde mentale taken en het vermogen om [[Cognitieve stijl|cognitieve strategieën]] toe te passen.<ref>{{Citeer web | url = https://pdk.sagepub.com/content/87/9/696.extract | titel = What is Metacognition? | auteur = Martinez, M. E. | jaar = 2006 | uitgever = Phi Delta Kappan | taal = en }}{{Dode link}}</ref> Metacognitie wordt in de [[cognitieve psychologie]] vooral toegepast op het gebied van [[onderwijs]]. De mogelijkheid om metacognitieve vaardigheid te verhogen van iemand heeft een aanzienlijke invloed aangetoond op leer- en studiegedrag.<ref>{{Citeer web| url = https://www.brainscape.com/blog/2010/04/learning-study-less/ | titel = The Secret to Learning More While Studying Less | auteur = Andrew Cohen | jaar = 2015 | uitgever = Brainscape | taal = en}}</ref> Bijvoorbeeld het vermogen om doelen te stellen, met daarnaast een effectieve zelfregulering om die doelen te bereiken. Het is daarbij belangrijk dat men als metacognitieve taak hun eigen mate van kennis en doelen wel realistisch blijft evalueren.<ref>{{Citeer web| url = http://serc.carleton.edu/NAGTWorkshops/metacognition/teaching_metacognition.html | titel = Teaching Metacognition | auteur = M. Lovett | jaar = 2008 | uitgever = Serc.carleton.edu | taal = en}}</ref> Hieraan gerelateerd is het autobiografische of ''autonoetic'' bewustzijn, oftewel het mentale vermogen om onszelf te verplaatsen in het verleden, de toekomst of andere denkbeeldige situaties.<ref>{{Citeer web| url = https://www.studeersnel.nl/nl/document/61232/view | titel = Fundamentals of Human Neuropsychology (6th Edition) | auteur = Kolb, B. & Whishaw | jaar = 2013 | uitgever = Maastricht University | taal =}}</ref>
{{Afbeelding combi
| align=right
| afb1 = Abbot of Watkungtaphao in Phu Soidao Waterfall.jpg
| caption1 = Een [[Meditatie|mediterende]] [[Bhikkhu|boeddhistische monnik]] bij een waterval.
| afb2 =
| caption2 = Verandering van bewustzijnstoestand wordt geassocieerd met [[artistiek]]e [[creativiteit]], zoals het uitbeelden van een bewustzijnstoestand.<ref>{{Citeer web| url = http://guilfordjournals.com/doi/abs/10.1521/jaap.2007.35.3.351 | titel = An Inquiry Into The Sources Of Poetic Vision: Part I—The Path to Inspiration Read More: http://guilfordjournals.com/doi/abs/10.1521/jaap.2007.35.3.351 | auteur = Gregory T. Lombardo | jaar = 2007 | uitgever = The Journal of the American Academy of Psychoanalysis and Dynamic Psychiatry | taal = en}}</ref>
}}

=== Bewustzijnstoestanden ===
Naast het bewustzijn als waaktoestand, zijn er hersentoestanden waarbij het bewustzijn afwezig lijkt te zijn, zoals bij: droomloze slaap, [[Coma (geneeskunde)|coma]] of de [[dood]]. Er zijn ook bepaalde omstandigheden waarbij de relatie tussen het bewustzijn en de wereld minder ingrijpend veranderd, deze staan bekend als: 'gewijzigde bewustzijnstoestanden' ''(altered states of consciousness)'', het gaat om bewustzijnstoestanden die sterker afwijken van de [[Elektro-encefalografie|bèta-hersengolven]] dan de normale waaktoestanden.<ref>{{Citeer web| url = http://archpsyc.jamanetwork.com/article.aspx?articleid=489135 | titel = Altered States of Consciousness | auteur = Arnold M. Ludwig | jaar = 1966 | uitgever = Archives of General Psychiatry | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Tart | voornaam = Charles T. | datum = 1969 | titel = Altered States of Consciousness: A Book of Readings | ISBN = 0471845604 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/alteredstatesofc0000unse}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Tart | voornaam = Charles T. | datum = 2001 | titel = States of Consciousness | ISBN = 0595151965 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Sommige bewustzijnstoestanden komen van nature voor, terwijl andere geproduceerd kunnen worden door bijvoorbeeld [[hersenbeschadiging]], [[geneesmiddel]]en, [[Psychoactief middel|psychoactieve middelen]] of [[meditatie]].<ref>{{Citeer web| url = http://psycnet.apa.org/?&fa=main.doiLanding&doi=10.1037/0033-2909.131.1.98 | titel = Psychobiology of Altered States of Consciousness | auteur = Dieter Vaitl et al. | jaar = 2005 | uitgever = Psychological Bulletin | taal = en}}</ref> Bewustzijnstoestanden kunnen gepaard gaan met veranderingen in denkwijze, verstoringen van tijdsbesef, controleverlies, veranderingen qua emotionele expressie, afwisselingen van het [[lichaamsbeeld]] en veranderingen in betekenissen of belangen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Schacter | voornaam = Daniel L. | datum = 2010 | titel = Psychology 2nd Edition | ISBN = 1429237198 | pagina's = 190 | taal = en| URL = }}</ref>

Bij psychologische [[Dissociatie (psychologie)|dissociatie]] heeft iemand nauwelijks tot geen aandacht voor zijn omgeving. Men is dan 'gedissocieerd' van de realiteit, dit is ten opzichte van het realiteitsbesef verliezen, zoals met een [[psychose]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0193953X05000961 | titel = A New Model of Dissociative Identity Disorder | auteur = Paul F. Dell | jaar = 2006 | uitgever = Psychiatric Clinics of North America | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8659641 | titel = Hypnotizability and traumatic experience: a diathesis-stress model of dissociative symptomatology | auteur = Butler LD, Duran RE, Jasiukaitis P, Koopman C, Spiegel D. | jaar = 1996 | uitgever = American Journal of Psychiatry. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0272735899000732 | titel = An examination of the diagnostic validity of dissociative identity disorder | auteur = David H Gleavesa, Mary C Maya, Etzel Cardeñab | jaar = 2001 | uitgever = Clinical Psychology Review | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16769667 | titel = The multidimensional inventory of dissociation (MID): A comprehensive measure of pathological dissociation | auteur = Dell PF | jaar = 2006 | uitgever = Journal of Trauma Dissociation | taal = en}}</ref> Het komt meestal door (over)vermoeidheid. Er bestaan ook lichtere vormen zoals [[dagdromen]], [[polderblindheid]], [[Trance (bewustzijn)|trance]] of [[hypnose]]. Maar ook zwaardere vormen zoals [[dissociatieve stoornis]]sen, waarbij [[psychische aandoening|aandoeningen]] als [[depersonalisatie]], [[dissociatieve amnesie]] en [[dissociatieve identiteitsstoornis]] belangrijke kenmerken zijn.<ref>{{Citeer web | url = https://dsm.psychiatryonline.org/doi/abs/10.1176/appi.books.9780890425596.dsm08 | titel = Dissociative Disorders | auteur =  | jaar =  | uitgever = American Psychiatric Association | taal = en | bezochtdatum = 4 juni 2023 | archiefdatum = 3 juli 2019 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20190703033101/https://dsm.psychiatryonline.org/doi/abs/10.1176/appi.books.9780890425596.dsm08 | dodeurl = ja }}</ref>

[[Bestand:Auf dem Ofen 1895.jpg|thumb|left|Schilderij van slapende kinderen door [[Albert Anker]] uit 1895.]]
Wakker wezen is niet per se een uniforme toestand maar kent een aantal verschillende gradaties, zoals: helderheid, ontspannenheid en slaperigheid. Sommige mensen zijn alert aan het begin van de dag ('ochtendmensen') en anderen in de avond ('avondmensen'). De bewustzijnstoestand voor het slapen gaan wordt [[hypnagogie]] genoemd, na het slapen wordt [[hypnopompie]] genoemd, beide bewustzijnstoestanden worden aangeduid als sluimerhallucinaties.

Het gebruik van bepaalde voedingsstoffen kan het bewustzijn ook beïnvloeden, zoals [[Koffie (drank)|koffie]] en [[energiedrank]] voor opgewektheid en er wordt beweerd dat voedingen met [[tryptofaan]] slaapverwekkend kunnen werken. De twee meest geaccepteerde gewijzigde bewustzijnstoestanden zijn slapen en dromen. Hoewel droomslapen ([[remslaap]]) en slapen zonder te dromen (diepe slaap) sterk op elkaar lijken, is er wel een ander patroon van hersenactiviteit, [[Stofwisseling|metabole]] activiteit en oogbeweging. Beide worden ook geassocieerd met een afzonderlijke ervaring of cognitie – ten opzichte van elkaar. Mensen die ontwaakt worden uit een diepe slaap rapporteren slechts vage gedachten, hun ervaring is vaak nogal onsamenhangend. Terwijl bij een ontwaking uit de remslaap worden de ervaringen rijker en gedetailleerder omschreven en gerapporteerd.<ref>{{Citeer web| url = http://journalpsyche.org/archive/volume-16-no-2-2010/ | titel = Subconscious Stimulus Recognition and Processing During Sleep | auteur = Anton Coenen | jaar = 2010 | uitgever = Psyche | taal = en}}</ref>

Een verscheidenheid van [[drug]]ssoorten en [[ethanol|alcohol]] hebben opmerkelijke effecten op het bewustzijn. Er zijn een aantal varianten bekend, zoals bewustzijnsverlaging door [[sedativum|sedativa]], bewustzijnsverruiming door [[hallucinogeen|hallucinogenen]] en bewustzijnsstimulering door [[stimulantia]]. Sommige soorten kunnen leiden tot bewustzijnsverstoringen zoals bij [[hallucinatie]]s, [[wanen]] of [[depersonalisatie]]. Gebruikers beschrijven hun ervaringen met drugs vaak als [[euforie|euforisch]], [[delier|delirisch]], [[mystiek|mystisch]] of [[spiritualiteit|spiritualistisch]]. De onderliggende hersenmechanismen van deze effecten zijn niet zo goed onderzocht als die van [[ethanol|alcoholgebruik]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = American Psychiatric Association | voornaam = | datum = 1994 | titel = Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition: DSM-IV-TR® | ISBN = 0890420254 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=W-BGAAAAMAAJ&redir_esc=y&hl=nl }}</ref> maar er is wel substantieel bewijs dat de chemische [[neurotransmitter]] [[serotonine]]; een essentiële rol speelt in dergelijke veranderingen van hersenactiviteit.<ref>{{Citeer web| url = http://epublications.bond.edu.au/hss_pubs/10/ | titel = The Neurochemistry of Psychedelic Experiences | auteur = Michael Lyvers | jaar = 2003 | uitgever = ePublications@bond | taal = en}}</ref>

Er is ook onderzoek gedaan naar de [[fysiologie|fysiologische]] veranderingen van [[yogi]]'s en andere beoefenaars van meditatie. Er werden hersengolven gemeten tijdens de meditatiesessies, met als resultaat dat meditatie verschilt ten opzichte van gewone ontspanning. Het wordt echter betwist of er voldoende bewijs aanwezig is, zodat mediteren eventueel meegerekend kan worden als een (officiële) aparte fysiologische bewustzijnstoestand.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Murphy | voornaam = Michael | datum = 1997| titel = The Physical and Psychological Effects of Meditation: A Review of Contemporary Research With a Comprehensive Bibliography, 1931-1996 | ISBN = 0943951364 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Een opmerkelijke bewustzijnstoestand of ervaring is een [[Déjà vu (hoofdbetekenis)|déjà vu]]; waarbij het lijkt alsof een gebeurtenis eerder is meegemaakt. De gangbare verklaring stelt dat het beeld eerst wordt opgeslagen in de hersenen ([[langetermijngeheugen]]) waarna men zich er bewust van wordt (in plaats van andersom). Bij een gewaarwording van [[Déjà vu (hoofdbetekenis)|déjà vu]] ontbreekt daarom ook de aanvullende informatie van de herinnering. Dit is omdat de situatie zich niet afgespeeld heeft in een eerder verleden, het is een soort 'kortsluiting' van of in het desbetreffende moment.<ref>{{Citeer boek| achternaam = S. Brown | voornaam = Alan | datum = 2004 | titel = The Deja Vu Experience (Essays in Cognitive Psychology) – Introduction | ISBN = 1841690759 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/dejavuexperience0000brow}}</ref>

==== Flow ====
[[Bestand:Challenge vs skill nl.svg|thumb|Het flowmodel van [[Mihály Csíkszentmihályi]]. Vanaf het neutrale midden is de intensiteit van de mentale toestand het hoogst aan de zijkant, wanneer uitdagingsniveau en vaardigheidsniveau (hoog) op elkaar zijn afgestemd; kan [[Flow (mentale toestand)|flow]] bereikt worden.]]
Een andere specifieke bewustzijnstoestand of mentale toestand is [[Flow (mentale toestand)|flow]], wat in de volksmond ook wel ''the zone'' of een optimale ervaring wordt genoemd, waarin een persoon geheel opgaat in zijn bezigheden, oftewel door gerichte [[aandacht]] en volledige betrokkenheid een genoegen of voldoening verkrijgen vanuit een bepaalde activiteit. Het is een doelbewuste overgave die wellicht de ultieme ervaring is waarin emoties worden benut voor het leren en uitvoeren van een werkzaamheid. [[Emotie]]s worden niet alleen opgenomen en in goede banen geleid maar ze worden ook positief, energiek en zijn afgestemd op de uitvoerende taak. [[Flow (mentale toestand)|Flow]] wordt gekenmerkt door een spontaan gevoel van [[Geluk (emotie)|geluk]] (en soms zelfs van [[Extase (toestand)|extase]]) tijdens het uitvoeren van een taak.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Goleman | voornaam = Daniel | datum = 1996 | titel = Emotional Intelligence: Why It Can Matter More Than IQ | ISBN = 9780747528302 | pagina's = 91 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=AcJ7dwsnWiIC }}</ref>, hoewel flow daarnaast ook wordt omschreven als een concentratie of gerichte aandacht op niets anders dan de betreffende activiteit, dus men vergeet zichzelf en zijn emoties.

[[Flow (mentale toestand)|Flow]] is beschreven door de Amerikaanse psycholoog [[Mihály Csíkszentmihályi]], door hem samengevat is flow een doelbewuste [[motivatie]]. Het concept bestaat al duizenden jaren alleen dan meer als een spirituele beoefening in sommige [[Oost-Azië|Oost-Aziatische]] religies.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Csíkszentmihályi | voornaam = Mihaly | datum = 1990 | titel = Flow: The Psychology of Optimal Experience | ISBN = 9780060162535 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=V9KrQgAACAAJ }}</ref> In het Westen is de theorie onderdeel van de [[positieve psychologie]], het wordt bijvoorbeeld toegepast in de [[ergotherapie]]. Verder kan flow in het dagelijkse leven op allerlei activiteiten worden toegepast, zoals: [[educatie]], [[muziek]], [[sport]], [[spel]], [[Werken (arbeid)|werk]] en naast het individu ook op groepen.

Nakamura en Csíkszentmihályi identificeren zes factoren die de ervaring van flow omvatten: een intense en gerichte [[aandacht]] voor het moment, een samenvoeging van activiteit en bewustzijn, een verlies van het (reflecterende) [[zelfbewustzijn]], een gevoel van persoonlijke controle of [[autonomie]] over de situatie of activiteit, een verlies van [[tijdsperceptie]] en de activiteit is intrinsiek belonend, oftewel de activiteit zelf is de beloning, wat ook aangeduid wordt als een 'autotelische' ervaring oftewel een 'zelfdoelmatige' ervaring.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Nakamura, J.; Csikszentmihályi, M | datum = 2001 | titel = Handbook of Positive Psychology | ISBN = 9780198030942 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=2Cr5rP8jOnsC }}</ref> Flow deelt veel kenmerken met hyperfocus, wat een intense vorm van mentale concentratie of visualisatie is; die het bewustzijn richt op een onderwerp of taak. Iemand kan vervolgens wel op een zijspoor belanden waardoor belangrijke taken en prioriteiten uit het zicht kunnen raken, zoals bij [[gameverslaving]]. Dergelijke passieve activiteiten zoals een bad nemen of televisie kijken wekken meestal geen flow-ervaring op. Ten opzichte van hyperfocus geeft [[Flow (mentale toestand)|flow]] uiteindelijk een positiever effect. [[Flow (mentale toestand)|Flow]] komt ook overeen met een [[piekervaring]], dit is een [[Transpersoonlijke psychologie|transpersoonlijke]] of [[Extase (toestand)|extatische]] bewustzijnstoestand; oftewel een hoog niveau van stimulering of [[euforie]], terwijl [[Flow (mentale toestand)|flow]] meer een intern mentaal proces is die aan een [[piekervaring]] voorafgaat.

==== Synesthesie en ideesthesie ====
[[Bestand:Synesthesia.svg|thumb|Ongeveer hoe een (grafeem-kleur)synestheet de letters en cijfers waarneemt of ziet.]]
[[Synesthesie (zintuig)|Synesthesie]] is een ongebruikelijke ervaring die door een bepaalde vermenging van [[stimuli]] vanuit diverse [[zintuig]]lijke en [[cognitie]]ve processen kan ontstaan, die normaal gesproken gescheiden worden.<ref>{{Citeer boek| achternaam = E. Cytowic | voornaam = Richard | datum = 2002 | titel = Synesthesia: A Union of the Senses | ISBN = 0262032961 | pagina's = | taal = en | URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = E. Cytowic | voornaam = Richard | datum = 2003 | titel = The Man Who Tasted Shapes | ISBN = 0262532557 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = E. Cytowic | voornaam = Richard | datum = 2009 | titel = Wednesday Is Indigo Blue: Discovering the Brain of Synesthesia | ISBN = 0262012790 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/wednesdayisindig0000cyto_j1t7}}</ref><ref name="ReferenceB">{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = John E. Harrison, Simon Baron-Cohen | datum = 1997 | titel = Synaesthesia: Classic and Contemporary Readings | ISBN = 0631197648 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Mensen die een levenslange [[geschiedenis]] van dergelijke [[ervaring]]en meemaken staan bekend als synestheten. Een van de meestvoorkomende soorten is grafeem-kleursynesthesie waarbij [[letter]]s en [[cijfer]]s bepaalde [[kleur]]en kunnen vertonen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11823804 | titel = Anomalous perception in synaesthesia: a cognitive neuroscience perspective | auteur = Rich AN, Mattingley JB. | jaar = 2002 | uitgever = Nature Reviews Neuroscience | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16269367 | titel = Neurocognitive mechanisms of synesthesia | auteur = Hubbard EM, Ramachandran VS | jaar = 2005 | uitgever = Neuron | taal = en}}</ref> Er zijn twee hoofdcategorieën van [[Synesthesie (zintuig)|synesthesie]], namelijk projectieve synesthesie en associatieve synesthesie. Synestheten die projecteren zien daadwerkelijk [[kleur]]en, [[cijfer]]s en [[Vorm (fysiek)|vormen]] etc., synestheten die associëren zien dergelijke verschijnselen niet maar geven ze wel aan vanuit hun ervaring of hun sterke gedachte daarover. De soorten synesthesie worden aangeduid met de notatie x → y, waarbij x de 'inductor' is, oftewel de 'ervarings[[trigger]]', en y is de 'concurrent', oftewel de 'aanvullende ervaring'. Bijvoorbeeld wanneer letters en cijfers ([[grafeem|grafemen]]) worden waargenomen met kleuren wordt het aangeduid als: grafeem → kleursynesthesie. Ook wanneer synestheten kleuren en beweging zien als gevolg van het horen van [[toon (muziek)|muzikale tonen]] zou het aangeduid worden als: toon → (kleur-, beweging-) synesthesie.

Hoewel er meer dan 80 soorten van [[Synesthesie (zintuig)|synesthesie]] zijn gemeld, zijn er verschillende die vaker voorkomen dan de rest. Dit zijn onder meer: geluiden die bepaalde kleuren weergeven,<ref>{{Citeer web | url = http://www.feinsteininstitute.org/robert-s-boas-center-for-genomics-and-human-genetics/projects/genetics-and-epidemiology-of-absolute-pitch-and-related-cognitive-traits/ | titel = Absolute Pitch and Synesthesia | auteur = Peter K. Gregersen, Elena Kowalsky | jaar =  | uitgever = The Feinstein Institute for Medical Research | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 13 december 2017 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20171213201036/http://www.feinsteininstitute.org/robert-s-boas-center-for-genomics-and-human-genetics/projects/genetics-and-epidemiology-of-absolute-pitch-and-related-cognitive-traits/ | dodeurl = ja }}</ref> [[Diepteperceptie|dieptes]] die bepaalde cijfers weergeven,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22802032 | titel = Do sequence-space synaesthetes have better spatial imagery skills? Maybe not | auteur = Rizza A, Price MC | jaar = 2012 | uitgever = Cogn Process | taal = en}}</ref> geluiden die bepaalde gevoelens veroorzaken,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19403745 | titel = Touching sounds: thalamocortical plasticity and the neural basis of multisensory integration | auteur = Naumer MJ, van den Bosch JJ | jaar = 2009 | uitgever = J. Neurophysiol. | taal = en}}</ref> mensenkarakters die bepaalde letters en cijfers weergeven,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16996695 | titel = Variants of synesthesia interact in cognitive tasks: evidence for implicit associations and late connectivity in cross-talk theories | auteur = Simner J, Hubbard | jaar = 2006 | uitgever = Neuroscience | taal = en}}</ref> andermans gevoel heel sterk aanvoelen,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19914284 | titel = Where do mirror neurons come from? | auteur = Heyes C | jaar = 2010 | uitgever = CognitiveScience. University of Oxford | taal = en}}</ref> woorden die een bepaalde [[Smaak (zintuig)|smaak]] geven,<ref>{{Citeer web| url = http://topdocumentaryfilms.com/derek-tastes-of-ear-wax/ | titel = Derek Tastes of Ear Wax | auteur = Terri Timely | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref> de tijd die bepaalde [[visualisatie]]s weergeeft,<ref>{{Citeer web | url = http://blogs.discovermagazine.com/cosmicvariance/2009/11/11/your-mental-image-of-time/ | titel = Your Mental Image of Time | auteur = John Conway | jaar = 2011 | uitgever = Discover | taal = en | dodeurl = ja | archiefurl = https://web.archive.org/web/20160304060103/http://blogs.discovermagazine.com/cosmicvariance/2009/11/11/your-mental-image-of-time/#.V33a8bh96Uk | archiefdatum = 2016-03-04 }}</ref> kleuren die bepaalde [[geur]]en of smaken geven, of [[Persoonlijkheid|persoonlijkheden]] die bepaalde kleuren weergeven (zoals een [[Aura (paranormaal)|aura]]).<ref>{{Citeer web| url = http://www.daysyn.com/Types-of-Syn.html | titel = There are at least 80 different types of synesthesia | auteur = Diversen | jaar = | uitgever = daysyn.com | taal = en}}</ref>
[[Bestand:BoobaKiki.png|thumb|left|Wie is Boeba en wie is Kiki? Dit is een voorbeeld van ''ideasthesia'' (ideesthesie) waarbij de [[Concept (filosofie)|conceptualisatie]] van de [[stimulus]] een belangrijke rol speelt.]]
Onderzoek over [[Synesthesie (zintuig)|synesthesie]] roept vragen op over hoe de [[hersenen]] [[informatie]] combineren, vanuit de verschillende sensorische modaliteiten, deze worden aangeduid als kruis-modaliteitswaarnemingen of multisensorische integratie. Een voorbeeld hiervan is het Boeba/Kiki-effect die aangeeft dat vrijwel iedereen een lichte vorm van synesthesie heeft.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16669803 | titel = The shape of boubas: sound-shape correspondences in toddlers and adults | auteur = Maurer D, Pathman T, Mondloch CJ | jaar = 2006 | uitgever = Developmental Science | taal = en}}</ref> Het experiment is ontworpen door [[Wolfgang Köhler]]. Waarbij mensen wordt gevraagd om te kiezen wie van een tweetal vormen Boeba is, en wie Kiki is. 95% tot 98% van de mensen kiest Kiki als de puntige vorm en Boeba als de bolle vorm. Dit is omdat de vorm en de klank van de namen overeenstemmen met de figuren, terwijl dat niet per se een vereiste voorwaarde hoeft te zijn.

Onderzoekers hopen dat de studie over [[Synesthesie (zintuig)|synesthesie]] een beter begrip van het bewustzijn en de neurale correlaten gaat opleveren. [[Synesthesie (zintuig)|Synesthesie]] kan vooral relevant zijn wat het filosofische probleem van qualia betreft, aangezien synestheten extra qualia ervaren.<ref name="ReferenceB"/> Een belangrijk inzicht uit het onderzoek over qualia kan komen uit de bevindingen dat synesthesie overeenkomende eigenschappen heeft met ideesthesie; de gewaarwording van of door ideeën of concepten.<ref>{{Citeer web| url = http://www.danko-nikolic.com/wp-content/uploads/2011/09/Synesthesia2009-Nikolic-Ideaesthesia.pdf | titel = Is synaesthesia actually ideaesthesia? An inquiry into the nature of the phenomenon | auteur = Nikolić D | jaar = 2009 | uitgever = Proceedings of the Third International Congress on Synaesthesia, Science & Art | taal = en}}</ref> Ideesthesie wordt gedefinieerd als een fenomeen waarbij de actievering van een concept (de inductor) oproept tot een perceptieachtige ervaring (de concurrent). Terwijl synesthesie ervan uit gaat dat zowel inductor als concurrent zintuiglijk is, veronderstelt ideesthesie dat de concurrent [[semantiek|semantisch]] is.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24653707 | titel = The role of conceptual knowledge in understanding synaesthesia: Evaluating contemporary findings from a "hub-and-spokes" perspective | auteur = Chiou R, Rich AN | jaar = 2014 | uitgever = Frontiers in Psychology | taal = en}}</ref>

Onderzoek naar ideesthesie kan belangrijke gevolgen hebben voor het oplossen van het mysterie rondom een menselijke bewuste ervaring. Deze is volgens ideesthesie vooral gebaseerd op de manier waarop we [[Concept (filosofie)|concepten]] tot stand brengen, met andere woorden; conceptualiseringsprocessen spelen een cruciale rol in het genereren van [[qualia]]. Dus een zintuiglijke ervaring wordt grotendeels bepaald door de betekenis die we aan de [[stimuli]] toeschrijven.<ref>{{Citeer web| url = http://journal.frontiersin.org/article/10.3389/fnhum.2014.00509/full | titel = Semantic mechanisms may be responsible for developing synesthesia | auteur = Mroczko-Wąsowicz, A Nikolić D | jaar = 2014 | uitgever = Frontiers in Human Neuroscience | taal = en}}</ref>

==== Bijna-doodervaring ====
Een [[bijna-doodervaring]] (BDE) is een persoonlijke ervaring of een gewijzigde bewustzijnstoestand die in verband wordt gebracht met het naderen van de [[dood]]. De bijna-doodstudies zijn een veld binnen de [[psychologie]] en [[psychiatrie]] die de fysiologie, psychologie en fenomenologie (soms ook [[Transcendentie (filosofie)|transcendentie]]) van [[bijna-doodervaring]]en bestuderen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25357254 | titel = Almost 40 years investigating near-death experiences: an overview of mainstream scientific journals | auteur = Sleutjes A, Moreira-Almeida A, Greyson B. | jaar = 2014 | uitgever = The Journal of Nervous and Mental Disease | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2790400/ | titel = Near-Death Experiences and Psychotherapy | auteur = Linda J. Griffith | jaar = 2009 | uitgever = Psychiatry (Edgmont) | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://connection.ebscohost.com/c/articles/9207205717/bright-lights-big-mystery | titel = Bright lights, big mystery | auteur = Mauro, James | jaar = 1992 | uitgever = Psychology Today | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.coma.ulg.ac.be/papers/vs/vanhaudenhuyse_NDE2010.pdf | titel = Towards a Neuro-scientific Explanation of Near-death Experiences? | auteur = A. Vanhaudenhuyse, M. Thonnard, and S. Laureys | jaar = 2009 | uitgever = FNRS | taal = en}}</ref>

De elementen die vaak naar voren komen in een BDE zijn weergegeven in ''The NDE-scale'':
[[Bestand:Poliptyk Hieronima Bocha Visions of the Hereafter.JPG|thumb|[[Visioenen uit het hiernamaals]] van [[Jheronimus Bosch]] omstreeks 1490.]]
Tijd gaat langzamer of sneller, gedachteproces versnelt, een terugkomst van scènes uit het verleden, een inzicht of begrip ([[aha-erlebnis]]), een gevoel van vrede of aangenaamheid, een gevoel van geluk of vreugde, een gevoel van harmonie of eenheid met het universum, een confrontatie met een schitterend licht, de zintuigen voelen levendiger, een besef van dingen die ergens anders gaande zijn ([[buitenzintuiglijke waarneming]]), het ervaren van scènes uit de toekomst, een gevoel van lichaamsscheiding ([[Uittreding (parapsychologie)|uittreding]]), een ervaring van een andere onaardse wereld, een ontmoeting met een [[mystiek]] wezen (of een aanwezigheid), het horen van een ongeïdentificeerde stem, het zien van overledenen of religieuze geesten, of aan een grens komen; ''a point of no return''.<ref>{{Citeer web| url = https://uvamagazine.org/articles/altered_states/ | titel = Altered States Scientists analyze the near-death experience | auteur = Graves, Lee. | jaar = 2007 | uitgever = The University of Virginia Magazine | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/6854303 | titel = The near-death experience scale. Construction, reliability, and validity | auteur = Greyson B | jaar = 1983 | uitgever = Journal of Nervous and Mental Disease | taal = en}}</ref>

Volgens bronnen wordt een BDE geassocieerd met een aantal nawerkingen of levensingrijpende effecten. De effecten worden door de onderzoekers samengevat als veranderingen in: waarden, houdingen, geloof, persoonlijkheid, relaties, spiritualiteit en levensbeschouwing. Veel van de nawerkingen worden beschouwd als positief of gunstig, maar dat is niet altijd het geval.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14645808 | titel = Near-death experiences in a psychiatric outpatient clinic population | auteur = Greyson B | jaar = 2003 | uitgever = Psychiatr Serv. | taal = en}}</ref>

Over het algemeen zijn er drie verklaringsmodellen of interpretaties met ieder diverse variabelen. De psychologische modellen suggereren dat een BDE een gevolg is van mentale en emotionele reacties vanuit de waarneming van doodsbedreiging en verwachting. Andere psychologische variabelen van onderzoekers zijn: [[verbeeldingskracht]], [[depersonalisatie]], [[Dissociatie (psychologie)|dissociatie]], [[Fantasie en dagdromen|fantasieneigingen]] en de herinnering van [[Bevalling|geboorte]]. Fysiologische modellen richten zich vooral op [[Somatisch zenuwstelsel|somatische]], [[biologie|biologische]] of [[Farmacologie|farmacologische]] verklaringen voor BDE, met vaak de nadruk op de [[fysiologie]] van de [[hersenen]]. Variabelen die door onderzoekers gemeld worden zijn: [[anoxie]] (geen [[Zuurstof (element)|zuurstof]]), [[Hypoxie (medisch)|zuurstofgebrek]], [[hypercapnie]] (te veel [[koolstofdioxide]] in het [[bloed]]), [[endorfine]]n, [[serotonine]], diverse [[neurotransmitter]]s, [[temporale kwab]] disfuncties of [[insult]]en, de [[NMDA-receptor]], activatie van het [[limbisch systeem]], [[drug]]s, het [[oculair ischemisch syndroom]] (ernstige vorm van [[retinopathie]]) en de processen die verband hebben met de [[remslaap]] of de verschijnselen die voortkomen uit de grens tussen slapen en wakker wezen. Een derde model die ook wel als de transcendente verklaring wordt beschouwd; noemt een aantal categorieën die meestal buiten het bereik van de fysiologische en psychologische verklaringen vallen. Dit verklaringsmodel onderzoekt of een BDE kan worden gerelateerd aan het bestaan van een leven na de dood, een gewijzigde bewustzijnstoestand, een mystieke ervaring of het concept van [[Dualisme (filosofie van de geest)|lichaamsgeestscheiding]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11426476 | titel = A qualitative and quantitative study of the incidence, features and aetiology of near death experiences in cardiac arrest survivors | auteur = Parnia S, Waller DG, Yeates R, Fenwick P. | jaar = 2001 | uitgever = Resuscitation | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/11601344_Near-Death_Experience_in_Survivors_of_Cardiac_Arrest_A_Prospective_Study_in_the_Netherlands | titel = Near-Death Experience in Survivors of Cardiac Arrest: A Prospective Study in the NetherlandsNear-Death Experience in Survivors of Cardiac Arrest: A Prospective Study in the Netherlands | auteur = van Lommel P, van Wees R, Meyers V, Elfferich I. | jaar = 2001 | uitgever = The Lancet | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/21178044_Features_of_'Near-Death_Experience'_in_Relation_to_Whether_or_Not_Patients_Were_Near_Death | titel = Features of ‘Near-Death Experience’ in Relation to Whether or Not Patients Were Near Death | auteur = Owens J, Cook E W, Stevenson I. | jaar = 1990 | uitgever = The Lancet | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16186035 | titel = Near-death experiences in cardiac arrest survivors | auteur = French, Christopher C | jaar = 2005 | uitgever = Progress in Brain Research | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20377847 | titel = The effect of carbon dioxide on near-death experiences in out-of-hospital cardiac arrest survivors: a prospective observational study | auteur = Klemenc-Ketis Z, Kersnik J, Grmec S | jaar = 2010 | uitgever = Crit Care | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/232463289_Near-Death_Experience_Out-of-Body_and_Out-of-Brain | titel = Near-Death Experience: Out-of-Body and Out-of-Brain? | auteur = Agrillo, Christian. | jaar = 2011 | uitgever = Review of General Psychology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11801343 | titel = Near death experiences in cardiac arrest: visions of a dying brain or visions of a new science of consciousness | auteur = Parnia S, Fenwick P. | jaar = 2002 | uitgever = Resuscitation | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3399124/ | titel = Near-death experiences between science and prejudice | auteur = Enrico Facco, Christian Agrillo | jaar = 2012 | uitgever = Frontiers in Human Neuroscience | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1295660/pdf/jrsocmed00058-0018.pdf | titel = Susan J. Near-death experiences | auteur = Susan J Blackmore | jaar = 1996 | uitgever = Journal Of The Royal Society of Medicine | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17416449 | titel = Near death experiences, cognitive function and psychological outcomes of surviving cardiac arrest | auteur = Parnia S, Spearpoint K, Fenwick PB | jaar = 2007 | uitgever = Resuscitation | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.psychologytoday.com/articles/199207/bright-lights-big-mystery | titel = Bright Lights, Big Mystery | auteur = Mauro, James. | jaar = 1992 | uitgever = Psychology Today | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9171810 | titel = The near-death experience as a focus of clinical attention | auteur = Greyson B. | jaar = 1997 | uitgever = Journal of Nervous and Mental Disease | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://pss.sagepub.com/content/15/4/254.abstract | titel = Near-Death Experiences and the Temporal Lobe | auteur = Britton W. B., Bootzin R. R. | jaar = 2004 | uitgever = Department of Psychology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.nature.com/news/2006/060410/full/news060410-2.html | titel = Are near-death experiences a dream? | auteur = Ruttimann, Jacqueline. | jaar = 2006 | uitgever = Nature magazine | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://connection.ebscohost.com/c/articles/26534212/hour-our-death | titel = At the Hour Of Our Death | auteur = Williams, Daniel | jaar = 2007 | uitgever = Time International | taal = en}}</ref>

Vanuit [[Nederland]] heeft vooral de [[cardioloog]] [[Pim van Lommel]] veel onderzoek gedaan naar [[bijna-doodervaring]]en. Hij publiceerde zijn onderzoek in het tijdschrift: [[The Lancet]], bracht meer dan 20 artikelen uit over BDE en schreef het boek: ''Eindeloos Bewustzijn – een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring''.<ref>{{Citeer boek| achternaam = van Lommel | voornaam = Pim | datum = 2007 | titel = Eindeloos bewustzijn – een wetenschappelijke visie op de bijna-doodervaring | ISBN = 9025957781 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref> Voor het onderzoek was hij van mening dat het bewustzijn alleen door hersenactiviteit kan worden geproduceerd. Tijdens zijn onderzoek is hij van mening veranderd, hij stelde vervolgens dat het bewustzijn gefaciliteerd wordt door de hersenen, oftewel dat bewustzijn ontvangen of gehuisvest wordt door de hersenen. De Nederlandse neurobioloog [[Dick Swaab]] prijst [[Pim van Lommel]] in zijn boek ''[[Wij zijn ons brein]]'' voor het in kaart brengen van de BDE, maar geeft hem daarnaast ook kritiek. Het boek zou volgens Swaab tot de [[pseudowetenschap]] moeten behoren. Volgens Pim van Lommel wordt het etiket pseudowetenschap al snel opgeplakt wanneer het afwijkt van de materialistische opvattingen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Swaab | voornaam = Dick | titel = Wij zijn ons brein – van baarmoeder tot alzheimer | year = 2010 | ISBN = 902543522X | pagina's = [https://archive.org/details/wijzijnonsbreinv0000swaa/page/n450 2010] | taal = | URL =https://archive.org/details/wijzijnonsbreinv0000swaa}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.pimvanlommel.nl/Commentaar_prof_Swaab | titel = Commentaar op reactie van neurobioloog prof. D. Swaab op boek ‘Eindeloos Bewustzijn’ | auteur = Jim van der Heijden | jaar = 2011 | uitgever = Tijdschrift voor Filosofie en Cultuur | taal = en}}</ref>

=== Onderbewustzijn ===
{{Dubbele afbeelding||Structural-Iceberg.svg|152|EM_Spectrum_Properties_edit.svg|308|[[Sigmund Freud|Freuds]] theorie (links) stelt dat het menselijke bewustzijn meestal op een [[onbewuste]] manier werkt. In [[Vergelijking (beeldspraak)|vergelijking]] stelt [[Carl Gustav Jung|Jung]] het bewustzijn voor als het [[zichtbaar spectrum|zichtbare spectrum]] die overloopt naar het onzichtbare spectrum oftewel het [[onderbewustzijn]] (rechts).|}}
Er zijn ook [[onbewuste]] of [[onderbewuste]] toestanden waarmee gewaarwordingen worden bedoelt die niet (of onmiddellijk) toegankelijk zijn, ze treden automatisch op en zijn niet beschikbaar door middel van (directe) [[introspectie]]. Empirisch bewijs suggereert dat onbewuste verschijnselen voorkomen als onderdrukte gevoelens, automatische vaardigheden, [[subliminale boodschap]]pen, gedachten, gewoonten of automatische reacties,<ref>{{Citeer web| url = https://apa.sagepub.com/content/47/4/1061 | titel = The Scientific Status of Unconscious Processes: Is Freud Really Dead? | auteur = Drew Westen | jaar = 1999 | uitgever = Journal of the American Psychoanalytic Association | taal = en}}</ref> en mogelijk zelfs [[Complex (psychologie)|complexen]] zoals verborgen fobieën en verlangens. Vanuit de [[psychoanalytische theorie]] worden onbewuste processen direct weergegeven in dromen, [[freudiaanse verspreking]]en en [[grap]]pen. Het 'onbewustzijn' kan dus gezien worden als een bron van dromen en automatische gedachten, die zonder enige aanwijsbare oorzaak verschijnen, als een archief van vergeten herinneringen, die op een later tijdstip nog steeds toegankelijk zijn voor het bewustzijn, een plaats van impliciete kennis; dingen die we zo goed hebben geleerd dat we ze doen zonder na te denken.

Waarnemingen kunnen dus ook onbewust waargenomen worden die later weer bewust (gemaakt) kunnen worden. Dit wordt ook wel het 'voorbewuste' genoemd, en kan ook verwijzen naar de beschikbare informatie voor cognitieve verwerking die zich op het gegeven moment buiten het bewustzijn begeeft. Een van de meest voorkomende vormen van het voorbewuste is [[Priming (geheugen)|priming]], andere vormen van voorbewuste verwerking is [[blindzien]] en het 'puntje van de tong' fenomeen, waarbij iemand de inhoud van een woord weet maar de [[Vorm (taalkunde)|vorm]] ontbreekt (gedeeltelijk).<ref>{{Citeer boek| achternaam = Sternberg | voornaam = Robert J. | datum = 2011 | titel = Cognitive Psychology | ISBN = 1133313914 | pagina's = | taal = en | URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.kijkmagazine.nl/nieuws/wat-gebeurt-er-als-iets-op-het-puntje-van-je-tong-ligt/ | titel = Wat gebeurt er als iets op het puntje van je tong ligt? | auteur = Iris Dijkstra | jaar = 2012 | uitgever = Kijk | taal = en}}</ref>

Vooral [[Sigmund Freud]] ontwikkelde een theorie van de onbewuste geest, die een belangrijke rol speelt in de [[psychoanalyse]]. Hij beschreef drie facetten waar het psychische apparaat, of de [[Psyche (psychologie)|psyche]] van de mens uit bestond: het [[onbewuste]] of [[Instinct (gedragspatroon)|instinctieve]] ([[Es (psychoanalyse)|id]]), het voorbewuste of [[rede|rationele]] ([[Ich|ego]]) en het bewuste of [[moreel|morele]] ([[Über-ich|superego]]). Later is de theorie aanzienlijk veranderd door psychiaters als [[Carl Gustav Jung]] en [[Jacques Lacan]]. [[Carl Gustav Jung|Jung]] trok een [[Analogie (psychologie)|analogie]] tussen de psyche en het [[licht]] van het [[elektromagnetische spectrum]]. Het midden is het [[zichtbaar spectrum|zichtbare spectrum]] en stelt het bewustzijn voor, deze loopt over naar het onderbewustzijn in de rode en blauwe uiteinden. Rood komt overeen met de onbewuste basisdriften en het onzichtbare infrarode gedeelte met de invloed van het biologische [[Instinct (gedragspatroon)|instinct]] (het persoonlijk onbewuste); die fuseert met de chemische en fysische condities. De blauwe kant staat voor spirituele ideeën en de [[Archetype (model)|archetypen]] (het [[collectief onbewuste]]), die hun invloeden uitoefenen buiten het zichtbare, overeenkomend met het ultraviolette gebied.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Jung | voornaam = Carl G | datum = 1970 | titel = The Structure and Dynamics of the Psyche: Vol 8 (Collected Works of C. G. Jung) | ISBN = 041506581X | pagina's = 187, 211-216 | taal = en| URL = }}</ref>

Het idee dat het onbewuste of onderbewuste überhaupt bestaat wordt zowel betwijfeld<ref>{{Citeer boek| achternaam = Honderich | voornaam = Ted | datum = 1995 | titel = The Oxford Companion to Philosophy | ISBN = 0198661320 | pagina's = [https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond/page/792 792] | taal = en| URL =https://archive.org/details/oxfordcompaniont00hond}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Stannard | voornaam = David E. | datum = 1980 | titel = Shrinking History: On Freud and the Failure of Psychohistory | ISBN = 0195027353 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/shrinkinghistory00stan}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Webster | voornaam = Richard | datum = 1996 | titel = Why Freud Was Wrong: Sin, Science, And Psychoanalysis | ISBN = 0465091288 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> als ondersteund.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21814538 | titel = Unconscious knowledge: A survey | auteur = Augusto LM | jaar = 2010 | uitgever = Adv Cogn Psychol. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://psycnet.apa.org/journals/amp/39/12/1372/ | titel = Automatic processing of fundamental information: the case of frequency of occurrence | auteur = Hasher L, Zacks RT | jaar = 1984 | uitgever = Am Psychol | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://scholars.wlu.ca/etd/636/ | titel = A developmental evaluation of frequency information in lists, scripts, and stories | auteur = Connolly, Deborah Ann | jaar = 1993 | uitgever = Wilfrid Laurier University | taal = en}}</ref>

=== Bewustzijnsstroom ===
[[Bestand:Stream 1.gif|thumb|Het bewustzijn wordt ook wel gezien als een stromende [[Beek (watergang)|beek]].]]
[[William James]] wordt meestal in verband gebracht met het populariseren van het idee dat het bewustzijn stroomt als een beek. In zijn boek ''(The Principles of Psychology)'' uit 1890 beschrijft hij een 'stroom van gedachten' die bepaald worden door vijf kenmerken: 1. Elke gedachte heeft de neiging om een onderdeel te zijn van het persoonlijke bewustzijn. 2. Binnen ieder persoonlijk bewustzijn veranderen de gedachten altijd. 3. Binnen ieder persoonlijk bewustzijn zijn de gedachten aanmerkelijk continu. 4. Het lijkt altijd te dealen met objecten die onafhankelijk van elkaar zijn. 5. Het is geïnteresseerd in bepaalde delen van deze objecten met de uitsluiting van anderen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = James | voornaam = William | datum = 1890 | titel = The Principles of Psychology | ISBN = | pagina's = [https://archive.org/details/principlespsych09jamegoog/page/n241 225] | taal = en| URL =https://archive.org/details/principlespsych09jamegoog}}</ref>

Een vergelijkbaar concept komt voor in de boeddhistische filosofie, uitgedrukt door het [[Sanskriet]] als ''citta-santāna;'' oftewel de 'stroming van de geest'. In de boeddhistische visie wordt deze 'geeststroom' gezien als een bron van ruis, die de aandacht afleidt van een onveranderlijke en onderliggende werkelijkheid.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Wolter | voornaam = Doris | datum = 2007 | titel = Losing the Clouds, Gaining the Sky: Buddhism and the Natural Mind | ISBN = 0861713591 | pagina's = [https://archive.org/details/losingcloudsgain0000unse/page/81 81]-92 | taal = en| URL =https://archive.org/details/losingcloudsgain0000unse}}</ref>

In het Westen is de impact van de bewustzijnsstroom eerder ingeslagen op de literatuur dan de wetenschap. ''[[Stream of consciousness]]'' als [[narratologie|verhaaltechniek]] betekent schrijven op een bepaalde manier die poogt om van moment tot moment de gedachten, ideeën, gevoelens, observaties, herinneringen en ervaringen van een karakter te portretteren. Vaak zijn het lange onafgebroken en onafgemaakte zinnen, het verhaal kan plotseling een hele andere richting opgaan, en de schrijver richt zich zelden op een [[plot]] of de lezer. Het is als het ware een stroom van wat er opkomt in het bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Humphrey | voornaam = Robert | datum = 1954 | titel = Stream of Consciousness in the Modern Novel | ISBN = 9780520005853 | pagina's = [https://archive.org/details/streamofconsciou0000hump/page/23 23]-49 | taal = en| URL =https://archive.org/details/streamofconsciou0000hump}}</ref>

=== Parapsychologie ===
De [[parapsychologie]] is een grensgebied binnen de [[psychologie]], oftewel het is een [[parawetenschap]] die volgens de [[wetenschap]] onder [[pseudowetenschap]] zou moeten vallen. De [[parapsychologie]] stelt het bewustzijn vooral voor als een staat van [[buitenzintuiglijke waarneming]]en, zoals: [[helderziendheid]], [[paranormaal|helderhorendheid]], [[paranormaal|helderuikendheid]], [[paranormaal|heldervoelendheid]], [[paranormaal|helderproevendheid]] en [[paranormaal|helderwetendheid]]. Of het bewustzijn is in staat tot bepaalde kinesen, zoals: [[aerokinese]], [[cryokinese]], [[elektrokinese]], [[psychokinese]], [[pyrokinese]], [[telekinese]] en [[thermokinese]]. Andere parapsychologische verschijnselen, [[Psi (paranormaal)|psi]] of [[paranormale gave]]n, zijn: [[telepathie]], [[proscopie]], [[reïncarnatie]] of een [[spook|verschijningservaring]].

== Geneeskunde ==
[[Bestand:Martin shaw after the fall.jpg|thumb|De [[geneeskunde]] richt zich vooral op de hoeveelheid bewustzijn van een persoon.]]
De medische benaderingen van het bewustzijn zijn vooral praktijkgericht. Het vloeit voort uit de noodzaak om mensen te behandelen met hersenverstoringen, of neurologische aandoeningen, door een gevolg van ziekte, hersenbeschadiging of gifstoffen. In de [[geneeskunde]] worden de [[Conceptueel model|conceptuele]] onderscheidingen van bewustzijn als nuttig beschouwd; in de mate waarop zij kunnen bijdragen aan een betere begeleiding van behandelingen. Terwijl de [[Filosofie|filosofische]] benadering van het bewustzijn zich richt is op de fundamentele aard en de inhoud daarvan, richt de medische aanpak zich vooral op de hoeveelheid bewustzijn van een persoon. Het bewustzijn wordt in de [[geneeskunde]] beoordeeld aan de hand van een bepaald niveau, die kan variëren van hersendood aan de lage kant tot volledige alertheid aan de hoge kant.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Steven Laureys, Giulio Tononi | datum = 2011 | titel = THE NEUROLOGY OF CONSCIOUSNESS: Cognitive Neuroscience and Neuropathology | ISBN = 9780123741684 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Als iemand helemaal niet reageert op [[Stimulus|prikkels]] van buitenaf, maar wel ademt, dan is de persoon buiten bewustzijn, oftewel [[Bewusteloosheid|bewusteloos]]. Een vorm van een diepe bewusteloosheid is een [[Coma (geneeskunde)|coma]], waarbij een persoon geen oogcontact of verbaal contact meer kan geven.[[Bestand:Mask Ventilation.jpg|thumb|left|Een [[anesthesie]]-masker in gebruik.]]

Bij het verlenen van [[eerste hulp bij ongevallen]] is het belangrijk om zo snel mogelijk vast te stellen of iemand bij bewustzijn is; zodat de behandeling daarop afgestemd kan worden. Patiënten kunnen ook lijden aan bewustzijnsstoornissen, of moeten verdoofd worden voor een [[Chirurgie|chirurgische]] ingreep. Dit wordt altijd uitgevoerd door een [[anesthesioloog]] en is vooral nodig om de waarneming van [[pijn]] uit te schakelen, zodat de chirurgische ingrepen makkelijker verlopen.

Tijdens een [[Algehele anesthesie|narcose]] (algehele anesthesie) verliest een patiënt zijn bewustzijn volledig; want een patiënt droomt niet tijdens narcose en heeft achteraf ook geen besef van de operatieduur. Bij een [[regionale anesthesie]] worden pijnprikkels geblokkeerd die anders via het centrale zenuwstelsel zouden gaan, een [[lokale anesthesie]] is ook mogelijk; beter bekend als een plaatselijke verdoving.

Naast de praktijkgerichte geneeskunde zijn er ook toegepaste [[moraalwetenschap]]pen die zich bezighouden met de ethische implicaties van het bewustzijn, zoals bij ziektegevallen. Bijvoorbeeld de [[medische ethiek]], voor de uitvoering van geneeskunde, of de [[bio-ethiek]] voor levensingrijpende aangelegenheden.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8164698 | titel = Neuropathological findings in the brain of Karen Ann Quinlan. The role of the thalamus in the persistent vegetative state | auteur = Kinney HC, Korein J, Panigrahy A, Dikkes P, Goode R | jaar = 1994 | uitgever = N Engl J Med | taal = en}}</ref> Beide houden zich bezig met [[medisch-ethische kwesties]], terwijl neurowetenschappers patiënten met bewustzijnsstoornissen bestuderen; om de werking van [[hersenen]] beter te doorgronden.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Koch | voornaam = Christof | datum = 2004 | titel = The Quest for Consciousness: A Neurobiological Approach | ISBN = 1936221047 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
{{Clearleft}}
=== Beoordeling ===
[[Bestand:PET-image.jpg|thumb|Een [[Positronemissietomografie|PET-scan]], apparatuur die het bewustzijnsniveau kunnen aangeven zijn in ontwikkeling.<ref>{{Citeer web | url = http://www.nbcnews.com/health/new-tool-peeks-brain-measure-consciousness-6C10919906 | titel = New tool peeks into brain to measure consciousness | auteur = Lauren Neergaard | jaar = 2013 | uitgever = The Associated Press | taal = en | dodeurl = ja | archiefurl = https://www.webcitation.org/6IsYP826u?url=http://www.nbcnews.com/health/new-tool-peeks-brain-measure-consciousness-6C10919906 | archiefdatum = 2013-08-15 }}</ref>]]
In de [[geneeskunde]] wordt het bewustzijn onderzocht met een reeks van procedures, die bekend staan als de [[neuropsychologische beoordeling]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17992078 | titel = Recent advances in behavioral assessment of individuals with disorders of consciousness | auteur = Giacino JT, Smart CM | jaar = 2007 | uitgever = Current Opinion in Neurolog | taal = en}}</ref> Er zijn twee methodes die van toepassing zijn om het bewustzijnsniveau van patiënten vast te stellen. Een eenvoudige procedure, die minimale training vereist, en een complexere procedure die aanzienlijke deskundigheid vereist. De eenvoudige procedure begint met de vraag of de patiënt kan bewegen en kan reageren op [[Stimulus|stimuli]]. Wanneer dat het geval is, wordt er nagegaan of men op een zinvolle manier kan reageren op vragen en opdrachten. Er wordt gevraagd naar de naam, huidige locatie, huidige dag en de tijd. Als iemand in staat is om daar aan te voldoen; wordt hij meestal als volledig bij bewustzijn beschouwd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Durand | voornaam = V. Mark | datum = 2009 | titel = Essentials of Abnormal Psychology | ISBN = 0495599824 | pagina's = 74-75 | taal = en| URL = }}</ref>

De complexere procedure staat bekend als een [[neurologisch onderzoek]], en wordt meestal uitgevoerd in het [[ziekenhuis]] door een [[neuroloog]]. Een formeel neurologisch onderzoek wordt uitgevoerd door middel van een reeks van nauwkeurige testen. Die beginnen met een basis van sensomotorische reflexen en worden afgesloten met een test over (geraffineerd) [[Register (taalkunde)|taalgebruik]]. De uitkomst kan worden samengevat met behulp van de [[Glasgow-comaschaal]], waarin een score van 3 [[hersendood]] aangeeft, en een score van 15 volledig bij bewustzijn aangeeft. De [[Glasgow-comaschaal]] heeft drie subschalen, gebaseerd op oogreactie, bewegingsreactie en verbale reactie. Een eenvoudige versie van de [[Glasgow-comaschaal]] staat bekend als de AVPU-methode.<ref>{{Citeer web| url = https://www.google.nl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#safe=off&tbm=bks&q=avpu+methode | titel = Google boeken: AVPU methode | auteur = | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.eerstehulpwiki.nl/wiki/index.php/AVPU | titel = AVPU | auteur = Pim | jaar = | uitgever = Eerste Hulp Wiki | taal =}}</ref> Er is ook een eenvoudige [[Pedagogiek|pediatrische]] versie van de schaal, deze is voor kinderen bedoeld die nog te jong zijn om te kunnen spreken.

Een andere techniek die het bewustzijn mogelijkerwijs nog beter kan indexeren, en daarbij onafhankelijk is van gedrag en [[zintuig]]lijke waarneming, is de ''perturbational complexity index'' (PCI). PCI wordt berekend door een 'verstoring' van de [[hersenschors|cortex]] met [[transcraniële magnetische stimulatie]] (TMS), voor het aangrijpen van interacties in de hersenen (integratie). Om dan vervolgens het tijd-ruimtelijke patroon van deze elektrocorticale activiteit ([[elektrofysiologie|elektrofysiologisch]]) te comprimeren; zodat hun [[algoritme|algoritmische]] complexiteit kan worden gemeten (informatie). PCI wordt mogelijkerwijs gebruikt aan het ziekbed in de toekomst, zodat het bewustzijnsniveau ook objectief bepaald kan worden door apparatuur.<ref>{{Citeer web| url = https://stm.sciencemag.org/content/5/198/198ra105.abstract | titel = A Theoretically Based Index of Consciousness Independent of Sensory Processing and Behavior | auteur = Adenauer G. Casali, Olivia Gosseries, Mario Rosanova, Mélanie Boly, Simone Sarasso, Karina R. Casali, Silvia Casarotto, Marie-Aurélie Bruno, Steven Laureys, Giulio Tononi, Marcello Massimin | jaar = 2013 | uitgever = Science Translational Medicine | taal = en}}</ref>

=== Bewustzijnsstoornissen ===
Medische aandoeningen die het bewustzijn belemmeren worden beschouwd als stoornissen van het bewustzijn. De categorie omvat in het algemeen minimale bewustzijnstoestand<ref>{{Citeer web| url = http://www.medischcontact.nl/archief-6/Tijdschriftartikel/16979/Ontwaakt-uit-minimaal-bewustzijn.htm | titel = Ontwaakt uit minimaal bewustzijn | auteur = | jaar = 2006 | uitgever = The Journal of Clinical Investigation | taal =}}</ref> en [[vegetatieve toestand]], maar soms ook een minder ernstige vorm van het [[locked-in-syndroom]] en de ernstigere vorm van [[Coma (geneeskunde)|coma]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16616561 | titel = Chronic disorders of consciousness | auteur = Bernat JL | jaar = 2006 | uitgever = Lancet | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20554939 | titel = The natural history of chronic disorders of consciousness | auteur = Bernat JL | jaar = 2010 | uitgever = Neurol | taal = en}}</ref> Uiteindelijk is hersendood de meest ernstige vorm, die kan leiden tot een onomkeerbare verstoring van het bewustzijn. Andere aandoeningen met een mindere mate van verslechtering (zoals [[dementie]] en een [[delier]]), of een tijdelijke verstoring (zoals [[epilepsie#Gegeneraliseerde epilepsie|gegeneraliseerde epilepsie]])<ref>{{Citeer web| url = https://www.epilepsie.nl/over-epilepsie/pagina/37/gegeneraliseerde-aanvallen/ | titel = Gegeneraliseerde aanvallen | auteur = | jaar = | uitgever = Epilepsiefonds | taal =}}</ref> van het bewustzijn, zijn niet opgenomen in deze categorie. De [[differentiële diagnose]] van deze aandoeningen is een actief gebied binnen het [[medisch onderzoek]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19710182 | titel = Towards the routine use of brain imaging to aid the clinical diagnosis of disorders of consciousness | auteur = Coleman MR, Davis MH, Rodd JM, Robson T, Ali A, Owen AM, Pickard JD | jaar = 2009 | uitgever = Brain | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20130250 | titel = Willful modulation of brain activity in disorders of consciousness | auteur = Monti MM, Vanhaudenhuyse A, Coleman MR, Boly M, Pickard JD, Tshibanda L, Owen AM, Laureys S | jaar = 2010 | uitgever = N Engl J Med | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21112421 | titel = Assessment scales for disorders of consciousness: evidence-based recommendations for clinical practice and research | auteur = Seel RT, Sherer M, Whyte J, Katz DI, Giacino JT, Rosenbaum AM, Hammond FM, Kalmar K, Pape TL | jaar = | uitgever = Arch Phys Med Rehabil | taal = en}}</ref>

 {| class="wikitable" style="width:100%"
|-
! Stoornis !! Beschrijving
|-
| Locked-in syndrome || De patiënt is bij bewustzijn, heeft slaap-waakcyclus, zinvol gedrag (oogbeweging), maar is geïsoleerd vanwege [[tetraplegie]] en [[pseudobulbar palsy]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.gezondheid.me/Ziekten-Voorwaard/1003192034.html | titel = Wat is Pseudobulbar Palsy? | auteur = | jaar = | uitgever = gezondheid.me | taal =}}</ref>
|-
| Minimale bewustzijnstoestand || De patiënt is bij bewustzijn met tussenpozen van waakzaamheid en toont enigszins zinvol gedrag.
|-
| Aanhoudende vegetatieve toestand || De patiënt heeft een slaap-waakcyclus maar is niet bij bewustzijn en vertoont alleen reflexief en ondoelmatig gedrag.
|-
| Chronische coma || De patiënt is niet bij bewustzijn, heeft geen slaap-waakcyclus en toont alleen reflexief gedrag.
|-
| Hersendood || De patiënt is niet bij bewustzijn, heeft geen slaap-waakcyclus en toont geen (mediërend) reflexief gedrag.
|}

[[Bestand:Gray1197.png|thumb|Een [[neglect]] wordt meestal geassocieerd met een [[laesie]] in de rechter [[pariëtale kwab]] (in het geel).]]
==== Anosognosie ====
Een van de meest opvallende bewustzijnsstoornissen is [[anosognosie]], een Grieks-afgeleide term die letterlijk 'onbewust van de ziekte' betekent. Het is in eerste instantie een aandoening waarbij patiënten een bepaalde handicap hebben, meestal als gevolg van een beroerte, maar in de tweede instantie ontkennen ze dat er iets mis is. De meest voorkomende vorm komt voor bij mensen die door beroerte een beschadiging hebben oplopen aan de [[pariëtale kwab]], in de rechterhersenhelft. Waardoor een zogeheten [[neglect]] kan ontstaan die resulteert in een onvermogen om directe actie of aandacht te kunnen besteden aan (een deel van) de linkerlichaamshelft. Met een neglect wordt een lichaamsdeel ontkend door de patiënt, alsof het niet bij het lichaam hoort. Bij anosognosie ontkennen patiënten dat ze niet in staat zijn om bijvoorbeeld een arm te bewegen, ze zijn ervan overtuigd dat ze de arm wel kunnen bewegen. Wanneer ze ondervraagd worden ontwijken ze een direct antwoord, bijvoorbeeld met een excuus, of ze geven een onzinnige verklaring. Ze kunnen zich er niet van bewust zijn dat zij hun [[verlamming]] ontkennen. Het komt ook regelmatig voor dat een patiënt na een succesvolle behandeling zijn voorgaande ontkenning ontkent. Een extremere variant van anosognosie is het [[syndroom van Anton]], waarbij patiënten corticaal blind zijn maar dat zelf ontkennen. Wanneer ze geconfronteerd worden met bewijs doen zij een beroep op [[confabulatie]]s, oftewel onopzettelijk [[Leugen|liegen]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = George P. Prigatano, Daniel L. Schacter | datum = 1991 | titel = Awareness of Deficit after Brain Injury: Clinical and Theoretical Issues | ISBN = 0195059417 | pagina's = 2-16 53-62 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.scholarpedia.org/article/Anosognosia | titel = Anosognosia | auteur = Lorenzo Pia. Anna Bert | jaar = 2015 | uitgever = Scholarpedia | taal = en}}</ref> Een ander fenomeen die voorkomt bij corticale blindheid is [[blindzien]], waarbij iemand wel reageert op bepaalde visuele stimuli, maar zich daar niet bewust van is.<ref>{{Citeer web| url = https://econtent.hogrefe.com/doi/abs/10.1027/0269-8803/a000014 | titel = Visual Perception and Awareness – A Modular System | auteur = Gastone G. CelesiaRelated information | jaar = 2010 | uitgever = Journal of Psychophysiology | taal = en}}</ref>

Het [[lichaamsbeeld]] of een [[stoornis van de lichaamsbeleving]] zijn beide gerelateerde termen. Een voorbeeld is [[Anorexia nervosa|anorexia]], met een test genaamd de [[pinokkio-illusie]] kan men nagegaan hoe dat ongeveer wordt waargenomen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1287503/ | titel = Neural Substrate of Body Size: Illusory Feeling of Shrinking of the Waist | auteur = H. Henrik Ehrsson, Tomonori Kito, Norihiro Sadato, Richard E Passingham, Eiichi Naito | jaar = 2005 | uitgever = PLOS biology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.nytimes.com/2005/11/29/health/experiment-gives-illusion-of-that-shrinking-feeling.html | titel = Experiment Gives Illusion of That Shrinking Feeling | auteur = Denise Grady | jaar = 2005 | uitgever = The New York Times | taal = en}}</ref> Een andere vorm van afwijkende lichaamsbeleving is een [[fantoomledemaat]], waarbij een beleving van [[fantoompijn]] kan ontstaan. Dit kan onder andere verlicht worden met een zogenoemde [[spiegeltherapie|spiegelbox]], bedacht door [[Vilayanur Ramachandran]]. Door het [[Spiegelbeeld (reflectie)|spiegelbeeld]] van de andere arm of voet te bekijken (in beweging) kan de [[fantoompijn]] verlicht worden. Een [[fantoomledemaat]] is op die manier virtueel aanwezig, en kan zodoende met [[ontspanningsoefeningen]] worden behandeld. De [[hersenen]] worden hierbij voor de gek gehouden door de [[Waarneming (perceptie)|waarneming]] van de reflectie vanuit de spiegelbox. Hoewel een aantal studies bemoedigende resultaten laten zien,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8637922 | titel = Synaesthesia in phantom limbs induced with mirrors | auteur = Ramachandran VS, Rogers-Ramachandran D. | jaar = 1996 | uitgever = Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17500095 | titel = Central mechanisms in phantom limb perception: the past, present and future | auteur = Giummarra MJ, Gibson SJ, Georgiou-Karistianis N, Bradshaw JL | jaar = 2007 | uitgever = | taal = en}}</ref> bestaat er geen consensus over de effectiviteit van de spiegeltherapie, vanwege een aantal onduidelijkheden in de toepasbaarheid.<ref>{{Citeer web| url = https://journals.lww.com/intjrehabilres/pages/articleviewer.aspx?year=2011&issue=03000&article=00001&type=abstract | titel = The clinical aspects of mirror therapy in rehabilitation: a systematic review of the literature | auteur = Rothgangel, Andreas Stefan; Braun, Susy M.; Beurskens, Anna J.; Seitz, Rüdiger J.; Wade, Derick T | jaar = 2011 | uitgever = International Journal of Rehabilitation Research | taal = en}}</ref>

=== Bewustzijnsniveaus ===
{{Zie hoofdartikel|Veranderd bewustzijnsniveau}}

Een wijziging van het bewustzijnsniveau is een aanduiding van [[arousal]] die anders is dan normaliter.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Kandel | voornaam = Eric R. | datum = 2000 | titel = Principles of Neural Science | ISBN = 0071390111 | pagina's = 901 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Porth | voornaam = Carol | datum = 2007 | titel = Essentials of Pathophysiology: Concepts of Altered Health States | ISBN = 0781770874 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/essentialsofpath0000port_q5q3}}</ref> Dit kan een gevolg zijn van een aantal factoren, waaronder veranderingen in het chemische milieu van de hersenen (door bijvoorbeeld [[vergif]] of andere [[Psychoactief middel|bedwelmende stoffen]]), onvoldoende [[Zuurstof (element)|zuurstof]], onvoldoende bloedstroom in de hersenen of een overmatige druk binnen de schedel (intracraniële druk). Langdurig bewustzijnsverlies wordt verstaan als een teken van een medische noodsituatie.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Gupton | voornaam = Pollak AN | datum = 2002 | titel = Emergency Care and Transportation of the Sick and Injured | ISBN = 0763716669 | pagina's = 140 | taal = en| URL = }}</ref> Een tekort aan bewustzijnsniveau suggereert dat beide hersenhelften, of het reticulaire activerende systeem (waarvan de [[formatio reticularis]] een belangrijk onderdeel is), beschadigd zijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Cavanaugh | voornaam = Bonita M. | datum = 2003 | titel = Nurse's Manual of Laboratory and Diagnostic Tests | ISBN = 0803610556 | pagina's = 838 | taal = en| URL = }}</ref> Bewustzijnsverlies correleert ook met een toename van [[morbiditeit]] (ziektecijfer) en [[sterftecijfer]]. Het is daarom een belangrijke maatstaf voor de medische en neurologische status van een patiënt, de meeste bronnen beschouwen het bewustzijn dan ook als een van de [[vitale functies]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Forgey | voornaam = William W. | datum = 1999 | titel = Wilderness Medicine, 5th: Beyond First Aid | ISBN = 076270490X | pagina's = 13 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.eerstehulpwiki.nl/wiki/index.php/Vitale_functies | titel = Vitale functies | auteur = Pim | jaar = | uitgever = Eerste Hulp Wiki | taal =}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = van Kesteren | voornaam = R.G. | datum = 2003 | titel = Spoedeisende hulpverlening | ISBN = 9031340278 | pagina's = 47 | taal = | URL = https://books.google.nl/books?id=i4L05S3L5LwC&lpg=PP1&hl=nl&pg=PA47 }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Morsink | voornaam = Yvonne | datum = 2007 | titel = Vitale functies en reanimatie: Werkcahier Kwalificatieniveau 5 | ISBN = 9031350389 | pagina's = 19 | taal = | URL = https://books.google.nl/books?id=Bj66n_V42cQC&pg=PA19 }}</ref>

== Wetenschap ==
[[Bestand:Phrenology1.jpg|thumb|Het [[frenologie|frenologisch]] in kaart brengen van de hersenen behoorde tot de eerste pogingen om mentale functies te correleren met specifieke hersengebieden<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=_K8hAQAAMAAJ&q | titel = Neuro-esthetics: mapological foundations and applications | auteur = Oliver Elbs | jaar = 2005 | uitgever = M Press | taal = en}}</ref>]]
Sinds het voorstel van [[René Descartes]] (1596-1650) voor het [[dualisme]] overheerste de algemene overeenstemming dat de [[Ziel (filosofie)|ziel]], [[geest]], soms [[Psyche (psychologie)|psyche]] of het bewustzijn, enkel een kwestie van [[religie]] of [[filosofie]] zou zijn. De [[wetenschap]] zou niet in staat zijn om het bewustzijn te verklaren omdat die zich buiten [[Ruimte (natuurkunde)|ruimte]] en [[tijd]] zou begeven. Decennialang is het bewustzijn als onderzoeksonderwerp vermeden door de meerderheid van de mainstream wetenschappers. De filosoof [[Gilbert Ryle]] kenmerkt het dualisme van René Descartes als een geest of spook in een machine, waarin mentale activiteit geen interactie kan hebben met fysieke activiteit en andersom, terwijl dat wel het geval is.<ref>{{Citeer web| url = https://laurenralpert.files.wordpress.com/2014/08/ryle-descartes-myth.pdf | titel = “Descartes' Myth.” In The Concept of Mind | auteur = Ryle, Gilbert | jaar = 1949 | uitgever = London: Hutchinson | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/ryle/ | titel = Gilbert Ryle | auteur = Tanney, Julia | jaar = 2015 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>

Een van de hoofdredenen was dat een fenomeen gedefinieerd in subjectieve termen niet goed bestudeerd kon worden met behulp van objectieve experimentele methoden.<ref>{{Citeer web| url = https://mitpress.mit.edu/books/catching-ourselves-act | titel = Catching Ourselves in the Act | auteur = Horst Hendriks-Jansen | jaar = 1996| uitgever = MIT Press | taal = en}}</ref> Sinds de jaren 80 zijn vooral neurowetenschappers en psychologen begonnen met een beweging die richting een wetenschap van het bewustzijn gaat. Er werd steeds meer experimenteel werk in boeken gepubliceerd<ref>{{Citeer boek| achternaam = Mandler | voornaam = George | datum = 2002 | titel = Consciousness Recovered: Psychological functions and origins of conscious thought | ISBN = 1588111873 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> en in [[wetenschappelijk tijdschrift|wetenschappelijke tijdschriften]]<ref>{{Citeer web| url = http://www.journals.elsevier.com/consciousness-and-cognition/ | titel = Consciousness and Cognition | auteur = B. Bridgeman | jaar = | uitgever = Academic Press Elsevier Science | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://journal.frontiersin.org/journal/psychology/section/consciousness-research | titel = Consciousness research | auteur = | jaar = | uitgever = Frontiers in Psychology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.imprint.co.uk/product/journal-of-consciousness-studies/ | titel = Journal of Consciousness Studies | auteur = | jaar = 2015 | uitgever = Imprint Academic | taal = en}}</ref> samen met een aantal [[stichting]]en of conferenties die regelmatig worden georganiseerd.<ref>{{Citeer web| url = http://www.consciousness.arizona.edu/ | titel = The science of consciousness | auteur = | jaar = 2016 | uitgever = The University of Arizona | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.theassc.org/ | titel = Association for the Scientific Study of Consciousness | auteur = | jaar = 2016 | uitgever = ASSC | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://consciousnessonline.com/ | titel = Consciousness Online | auteur = | jaar = 2009+ | uitgever = Consciousness Online | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.mindscience.org/ | titel = Mind Science foundation | auteur = | jaar = 2016 | uitgever = Mind Science foundation | taal = en}}</ref>

Het bewustzijn wordt sinds de jaren 80 van de 20e eeuw serieus onder de loep genomen door de [[wetenschap]], dit is bijvoorbeeld in tegenstelling met het [[Vitalisme (filosofie)|vitalisme]] en de [[energetisch lichaam|energetische lichaamsvormen]] zoals [[chakra]]'s, [[Qi (concept)|chi]], [[Meridiaan (Chinese geneeskunde)|energiebanen]], [[marmapunten]], [[reflexologie]]punten en [[acupunctuur]]punten. Want die worden in [[Objectiviteit|objectieve]] zin tenietgedaan door disciplines zoals; [[organische chemie]], [[biochemie]], [[moleculaire biologie]], [[neurobiologie]] en [[neurofysiologie]]. Omdat deze velden er niet in geslaagd zijn om een dergelijke 'energiestroom' of 'vitale kracht' te ontdekken. Met als verklaring dat het de [[fysiek]]e [[biologie|biologische]] en [[Neurologie|neurologische]] processen of activiteiten zijn, die in een bepaalde conditie kunnen resulteren als een mentale energie, [[Vitaliteit (levenskracht)|vitaliteit]] of 'levenskracht' die door het bewustzijn als dusdanig wordt [[ervaring|ervaren]].

De moderne medische en psychologische onderzoeken over bewustzijn zijn gebaseerd op [[experimentele psychologie|psychologische experimenten]] zoals in het onderzoek naar [[priming (geheugen)|priming]] met behulp van [[subliminale boodschap]]pen. Maar ook [[casestudie]]s bestuderen veranderingen in het bewustzijn zoals bijvoorbeeld bij [[psychotrauma|trauma]], [[ziekte]] of [[drug]]sgebruik. Globaal bekeken zijn de wetenschappelijke benaderingen gebaseerd op twee kernbegrippen. De eerste identificeert bewustzijnsinhoud met de ervaringen die door (proef)personen worden gerapporteerd. De tweede maakt gebruik van een bewustzijnsconcept die ontwikkeld is door neurologen en andere medische professionals die zich bezighouden met patiënten die verstoord gedrag vertonen.

In beide gevallen is het uiteindelijke doel een techniekontwikkeling die het bewustzijn (van mensen en andere dieren) objectief kan beoordelen, om de onderliggende neurale en psychologische mechanismen te doorgronden.<ref>{{Citeer web| url = https://english.duke.edu/uploads/assets/Koch_Chpt_5.pdf | titel = The Quest for Consciousness A Neurobiological Approach | auteur = Christof Koch | jaar = 2004 | uitgever = Roberts publishers | taal = en}}</ref> Met name de [[neurowetenschap]] en de [[cognitiewetenschap]] hebben er toe geleid dat de (neurale) correlaten van [[zelfbewustzijn]] en bewustzijn in toetsbare verklaringsmodellen worden opgesteld.
[[Bestand:NeuralCorrelatesOfConsciousness3.jpg|thumb|De [[Necker-kubus]] blijft onveranderd als [[stimuli]], terwijl onze [[waarneming (perceptie)|waarneming]] van de stimuli wel verandert]]

=== Waarneembaarheid ===
Binnen de experimentele onderzoeken over bewustzijn ondervindt men moeilijkheden wegens het ontbreken van een algemeen aanvaarde [[operationele definitie]]. In de meeste onderzoeken worden mensen gebruikt die mondeling hun ervaring omschrijven, die observatie is dan vervolgens de inhoud van het bewustzijn.<ref>{{Citeer web | url = https://www.theassc.org/files/assc/BJBaars%20-%20Cognitive%20Theory%20of%20Consciousness%20(Cambridge%201988).pdf | titel = A Cognitive Theory of Consciousness | auteur = BJ Baars | jaar = 1988 | uitgever =  | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20170329050236/https://www.theassc.org/files/assc/BJBaars%20-%20Cognitive%20Theory%20of%20Consciousness%20(Cambridge%201988).pdf | archiefdatum = 29 maart 2017 | dodeurl = ja }}</ref> Dat is niet altijd consistent, want bijvoorbeeld wanneer proefpersonen aandachtig naar de [[Necker-kubus]] kijken veranderd het vooraanzicht of het perspectief, terwijl de [[stimulus]] hetzelfde blijft.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Rooks | voornaam = Paul | datum = 2000 | titel = Perception: Theory, Development and Organisation (Routledge Modular Psychology) | ISBN = 0415190932 | pagina's = 25-26 | taal = en| URL = }}</ref> Bij een specifieke vorm van [[priming (geheugen)|priming]] ([[response priming]]) wordt het gedrag van proefpersonen duidelijk beïnvloed door de stimuli; waarvan ze zich niet bewust zijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16900839 | titel = Criteria for unconscious cognition: three types of dissociation | auteur = Schmidt T, Vorberg D | jaar = 2006 | uitgever = | taal = en}}</ref> Het doel is om de relatie tussen het bewustzijn van stimuli en de effecten van die stimuli op hersenactiviteit en gedrag nader te verklaren.

[[Bestand:Brain Surface Gyri.SVG|thumb|left|De taalgebieden van de [[hersenen]]. De [[hoekwinding]] in het oranje, [[gyrus supramarginalis|winding boven de rand]] in het geel, [[centrum van Broca]] in het blauw, [[centrum van Wernicke]] in het groen, en de primaire [[gehoorschors]] in het roze.]]
Mondeling verslag wordt over het algemeen beschouwd als de meest betrouwbare indicator van het bewustzijn, maar het brengt wel een aantal problemen met zich mee.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/DESMFS | titel = Methods for studying unconscious learning | auteur = Arnaud Destrebecqz, Philippe Peigneux | jaar = 2006 | uitgever = Philpapers | taal = en}}</ref> Want wanneer mondelinge verslagen als observaties worden behandeld; ontstaat de mogelijkheid dat er fouten optreden. Het is vrij lastig omdat proefpersonen hun eigen ervaringen verkeerd kunnen omschrijven, daarnaast is het nog moeilijker om die fouten te achterhalen.<ref>{{Citeer web| url = http://cogprints.org/254/ | titel = Quining Qualia | auteur = Daniel Dennett | jaar = 1988 | uitgever = | taal = en}}</ref> [[Daniel Dennett]] pleit voor een aanpak die hij ''heterofenomenologie'' noemt. Waarmee het mondelinge verslag als een waar of onwaar verhaal wordt behandeld. Deze aanpak wordt echter niet op grote schaal aangenomen.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/DENWOF | titel = Who's on first? Heterophenomenology explained | auteur = Daniel C. Dennett | jaar = 2003 | uitgever = Philpapers | taal = en}}</ref>
[[Bestand:Mirror baby.jpg|thumb|Een baby van 6 tot 12 maanden ziet de reflectie als een speelkameraadje.]]
Een ander probleem met mondelinge verslagen is dat het criterium zich beperkt tot mensen met een taalvaardigheid. Deze benadering kan niet worden ingezet om het bewustzijn te bestuderen van andere diersoorten, niet sprekende kinderen, of mensen met een vorm van hersenbeschadiging die spraak of taal belemmert. Een derde probleem is dat filosofen die de [[turingtest]] betwisten, het mondelinge verslag (in principe) geheel kunnen loskoppelen van het bewustzijn. Omdat de zogenaamde [[filosofische zombie]] gedetailleerde mondelinge verslagen zou kunnen doen over zijn 'bewustzijn', terwijl zijn werkelijke bewustzijn ontbreekt.<ref>{{Citeer web | url = https://philpapers.org/rec/CHACCB | titel = Can consciousness be reductively explained? | auteur = David J. Chalmers | jaar = 1996 | uitgever = Philpapers | taal = en | bezochtdatum = 4 juni 2023 | archiefdatum = 20 maart 2015 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20150320180458/http://philpapers.org/rec/CHACCB | dodeurl = ja }}</ref>

Het mondelinge verslag van bewustzijn wordt in de praktijk wel gezien als de gouden standaard, maar daarnaast wordt er ook andere criteria gebruikt. Bijvoorbeeld in de geneeskunde wordt het bewustzijn beoordeeld als een combinatie van verbaal gedrag, [[arousal]], hersenactiviteit en doelgerichte beweging.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17992078 | titel = Recent advances in behavioral assessment of individuals with disorders of consciousness | auteur = Giacino JT, Smart CM | jaar = 2007 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> De betrouwbaarheid van arousal en doelgerichte beweging als indicators voor het bewustzijn zijn omstreden. Omdat diverse studies aantonen dat doelbewuste gedragingen bij proefpersonen op verschillende manieren kunnen worden opgewekt zonder dat zij zich daar compleet bewust van zijn. Studies over de neurowetenschap van [[vrije wil]] hebben ook aangetoond dat de ervaringen die mensen beschrijven, wanneer zij zich doelbewust gedragen, soms niet overeenkomt met hun werkelijke gedragingen of met de opgenomen patronen van elektrische activiteit vanuit hun hersenen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19020512 | titel = Human volition: towards a neuroscience of will | auteur = Haggard P | jaar = 2008 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref>

Een andere benadering wordt specifiek toegepast op de studie van het [[zelfbewustzijn]], oftewel zelfherkenning; het vermogen om jezelf te onderscheiden van anderen. In 1970 ontwikkelde [[Gordon Gallup]] een operationele test voor het [[zelfbewustzijn]], die bekend staat als de [[spiegeltest]]. De test onderzoekt of [[Dieren (biologie)|dieren]] in staat zijn om zichzelf te herkennen in de [[spiegel (optica)|spiegel]] ten opzichte van andere dieren. Het klassieke voorbeeld betreft het plaatsen van een vlek op het [[voorhoofd]] van een individu, om dan vervolgens te kijken of zij de vlek verwijderen of ten minste aanraken. Daarmee geven de individuen aan of zij zichzelf herkennen in de spiegel.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4982211 | titel = Chimpanzees: self-recognition | auteur = Gallop GG Jr | jaar = 1970 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> Dieren die met succes slagen voor deze test zijn: [[mens]]en ouder dan 18 maanden, [[chimpansees]], [[tursiops|tuimelaars]], [[orka (dier)|orka's]], [[duiven (vogels)|duiven]], [[ekster]]s en [[olifanten]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19716185 | titel = Animal consciousness: a synthetic approach | auteur = Edelman DB, Seth AK | jaar = 2009 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref>

[[Bestand:Neural Correlates Of Consciousness.jpg|thumb|400px|De [[neurale correlaten van bewustzijn]] vormen de kleinst mogelijke set van neurale activiteiten en structuren die aanleiding geven tot een bewuste waarneming. In dit geval gaat het om de gesynchroniseerde [[actiepotentiaal|actiepotentialen]] in de [[neocortex|neocorticale]] [[piramidaal systeem|piramidale]] [[neuron]]en.]]

=== Neurowetenschap ===
De [[neurowetenschap]] bestudeert het [[zenuwstelsel]], die beschouwd wordt als de fysieke basis van de [[geest]] of het bewustzijn. Neurowetenschappers onderzoeken hoe biologische [[neurale netwerk]]en vormen en [[fysiologie|fysiologisch]] samenwerken om mentale functies en inhouden te produceren zoals: [[Reflex (biologie)|reflexen]], [[multisensorische integratie]], [[motorische coördinatie]], [[circadiaan ritme]], [[emotie|emotionele reacties]], [[leren]] en [[Geheugen (psychologie)|geheugen]].

Er zijn diverse neurale theorieën in de [[neurowetenschap]] die het bewustzijn proberen te verklaren. Waarvan de meeste op een bepaalde manier betrekking hebben met de zogenaamde [[neurale correlaten van bewustzijn]] (NCC). Waarbij het gaat om een wederzijdse samenhang tussen hersenactiviteit en bewustzijnservaring. Het gaat daarbij om neurale verklaringsmodellen die uitleggen hoe, waar en waarom de correlaten kunnen bestaan. Een gangbare vraagstelling is hoeveel of welke [[neuraal netwerk|neurale netwerken]] aanleiding kunnen geven om een bewuste ervaring te produceren.<ref>{{Citeer web| url = https://consc.net/papers/ncc2.html | titel = What is a Neural Correlate of Consciousness? | auteur = David J. Chalmers | jaar = 2000 | uitgever = MIT Press | taal = en}}</ref>

Een zogenaamde 'locusbrug' (''bridge locus'') is een hypothetische set van neuronen waarvan de activiteit de basis is van een bepaalde [[Waarneming (perceptie)|perceptie]], die zonder die [[noodzakelijke en voldoende voorwaarde]] niet zal optreden. Niet alle geleerden geloven in een dergelijke brug, ze stellen dat hersenen dynamischer werken; dan bijvoorbeeld een noodzakelijke voorwaarde voor een bepaalde perceptie. De term wordt in het algemeen niet vaak gebruikt.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = J.D. Mollon, L.T. Sharpe | datum = 1983 | titel = Colour Vision: Physiology and Psychophysics | ISBN = 0125042809 | pagina's = 581 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Denis Fisette, D. Fisette | datum = 1999 | titel = Consciousness and Intentionality: Models and Modalities of Attribution | ISBN = 0792359070 | pagina's = 156 | taal = en| URL = }}</ref>

De [[filosofie]] van de neurowetenschap is een interdisciplinair vakgebied, het betreft in de eerste plaats een toepassing van [[neurowetenschap]]pelijke concepten ten aanzien van traditionele filosofische vragen. Bijvoorbeeld het verkennen van diverse [[Representatie (psychologie)|mentale representatie theorieën]] en het opmaken van [[connectoom|connectomen]]. Op de tweede plaats betreft het de fundamentele vraagstukken binnen de [[neurowetenschap]] zelf, dit wordt als onderscheiding ook wel [[neurofilosofie]] genoemd.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/neuroscience | titel = The Philosophy of Neuroscience | auteur = Bickle, John and Mandik, Peter and Landreth, Anthony | jaar = 2012 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Een voorbeeld hiervan is de indirectheid van de studies, men kan het karakter van mentale processen niet (rechtstreeks) meten.<ref>{{Citeer boek | achternaam =  | voornaam = William Bechtel, Pete Mandik, Jennifer Mundale, Robert Stufflebeam | datum = 2001 | titel = Philosophy and the Neurosciences: A Reader | ISBN = 9780631210450 | pagina's =  | taal = en | URL = https://mechanism.ucsd.edu/research/philosophymeetstheneurosciences.pdf | bezochtdatum = 6 October 2016 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20161009120944/https://mechanism.ucsd.edu/research/philosophymeetstheneurosciences.pdf | dodeurl = ja }}</ref> Hoewel het debat over de relatie tussen [[hersenen]] en bewustzijn open staat voor discussie, zijn de [[neurowetenschap]]pen wel relevant voor de [[filosofie]] en vice versa.
[[Bestand:Researcher-test.jpg|thumb|left|Met [[functionele MRI]] probeert men na te gaan welke [[hersenen|hersengebieden]] actief zijn bij bepaalde gewaarwordingen.]]
Het ontdekken en beschrijven van [[Neurale correlaten van bewustzijn|neurale correlaten]] biedt geen (complete of eenduidige) theorie van het bewustzijn, er ontbreekt dan nog uitleg die aangeeft hoe bepaalde systemen (oorzakelijk) überhaupt iets kunnen ervaren.<ref>{{Citeer boek| achternaam = R. Kandel | voornaam = Eric | datum = | titel = In Search of Memory: The Emergence of a New Science of Mind | ISBN = 0393329372 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Maar het begrijpen van NCC kan een stap in de richting van een dergelijke theorie inhouden. De meeste neurobiologen gaan ervan uit dat de variabelen, die aanleiding geven tot het bewustzijn, zich bevinden in het neuronale niveau, gebaseerd op de [[klassieke natuurkunde]]. Daarnaast zijn er bewustzijnstheorieën die ook gebaseerd zijn op de [[moderne natuurkunde]] ([[#Kwantummechanica|lees hoofdstuk 'kwantummechanica' voor meer hierover]]).<ref>{{Citeer web| url = https://www-physics.lbl.gov/~stapp/PTB6.pdf | titel = Quantum physics in neuroscience and psychology: A neurophysiological model of mind/brain interaction | auteur = Jeffrey M. Schwartz; Henry P. Stapp; Mario Beauregard | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://jcer.com/index.php/jcj/article/view/502/553 | titel = Possible Application of Variational Cluster Expansion in Modeling Correlated Neurons Activities | auteur = M. R. Khoshbin-e-Khoshnazar | jaar = 2016 | uitgever = Journal of Consciousness Exploration & Research | taal = en}}</ref>

Neurale modellen vanuit de [[klassieke natuurkunde]] beschrijven verschillende soorten neurale processen en eigenschappen, die gerelateerd zijn aan het bewustzijn. Met verschillende [[Beeldvormend medisch onderzoek|beeldvormingsapparatuur]] zoals [[elektro-encefalografie]] (EEG) en [[Functionele MRI|fMRI]] wordt er een samenhang aangetoond tussen hersenactiviteit en bewustzijnservaring. Er ontbreekt echter een [[oorzakelijkheid|oorzakelijk verband]], vandaar dat het sinds de 21e eeuw een [[correlatie]] wordt genoemd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = van Lommel | voornaam = Pim | datum = 2009 | titel = Eindeloos bewustzijn | ISBN = 9025957781 | pagina's = 174 | taal = en| URL = }}</ref> Op welke manier hersenenactiviteit daadwerkelijk het bewustzijn produceert is de grote vraag binnen de neurale onderzoeken. De neurale theorieën zijn enigszins allemaal verbonden (of overlappen) met elkaar.
{{Clearleft}}

==== Neurale oscillatie ====
Neurale oscillatie of synchronisatie is de ritmische of herhalende neurale activiteit in het [[centrale zenuwstelsel]]. Het [[zenuwweefsel]] kan op verschillende manieren oscillerende activiteit veroorzaken, die worden aangedreven door zowel interactie tussen neuronen als mechanismen binnenin neuronen. De [[Macroscopische schaal|macroscopische]] oscillaties, oftewel de hersengolven kunnen met behulp van [[elektro-encefalografie|EEG]] gedetecteerd worden. Sinds 1924 is het opnemen van [[elektro-encefalografie|hersengolven]] mogelijk gemaakt door de uitvinder van EEG; [[Hans Berger (neuroloog)|Hans Berger]].<ref>{{Citeer web | url = http://www.bri.ucla.edu/nha/ishn/ab24-2002.htm | titel = The origins of EEG | auteur = David Millet | jaar = 2002 | uitgever = UCLA Medical Center | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 8 september 2020 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20200908035306/http://www.bri.ucla.edu/nha/ishn/ab24-2002.htm | dodeurl = ja }}</ref> Sindsdien zijn er tal van experimentele studies geweest, om bijvoorbeeld de functionele rol van neurale oscillatie te onderzoeken, maar er ontbreekt (nog) een volledige gelijkvormige uitleg.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4219458/ | titel = Intrinsic electrical properties of mammalian neurons and CNS function: a historical perspective | auteur = Rodolfo R. Llinás | jaar = 2014 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> De mogelijke functies zijn; de neurowetenschappelijke benadering van het [[bindingsprobleem]], [[neurale codering]] ([[Code (representatie van gegevens)|informatieoverdracht]]) en de [[centrale patroongenerator]]en (type [[neuraal netwerk]]).

[[Bestand:EEG cap.jpg|thumb|left|Een set-up van [[elektro-encefalografie]] opname-apparatuur]][[Bestand:Eeg gamma.svg|thumb|Een [[elektro-encefalografie]] weergave van gamma-golffrequenties]]
Diverse oscillaties worden onderverdeeld in [[hersengolf|hersengolven]], die ieder weer hun eigen frequentie hebben. Sinds de opkomst van digitale elektro-encefalografie is het mogelijk om gamma-golven op te nemen. Die gamma-golven hebben een frequentiebereik van 25 tot 80 [[Hertz (eenheid)|hertz]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18439878 | titel = Gamma, fast, and ultrafast waves of the brain: their relationships with epilepsy and behavior | auteur = Hughes JR | jaar = 2008 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> In 1988 werd er voorgesteld dat meerdere neuronen (zonder rechtstreekse verbinding) synchroon kunnen oscilleren als hun [[receptieve veld]] wordt gestimuleerd.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053810099903999 | titel = Does 40-Hz Oscillation Play a Role in Visual Consciousness? | auteur = Ian Gold | jaar = 1999 | uitgever = Science Direct | taal = en}}</ref> Het fenomeen werd door veel opvolgende experimenten gedemonstreerd, met name door [[Francis Crick]] (mede ontdekker van [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]]) en [[neurowetenschap]]per [[Christof Koch]]. Beide beweerden in 1990 dat een synchroniserende oscillatie van 40 hertz causaal verband zou hebben met het (visuele) bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = https://profiles.nlm.nih.gov/SC/B/C/F/D/_/scbcfd.pdf | titel = Towards a neurobiological theory of consciousness | auteur = Francis Crick en Christof Koch | jaar = 1990 | uitgever = Seminars in the neurosciences | taal = en}}</ref> Naderhand in 2003 bleek uit (hun eigen) onderzoek; dat 40-hertz-oscillatie op zich onvoldoende aanleiding geeft tot een bewustzijnservaring.<ref>{{Citeer web| url = https://www.nature.com/neuro/journal/v6/n2/full/nn0203-119.html | titel = A framework for consciousness | auteur = Francis Crick en Christof Koch | jaar = 2003 | uitgever = Nature Neuroscience | taal = en}}</ref>

[[Bestand:Human visual pathway.svg|thumb|De [[visuele waarneming|gezichtsbaan]] van een mens. Het [[corpus geniculatum laterale]] vertoont thalamocorticale oscillatie met de [[visuele cortex]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.cell.com/neuron/abstract/S0896-6273(04)00191-6?_returnURL=https%3A%2F%2Fround-lake.dustinice.workers.dev%3A443%2Fhttp%2Flinkinghub.elsevier.com%2Fretrieve%2Fpii%2FS0896627304001916%3Fshowall%3Dtrue | titel = Synchronized Oscillations at α and θ Frequencies in the Lateral Geniculate Nucleus | auteur = Stuart W Hughes | jaar = 2004 | uitgever = | taal = en}}</ref>]]
Aanvullend wordt er door de neurowetenschapper Rodolfo Llinás en zijn collega's voorgesteld dat het bewustzijn voortkomt vanuit zogenaamde thalamocorticale oscillatie (recurrent thalamo-cortical resonance); die hij overigens zelf heeft ontdekt. Dit is een waargenomen fenomeen van neurale oscillatie tussen de [[thalamus]] en de verschillende gebieden van de [[hersenschors]]. Waarin de ventrobasale specifieke (content) en de centrolaterale niet-specifieke (context) – oftewel de thalamocorticale systemen – op elkaar inwerken door synchroniserende oscillaties in gammafrequenties van 20 tot 50 hertz.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Llinás | voornaam = Rodolfo | datum = 2002 | titel = I of the Vortex. From Neurons to Self | ISBN = 9780262621632. | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Dit verklaringsmodel stelt voor dat informatie vanuit het zintuigstelsel in de hersenen wordt geïntegreerd als een algehele [[waarneming (perceptie)|waarneming]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1692417/ | titel = The neuronal basis for consciousness | auteur = R Llinás | jaar = 1998 | uitgever = PubMed| taal = en}}</ref>

Ook de resultaten van de neurowetenschapper Andreas K. Engel en zijn collega's demonstreerden het belang van neurale synchronisatie, vooral de gammagolven die perceptuele informatie verwerken. Met name dat temporele correlaties (synchronisaties) voor een binding van functies kunnen zorgen, die vervolgens kunnen resulteren in (samenhangende) [[zintuig]]lijke representaties.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10322469 | titel = Oscillatory gamma activity in humans and its role in object representation | auteur = Tallon-Baudry C | jaar = 1999 | uitgever = | taal = en}}</ref> Engel richt zich ook op de implicaties die neurale synchronisatie studies teweegbrengen, om zodoende de [[neurale correlaten van bewustzijn]] beter te begrijpen. Daarnaast richt hij zich op [[neurodynamica]], een studie die interactie tussen mechanische en fysiologische eigenschappen of gedragingen van het zenuwweefsel bestudeert. Neurodynamica koppelt hij met enactivisme,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12239892 | titel = A sensorimotor account of vision and visual consciousness | auteur = O'Regan JK en Noë A | jaar = 2001 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> die stelt dat [[cognitie]] ontstaat door middel van [[dynamiek (beweging)|dynamische]] [[interactie]] van een waarnemend [[organisme]] samen met zijn [[milieu]].<ref>{{Citeer web| url = http://lchc.ucsd.edu/MCA/Mail/xmcamail.2012_03.dir/pdf3okBxYPBXw.pdf | titel = Mind in Life – Biology, phenomenology, and the sciences of mind | auteur = Evan Thompson | jaar = 2007 | uitgever = Harvard University Press | taal = en}}</ref> Zodat hij vervolgens met die koppeling de grondslag kan onderzoeken van [[cognitie]] in de [[sensomotoriek]], die [[motoriek]] en sensoriek ([[stimuli]] opdoen via [[zintuig]]en) met elkaar verbind.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23750143 | titel = A dynamical systems account of sensorimotor contingencies | auteur = Buhrmann T, Di Paolo EA, Barandiaran X | jaar = 2013 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref>
{{Clearleft}}

==== Herintredende circuits ====
[[Bestand:Smi32neuron.jpg|thumb|[[Neuron]]en kunnen zich met elkaar verbinden om zodoende een [[neuraal netwerk]] te vormen.]]
Herintredende neurale circuits ([[neuraal netwerk]]) is een theorie afkomstig van [[nobelprijs voor de fysiologie of geneeskunde|Nobelprijswinnaar]] (1972) en [[neurobiologie|(neuro)bioloog]] [[Gerald Edelman]]. Volgens hem worden bewuste belevingen veroorzaakt door herintredende of terugwaarts-projecterende circuits ([[reentry]]) in de hersenen. Dit houdt in dat een bepaald gebied, zoals de primaire [[visuele schors]] (voor verwerking van visuele prikkels), niet alleen informatie ontvangt uit de buitenwereld. Maar ook vanuit de hogere gebieden in de hersenen,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16997611 | titel = Towards a true neural stance on consciousness | auteur = Lamme VA | jaar = 2006 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> waarbij vooral de terugwaarts-projecterende [[neuron]]en een rol spelen. Deze theorie sluit aan bij het idee dat waarnemen gepaard gaat met een categorisatie of toekenning van betekenis. Onze waarneming van bijvoorbeeld een gezicht bestaat niet alleen uit een verzameling van afzonderlijke kenmerken (zoals ogen, neus en een mond), maar ook uit een blij of droevig gezicht, of een bekend of onbekend gezicht.

Vooral terugwaartse projecties vanuit de hogere gebieden in de hersenen dragen volgens Edelman bij aan een integratie en/of toekenning van betekenis of gevoelskleur aan de afzonderlijke kenmerken, dit is een mogelijke oplossing voor het [[bindingsprobleem]]. Ook bij neuralenetwerkonderzoeken spelen terugwaartse projecties een belangrijke rol, met name bij simulaties van functies zoals geheugen en waarneming. Overeenkomende theorieën stellen echter weer dat het bewustzijn niet een gevolg is van terugkoppelingen vanuit de hogere gebieden (naar de sensorische gebieden), maar dat het eerder tussenkoppelingen zijn van de hogere gebieden onderling.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16603406 | titel = Conscious, preconscious, and subliminal processing: a testable taxonomy | auteur = Dehaene S, Changeux JP, Naccache L, Sackur J, Sergent C | jaar = 2006 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> Een overeenkomende bewustzijnstheorie komt van [[Erich Harth]], waarbij ''de creatieve lus'' een cyclus van zelfrefererende neurale activiteit voorstelt, bestaande uit terugkoppelingslussen tussen zintuigschakelaars, zoals het [[corpus geniculatum laterale]] voor visuele en auditieve waarneming.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Harth | voornaam = Erich | datum = 1993 | titel = Brein & Geest Hoe het brein de geest creëert | ISBN = | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

==== Linkerhersenhelft interpretator====
[[Bestand:Gray727.svg|thumb|De linker [[Cerebrale hemisfeer|grotehersenhelft]].]]
Volgens de vooraanstaande [[cognitieve neurowetenschap]]per [[Michael Gazzaniga]] is het bewustzijn vooral geassocieerd met de linkerhersenhelft. Die functioneert als een soort hersenverteller; een zogenaamde interpretator. De interpretator probeert voortdurend de buitenwereld te begrijpen, en het gedrag samen te vatten en te interpreteren, zoals met een verantwoording afleggen. Daarbij kunnen ook fouten worden gemaakt zoals in het proces genaamd geheugenvervalsing. Bijvoorbeeld herinneringen worden gekoppeld aan gebeurtenissen die nooit echt hebben plaatsgevonden, er worden eventueel vergeten details in het geheugen (onterecht) aangevuld.<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=1YmsRMe2pZwC | titel = Who's in Charge? Free Will and the Science of the Brain | auteur = Michael S. Gazzaniga | jaar = 2011 | uitgever = | taal = en}}</ref> In zijn baanbrekende [[gespleten brein]]studies,<ref>{{Citeer web| url = https://mitpress.mit.edu/books/cognitive-neuroscience-mind | titel = The Cognitive Neuroscience of Mind – A Tribute to Michael S. Gazzaniga | auteur = Patricia A. Reuter-Lorenz, Kathleen Baynes, George R. Mangun, Elizabeth A. Phelps | jaar = 2010 | uitgever = MIT Press | taal = en}}</ref> liet Gazzaniga zien dat de rechterhersenhelft bewust was van het linker[[gezichtsveld]] en andersom. Met een [[laesie]] in de [[Nervus opticus|gezichtszenuw]] of in de primaire [[visuele cortex]] is een patiënt zich bewust van een [[scotoom]] (aangetast [[gezichtsveld]]). Echter met een [[laesie]] in de [[visuele cortex|visuele associatieschors]] is de patiënt zich niet bewust van de [[scotoom]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.informationphilosopher.com/solutions/scientists/gazzaniga/ | titel = Michael Gazzaniga | auteur = | jaar = | uitgever = The information Philosopher | taal = en}}</ref>

Daarom is het bewustzijn volgens Gazzaniga en andere [[neurowetenschap]]pers een verspreid fenomeen. Die zich in verschillende gebieden van de hersenen voordoet, de interpretator is zich alleen bewust van de (genererende) binnenkomende informatie. Het wordt daarmee gezien als een [[emergentie]] van eigenschappen, die van moment tot moment 'strijden' om hun aandacht te verkrijgen. De winnaar komt vervolgens naar voren als het onderliggende neurale systeem voor de bewuste ervaring van het moment. Volgens Gazzaniga komt de [[subjectiviteit|subjectieve]] gewaarwording voornamelijk voort uit onze dominantere linkerhersenhelft, die met een 'meedogenloze' zoektocht fragmenten verwoordt die in ons bewustzijn verschijnen.<ref>{{Citeer web| url = http://discovermagazine.com/2012/brain/22-interpreter-in-your-head-spins-stories | titel = The Storyteller in Your Head | auteur = Michael S. Gazzaniga | jaar = 2012 | uitgever = Discover | taal = en}}</ref>

==== Affectieve neurowetenschap ====
[[Bestand:Plutchik-wheel nl.svg|thumb|[[Emotie]] bestaat doorgaans uit een relatief korte bewuste [[ervaring]], met intense [[mentale energie]] van plezier of ongenoegen, in vergelijking met een [[gemoedstoestand]].]]
[[Affectieve neurowetenschap]] is de studie over de neurale mechanismen van emoties, opgezet door Jaak Panksepp. Het is een [[interdisciplinariteit|interdisciplinair]] [[vakgebied]] dat [[neurowetenschap]] combineert met de [[psychologie|psychologische]] studie van [[persoonlijkheid]], [[emotie]] en [[gemoedstoestand|stemming]]. Emoties zijn gerelateerd aan de activiteit in verschillende hersengebieden, zoals: onze aandacht vestigen, gedragingen motiveren en vaststellen wat er gaande is.

Het [[periaqueductale grijs]] (PAG) in de [[hersenstam]] is een schakelcentrum; betrokken bij een aantal gedragingen, zoals de regulatie van [[hartslag]] en [[bloeddruk]]. Als er een [[laesie]] in het PAG zit dan treedt er bewustzijnsverlies op, deze observatie betekent niet dat het PAG het centrum is van bewustzijn, maar wel dat het PAG een cruciale rol speelt voor het bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ingentaconnect.com/content/jbp/ce/2000/00000001/00000001/art00005 | titel = The centrecephalon and thalamocortical integration: Neglected contributions of periaqueductal gray | auteur = Watt, D.F | jaar = 2000 | uitgever = John Benjamins Publishing Company | taal = en}}</ref>

[[Bestand:Cortex cingulaire anterieur.jpg|thumb|left|De [[cortex cingularis anterior]] onderverdeelt in cognitief (rood) en affectief (blauw).]]
Ook de [[cortex cingularis anterior]] (CCA) in de hersenen wordt geassocieerd met functies die samenhangen met bewuste ervaringen. Naast de [[autonoom zenuwstelsel|autonome]] functies is CCA ook betrokken bij: [[klassieke conditionering|stimulussubstitutie]], [[besluitvormingstheorie]], [[empathie]], [[impulscontrole]] en [[emotie]].<ref>{{Citeer web| url = https://medicalxpress.com/news/2013-03-brain-scans.html | titel = Predicting repeat offenders with brain scans: You be the judge | auteur = John Hewitt | jaar = 2013 | uitgever = Medical Xpress | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15537986 | titel = The functional architecture of human empathy | auteur = Decety J, Jackson PL | jaar = 2004 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16140345 | titel = Empathy examined through the neural mechanisms involved in imagining how I feel versus how you feel pain | auteur = Jackson PL, Brunet E, Meltzoff AN, Decety J | jaar = 2006 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> Bijvoorbeeld bij het vertonen van korte emotionele video's aan vrouwelijke deelnemers is de activering in CCA hoger.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9712681 | titel = Neural correlates of levels of emotional awareness. Evidence of an interaction between emotion and attention in the anterior cingulate cortex | auteur = Lane RD, Reiman EM, Axelrod B, Yun LS, Holmes A, Schwartz GE | jaar = 1998 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> Er zijn aanwijzingen dat het bewustzijn verband heeft met CCA, want wanneer reacties van proefpersonen niet overeenstemmen met de werkelijke situatie wordt er meer [[error-related negativity]] (ERN) aangemaakt.<ref>{{Citeer web| url = http://www.ece.uvic.ca/~bctill/papers/learning/Luu_Pederson_2004.pdf | titel = The Anterior Cingulate Cortex: Regulating Actions in Context | auteur = Phan Luu, Stacey M. Pederson | jaar = 2004 | uitgever = Guilford Publication | taal = en}}</ref> ERN wordt vlak na een foutieve reactie (of responsconflict) aangemaakt, maar vooral bij de bewustwording van tegenvallende prestaties of gebeurtenissen.<ref>{{Citeer web| url = http://www2.psych.ubc.ca/~krigolson/2002_HolroydColes.pdf | titel = The Neural Basis of Human Error Processing: Reinforcement Learning, Dopamine, and the Error-Related Negativity | auteur = Clay B. Holroyd, Michael G. H. Coles | jaar = 2002 | uitgever = the American Psychological Association | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://spr.sagepub.com/content/15/3/365 | titel = Characteristics and Consequences of Expectation Violations in Close Relationships | auteur = Walid A. Afifi, Sandra Metts | jaar = 1998 | uitgever = Sage journals | taal = en}}</ref>

[[Francis Crick]] identificeert een specifiek gedeelte in de CCA (''sulcus cinguli anterior'') als een eventuele kandidaat en locatie voor de [[vrije wil]] van mensen. Crick baseert deze bevinding op scans van patiënten met [[laesie]]s die hun gevoel van onafhankelijke wil lijken te belemmeren, zoals bij het [[alien-handsyndroom]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Crick | voornaam = Francis | datum = | titel = The Astonishing Hypothesis: The Scientific Search For The Soul | ISBN = 0684801582 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Het syndroom kan optreden bij [[gespleten brein|gespletenbreinpatiënten]] en wordt door sommige neurowetenschappers opgevat als een dual- of dubbelbewustzijn, waarbij het lijkt alsof er twee afzonderlijke bewustzijnen met elkaar concurreren.<ref>{{Citeer web| url = http://www.brain-mind-institute.org/ICBM-2012/proceedings-html/full%20paper/paper%2016.pdf | titel = The Myth of Dual Consciousness in the Split Brain: Contrary Evidence from Psychology and Neuroscience | auteur = Gonzalo Munevar | jaar = 2012 | uitgever = International Conference on Brain-Mind Proceedings, BMI Press | taal = en}}</ref>

{{Clearleft}}

[[Bestand:Human brain.jpg|thumb|De [[neurowetenschap]] beschouwt de [[geest]] of het bewustzijn als de uitvoering van de [[hersenen|hersenfuncties]].]]

==== Bewustzijn na de dood ====
Bewustzijn na de [[dood]] is een gemeenschappelijk thema in de [[samenleving]] en de [[cultuur]] in het kader van een [[Leven na de dood (begrip)|leven na de dood]]. Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat de geest of het bewustzijn nauw samenhangt met de [[Fysiologie|fysiologische]] werking van de [[hersenen]], die bij een defect resulteert in [[hersendood]], hoewel er wel veel mensen zijn; die in een vorm van [[Leven na de dood (begrip)|leven na de dood]] geloven, wat vooral een kenmerk is binnen veel [[religie]]s.
[[Bestand:Skullclose.jpg|thumb|left|De menselijke [[schedel]] wordt vaak als [[symbool]] voor de [[dood]] gebruikt.]]
De [[neurowetenschap]] is een groot interdisciplinair vakgebied, gebaseerd op de veronderstelling dat al het gedrag en de cognitieve processen, die de geest vormen, hun oorsprong vinden in de structuur en de functie van het [[zenuwstelsel]], met name in de hersenen. Volgens deze visie kan het bewustzijn of de geest beschouwd worden als een reeks van operaties, die uitgevoerd worden door de [[hersenen]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Eric R. Kandel, James H. Schwartz, Thomas M. Jessell, Steven A. Siegelbaum, A. J. Hudspeth | datum = 2012 | titel = Principles of Neural Science, Fifth Edition | ISBN = 0071390111 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Larry Squire, Darwin Berg, Floyd E. Bloom, Sascha du Lac, Anirvan Ghosh, Nicholas C. Spitzer | datum = 2012 | titel = Fundamental Neuroscience, Fourth Edition | ISBN = 9780123858702 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=965837 | titel = Neuroimaging and the 'Complexity' of Capital Punishment | auteur = O. Carter Snead | jaar = 2007 | uitgever = New York University Law Review | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://ajp.psychiatryonline.org/doi/abs/10.1176/ajp.155.4.457 | titel = A New Intellectual Framework for Psychiatry | auteur = Eric R. Kandel | jaar = 1998 | uitgever = The American Journal of Psychiatry | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.brainfacts.org/about-neuroscience/core-concepts/ | titel = Neuroscience Core Concepts: The Essential Principles of Neuroscience | auteur = | jaar = | uitgever = BrainFacts.org: Explore the Brain and Mind | taal = en}}</ref> Er zijn meerdere bewijsvormen die deze visie ondersteunen:

Bijvoorbeeld met behulp functionele [[neurografie]] kunnen hersenfuncties gemeten worden die correleren met bepaalde mentale toestanden of processen. Ook de correlatie tussen mentale (cognitieve) ontwikkeling en hersenenontwikkeling vertoond sterke overeenkomsten.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Larry R. Squire, Darwin Berg, Floyd Bloom, Sascha du Lac, Anirvan Ghosh | datum = 2008 | titel = Fundamental Neuroscience, Third Edition | ISBN = 0123740193 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/teenbrain/work/adolescent.html | titel = Adolescent Brains Are A Work In Progress | auteur = Sarah Spinks | jaar = 2000 | uitgever = Nature | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.economist.com/node/9616794 | titel = Blossoming brains – Exactly how mental maturity develops – and the anatomy responsible for its emergence – is being revealed | auteur = | jaar = 2007 | uitgever = The Economist | taal = en}}</ref> Daarbij ontbreekt de causale rol ([[Cum hoc ergo propter hoc|correlatie impliceert geen oorzakelijkheid]]), wat experimentele manipulatie vereist, die aangeeft dat beïnvloeding van hersenactiviteit het bewustzijn veranderd en vice versa.<ref>{{Citeer web| url = https://science.sciencemag.org/content/323/5918/1168.1 | titel = Neuroscience and the Soul | auteur = Martha J. Farah | jaar = 2009 | uitgever = Center for Cognitive Neuroscience, Department of Psychology, University of Pennsylvania | taal = en}}</ref> De twee meestvoorkomende methoden zijn: functieverlies-experimenten; waarbij de werking van een zenuwstelselgedeelte wordt verlaagt, uitgeschakeld of verwijderd, en functietoename-experimenten; waarbij de werking van het zenuwstelsel wordt verhoogd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Matt Carter, Jennifer C. Shieh | datum = 2015 | titel = Guide to Research Techniques in Neuroscience, Second Edition | ISBN = 0128005114 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Manipulaties van hersenactiviteit kunnen [[Farmacologie|farmacologisch]] zijn; waarbij diverse geneesmiddelen interfereren met neurotransmissies, waardoor er veranderingen optreden in: perceptie, stemmingen, cognitie, gedrag; oftewel in het bewustzijn. Andere manipulaties zijn elektrische en magnetische stimulatie; waardoor perceptie en gedragingen ook veranderen.<ref>{{Citeer web| url = http://journal.frontiersin.org/article/10.3389/fnhum.2010.00046/full | titel = Electrical stimulation of the human brain: perceptual and behavioral phenomena reported in the old and new literature | auteur = Aslihan Selimbeyoglu, Josef Parvizi | jaar = 2010 | uitgever = Frontiers in Human Neuroscience | taal = en}}</ref> Of met [[optogenetica]], waarmee neuronen gecontroleerd kunnen worden; die genetisch gevoelig zijn voor het [[licht]]. Ook bij [[hersenletsel]] of een laesie, zoals bij het specifieke geval van [[Phineas Gage]], worden bewustzijnsveranderingen aangetoond, oftewel de afhankelijkheid van de hersenen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.traumaticbraininjury.com/symptoms-of-tbi/severe-tbi-symptoms/ | titel = Severe TBI Symptoms | auteur = | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.braininjury.com/symptoms.shtml | titel = Symptoms of Brain Injury | auteur = | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref>[[Bestand:Tunnel light.jpg|thumb|[[Bijna-doodervaring]]en worden weleens omschreven als een [[licht]] in een [[tunnel]], waardoor de ziel of het bewustzijn zich aangetrokken zou voelen.]]

Zogenaamde tegenargumenten komen vooral vanuit religieuze stromingen, die een immateriële ziel voorstellen. Er zijn ook atheïstische visies die een immaterieel bewustzijn voorstellen, die bestaat uit een bepaalde (onbekende) substantie. Deze visies zijn vaak gebaseerd op de ontbrekende overbrugging van de verklaringskloof, de missing link tussen fysiek en mentaal. Eventuele verklaringsvormen zijn het [[Filosofie|filosofische]] [[neutraal monisme]], [[panpsychisme]] en het wetenschappelijke kwantumbewustzijn. Die visies stellen in bepaalde vormen, dat het bewustzijn (onderdeel van) een fundamentele [[substantie]] van het [[Heelal|universum]] is.

Dergelijke visies stellen bijvoorbeeld dat het bewustzijn niet geproduceerd wordt door de hersenen, maar ontvangen wordt door de hersenen, als een [[Antenne (straling)|antenne]] die een [[Signaal (algemeen)|signaal]] opvangt. Het lichaam functioneert dan als [[radio]], die bij een defect wel 'overleden' kan zijn, maar het signaal blijft wel voortbestaan.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Kevin McCorkle, Stephen Williams | datum = 2014 | titel = Imperative Life Questions of Truth and Consciousness | ISBN = 1452521204 | pagina's = 193 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=1bbBBAAAQBAJ&pg }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Kastrup | voornaam = Bernardo | datum = 2011 | titel = Rationalist Spirituality: An exploration of the meaning of life and existence informed by logic and science | ISBN = 1846944074 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=ryrtBAAAQBAJ&pg }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Lommel | voornaam = Pim | datum = 2007 | titel = Eindeloos bewustzijn een wetenschappelijke visie op de bijna-doodervaring | ISBN = 9025957781 | pagina's = 173–175 | taal = | URL = }}</ref> Bewijsmateriaal hiervoor aanvoeren (of weerlegging) is vrijwel onmogelijk omdat het immaterieel zou zijn, dergelijke theorieën blijven daarom omstreden.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Raymaekers | voornaam = Bart | datum = 2009 | titel = Visie en vooruitgang – Lessen voor de eenentwintigste eeuw | ISBN = 9058677222 | pagina's = 253–254 | taal = | URL = https://books.google.nl/books?id=nXF01yUkcDUC&pg }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://skepsis.nl/eindeloos-bewustzijn/ | titel = Eindeloos bewustzijn – Kritische bespreking | auteur = Gerald Woerlee | jaar = 2007 | uitgever = Skepter | taal =}}</ref>

Volgens de huidige [[neurowetenschap]]pelijke visie kan het bewustzijn geen [[hersendood]] overleven, het bewustzijn is dan onherstelbaar verloren.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Steven Laureys, Giulio Tononi | datum = 2008 | titel = THE NEUROLOGY OF CONSCIOUSNESS: Cognitive Neuroscience and Neuropathology | ISBN = 0123741688 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Een term die aangeduid wordt als de 'eeuwige vergetelheid' (''eternal oblivion''), oftewel het on[[bestaan]]de; het [[niets]],<ref>{{Citeer web| url = http://www.naturalism.org/philosophy/death/death-nothingness-and-subjectivity | titel = Death, Nothingness, and Subjectivity | auteur = Clark, Thomas W | jaar = | uitgever = Naturalism.org. Center for Naturalism | taal = en}}</ref> waarbij het bewustzijn definitief is beëindigd na het overlijden.<ref>{{Citeer web| url = http://www.biolbull.org/content/215/3/216.long | titel = Consciousness as Integrated Information: a Provisional Manifesto | auteur = Giulio Tononi | jaar = 2008 | uitgever = The Biological Bulletin | taal = en}}</ref> Dat is voornamelijk gebaseerd op het ontbreken van bewijs voor een [[Leven na de dood (begrip)|leven na de dood]]. Want in principe is absentie van bewijs een bewijs voor absentie, maar de mogelijkheid van een [[leven]] of bewustzijn na de dood is daarmee nog niet volledig (absoluut) uitgesloten, waardoor onder andere de meningen verdeeld blijven over een [[Leven na de dood (begrip)|leven na de dood]].

=== Cognitiewetenschap ===
De [[cognitiewetenschap]] onderzoekt de inhoud en de werking van [[cognitie]]. Het is een interdisciplinair vakgebied die [[psychologie]], [[kunstmatige intelligentie]], [[filosofie]], [[neurowetenschap]], [[taalkunde]] en [[antropologie]] met elkaar verbind. Het omvat het onderzoek over intelligentie en gedrag, met vooral de nadruk op informatieverwerking, zoals in: [[perceptie]], [[taal]], [[Geheugen (psychologie)|geheugen]], [[aandacht]], [[rede]]neren en [[emotie]].<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/fall2008/entries/cognitive-science/ | titel = Cognitive Science | auteur = | jaar = 2007 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Cognitiewetenschap wordt ook wel de wetenschappelijke studie van de geest genoemd.<ref>{{Citeer web| url = https://www.aft.org/periodical/american-educator/summer-2002/ask-cognitive-scientist | titel = Ask the Cognitive Scientist | auteur = Daniel T. Willingham | jaar = 2002 | uitgever = AFT | taal = en}}</ref> In tegenstelling tot de neurobiologische verklaringen van de [[neurale correlaten van bewustzijn]], richten de cognitieve theorieën over het bewustzijn zich vooral op verklaringen die het verband tussen neurale activiteit en bewustzijn wel beschrijven. Dankzij het conceptualiseren van het bewustzijn kunnen de eigenschappen daarvan in kaart worden gebracht, zodoende kunnen er toetsbare voorspellingen worden opgemaakt.<ref>{{Citeer web| url = http://www.scholarpedia.org/article/Models_of_consciousness#Global_workspace_models | titel = Global workspace models | auteur = Anil Seth | jaar = 2007 | uitgever = Scholarpedia | taal = en}}</ref>[[Bestand:Cartesian Theater.svg|thumb|Een [[illustratie]] van het [[Cartesiaans theater]].]]

==== Meervoudigeversiesmodel ====
Het meervoudigeversiesmodel van de filosoof [[Daniel Dennett]] is een [[fysicalisme|fysicalistische]] theorie over het bewustzijn. Deze is gebaseerd op het [[cognitivisme]], waarmee het bewustzijn wordt gezien als een vorm van informatieverwerking. Centraal staat de afwijzing van het door hem bedachte [[Cartesiaans theater]], die een enkele plek in de hersens aangeeft waarin alles samenkomt, waardoor het bewustzijn vervolgens ontstaat. Dennett beargumenteert dat er niet een (enkele) bevoorrechte plaats is waar de werving van bewustzijn plaatsvindt, zoals met het [[Cartesiaans materialisme]] wel wordt beweerd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Dennett | voornaam = Daniel | datum = 1991 | titel = Het Bewustzijn Verklaard | ISBN = 9046700607 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

Volgens het model is er diverse sensorische invoer nodig voor een bepaalde gebeurtenis, vervolgens zijn er diverse interpretaties over die invoer. Die sensorische invoer komt aan in de hersenen, waar het verscheidende keren wordt geïnterpreteerd. Deze reeks van fragmenten geven aanleiding tot een bepaalde bewuste gebeurtenis, oftewel de zogenaamde 'meervoudige versies' veroorzaken dan een gelijkvormig verhaal. Wanneer de fragmenten zijn voltooid, wordt het een gedraging; die niet meer 'in een theater' hoeft te wachten als een aparte presentatie daarvan. De theorie ontkent een duidelijke en eenduidige grens tussen bewuste ervaringen en fysieke verwerkingen. Volgens Dennett is het bewustzijn te vinden in de acties of stromingen van informatie, die over elkaar gaan van locatie tot locatie; in plaats van een 'enkelvoudige versie' of beschouwing van een bepaalde ervaring.

==== Globale werkruimte theorie ====
[[Bestand:Gwt.jpg|thumb|Een [[diagram]] van de globale werkruimte theorie.]]
De globale werkruimte theorie (GWT) komt vanuit de [[functieleer]] en is ontworpen door de [[neurobiologie|neurobioloog]] [[Bernard Baars]]. GWT stelt dat de bewuste cognitieve inhoud beschikbaar wordt gemaakt in een 'globale werkruimte' – voor verschillende cognitieve processen, zoals: [[aandacht]], [[evaluatie]], [[geheugen (psychologie)|geheugen]] en [[verbale communicatie]]. Het concept van GWT stelt een corresponderende gebeurtenis voor, oftewel een; 'tijdelijke actieve subjectieve ervaring' in ons [[Werkgeheugen (mens)|werkgeheugen]]. Daar wordt het innerlijke leven mee bedoelt, waarin we onszelf kunnen voorzien van visuele beelden ([[mentale beeldvorming]]) en verhalen (de [[interne monoloog]]).

Voor de duidelijkheid wordt de zogenaamde theater-metafoor gebruikt (zoals de rechter afbeelding ook aangeeft). In het 'theater van bewustzijn' schijnt een spotlicht bestaande uit selectieve aandacht op het podium. Het spotlicht onthult de inhoud van bewustzijn, waar acteurs komen en gaan, een speech geven en interactie met elkaar hebben (de bewustzijnsinhoud). Het publiek is niet verlicht, die zitten in het donker (het onbewuste) naar het toneelspel te kijken. Achter de schermen zit het bestuur en de toneelknechten, scenarioschrijvers, scène ontwerpers en dergelijke (de uitvoerende processen). Zij zorgen samen voor de zichtbare activiteiten in het spotlicht, maar ze zijn zelf onzichtbaar. Dit concept verschilt met het [[Cartesiaans theater]] omdat het niet gebaseerd is op 'iemand' die het theater bekijkt, dat is eerder het zelfbewustzijn, daarnaast speelt het zich niet allemaal af op dezelfde plaats, het verschilt in die opzichten van een [[Homunculus (psychologie)|homunculus]].

De [[cognitieve neurowetenschap]]per [[Stanislas Dehaene]] ontwikkelde [[computationalisme|computationele]] modellen van het bewustzijn, gebaseerd op GWT, die ook wel; 'globale neurale werkruimte theorie' wordt genoemd.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11164022 | titel = Towards a cognitive neuroscience of consciousness: basic evidence and a workspace framework | auteur = Dehaene S, Naccache L | jaar = 2001 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> Om de neurale basis te onderzoeken heeft hij [[functionele neurografie]] experimenten uitgevoerd, waarin hersenactiviteiten (''attentional blink'') werden opgenomen. Daaruit blijkt dat bewustwording van informatie een activatie verhoogt in de [[pariëtale kwab|pariëtale]] en [[frontale kwab|frontale]] hersengebieden.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11426233 | titel = Cerebral mechanisms of word masking and unconscious repetition priming | auteur = Dehaene S, Naccache L, Cohen L, Bihan DL, Mangin JF, Poline JB, Rivière D | jaar = 2001 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16158062 | titel = Timing of the brain events underlying access to consciousness during the attentional blink | auteur = Sergent C, Baillet S, Dehaene S | jaar = 2005 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref>[[Bestand:Axioms and postulates of integrated information theory.jpg|thumb|De [[Axioma]]'s en [[Axioma|postulaten]] van de geïntegreerde informatietheorie. De illustraties zijn gekleurde versies van [[Ernst Mach]] zijn werk: 'zicht vanuit het linkeroog'.]]

==== Geïntegreerde informatietheorie ====
Geïntegreerde informatietheorie (integrated information theory (IIT)) is een opgezet raamwerk die de aard van het bewustzijn probeert te verklaren en te begrijpen. IIT is ontwikkeld door [[psychiater]] en [[neurowetenschap]]per [[Giulio Tononi]] van de [[universiteit]] van Wisconsin-Madison.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19098144 | titel = Consciousness as integrated information: a provisional manifesto | auteur = Tononi G | jaar = 2008 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> De geïntegreerde informatietheorie van bewustzijn probeert het bewustzijn of bewuste ervaring uit te leggen op het fundamentele niveau met behulp van de [[axiomatische methode]]. De theorie gaat uit van twee belangrijke stellingen over de aard van het bewustzijn: dat het bewustzijn informatie bevat van de betreffende ervaring, en dat informatieve onderdelen van een ervaring ([[qualia]]) integreren met elkaar.[[Bestand:Decomposing systems into overlapping complexes from Tononi's IITC.png|thumb|left|Een schematische weergave volgens de geïntegreerde informatietheorie, oftewel een systeemontleding van een overlappende samenstelling.]]
In plaats van te beginnen met de [[fysiek]]e principes die nodig zijn voor het bewustzijn, begint IIT met de [[ervaring]] zelf, oftewel het bewustzijn. De essentiële eigenschappen van bewustzijn (de [[axioma]]'s) worden eerst geïdentificeerd, om vervolgens te concluderen wat voor soort eigenschappen de [[fysisch]]e systemen (de [[Axioma|postulaten]]) moeten hebben.

De [[axioma]]'s zijn gekozen aan de hand van een [[Onderscheidingscriterium|criterium]], namelijk: het gaat over [[ervaring]] zelf (als geheel), die is evident aanwezig; dus dat vereist geen [[Wetenschappelijk bewijs|bewijs]], het gaat om de essentie dus het moet gelden voor alle soorten [[ervaring]]en, het moet een complete beschrijving zijn zonder vergeten eigenschappen, het moet consistent zijn zodat er geen [[contradictie]]s onderling kunnen ontstaan, en ze moeten onafhankelijk zijn; zodat ze niet van elkaar afgeleid kunnen worden. Aan de hand van dat [[Onderscheidingscriterium|criterium]] zijn de [[axioma]]'s van IIT: intrinsiek bestaan, compositie, informatie, integratie en exclusie. De axioma's kan men aannemen als vanzelfsprekende waarheden, verkregen door middel van [[introspectie]] (zelfonderzoek).<ref>{{Citeer journal|last=Tononi|first=Giulio|date=2015-01-22|title=Integrated information theory|journal=Scholarpedia|volume=10|issue=1|issn=1941-6016|doi=10.4249/scholarpedia.4164|url=http://www.scholarpedia.org/article/Integrated_information_theory}}</ref>

Vervolgens stelt IIT dat elke bewuste [[ervaring]]  [[Oorzakelijkheid|causaal]] wordt gegenereerd vanuit een [[fysiek]] substraat. Dit is een bewering in de vorm van een [[Axioma|postulaat]]. Het is vrij opmerkelijk, in vergelijking met andere [[bewustzijnstheorieën]], dat de geformuleerde postulaten een gevolgtrekking zijn van [[fenomenologie]] naar [[natuurkunde]], in plaats van andersom. Dit is omdat IIT ervan uit gaat dat het bewustzijn en de [[axioma]]'s daarvan daadwerkelijk bestaan, terwijl de [[fysiek]]e substraten vermoedens of voorspellingen zijn, vanuit het bewustzijn gecreëerd. IIT verbindt de axioma's met de verantwoordelijke postulaten, die ook in wiskundige vorm worden weergegeven, waarin [[Phi (letter)|phi]] (Φ) staat voor de geïntegreerde informatie.<ref>{{Citeer web| url = http://journals.plos.org/ploscompbiol/article?id=10.1371/journal.pcbi.1003588 | titel = From the Phenomenology to the Mechanisms of Consciousness: Integrated Information Theory 3.0 | auteur = Giulio Tononi | jaar = 2014 | uitgever = Plos | taal = en}}</ref>

In een geüpdatete versie van IIT (3.0)<ref>{{Citeer web| url = https://rstb.royalsocietypublishing.org/content/370/1668/20140167 | titel = Consciousness: here, there and everywhere? | auteur = Giulio Tononi, Christof Koch | jaar = 2015 | uitgever = The Royal society publishing | taal = en}}</ref> worden vijf [[axioma]]'s met hun postulaten in een overzicht vastgesteld:
{{Clearright}}
{| class="wikitable"
! Axioma's/postulaten
! De essentiële eigenschappen van het bewustzijn
! De vereisten voor de fysieke substraten van het bewustzijn
|-
| Intrinsiek bestaan
| Bewustzijn bestaat echt: onmiddellijk en absoluut, daarbij onafhankelijk van externe waarnemers.
| Het systeem van mechanismen kunnen in een bepaalde toestand ervaringen genereren, die intrinsiek bestaan door hun oorzakelijke vermogen (die het verschil maken) op zichzelf.
|-
| Samenstelling of compositie || Bewustzijn is gestructureerd: elke ervaring is een samenstelling van verschillende eigenschappen. || Het systeem moet gestructureerd zijn want een subsectie van het systeem draagt bij aan de specifieke aspecten van ervaring.
|-
| Informatie || Bewustzijn is specifiek: elke ervaring is ''op een bepaalde manier'' die verschilt ten opzichte van andere ervaringen. || Het systeem van mechanismen moet in een bepaalde staat zijn om conceptuele structuur in een conceptuele ruimte kunnen specificeren. Met een spanwijdte van verleden-toekomsttoestanden die zich in een systeem op een bijzondere manier onderscheiden (verschillen) van andere mogelijke conceptuele structuren.
|-
| Integratie || Bewustzijn is verenigd: elke ervaring is onherleidbaar tot eigenschappen die niet afhankelijk zijn van elkaar. || Het systeem moet worden verenigd, de conceptuele structuur die gespecificeerd wordt moet door de onafhankelijke subsystemen onherleidbaar zijn naar zichzelf.
|-
| Uitsluiting of exclusie || Bewustzijn is definitief: elke ervaring is beperkt, de ervaring is niks meer of minder, het sluit een andere soort ervaring uit. || Het systeem moet definitief zijn op elementair en tijdruimterijk gebied, die maar één conceptuele structuur specificeert, namelijk diegene die maximaal onherleidbaar is. 
|}

==== Hogere orde theorie ====
[[Bestand:Ventral-dorsal streams.svg|thumb|De dorsale route (groen) en ventrale route (paars) vanuit de [[visuele cortex]] betreft de lagere orde van [[visuele waarneming]].]]De hogere orde theorie (HOT) van bewustzijn stelt dat het bewustzijn bestaat in percepties, gedachten of overtuigingen vanuit een lagere of eerste mentale functie.<ref>{{Citeer web| url = http://www.scholarpedia.org/article/Higher-order_theories_of_consciousness | titel = Higher-order theories of consciousness | auteur = Dr. David Rosenthal, Dr. Josh Weisberg | jaar = 2008 | uitgever = Scholarpedia | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/consc-hi/ | titel = Higher-Order Theories of Consciousness | auteur = Internet Encyclopedia of Philosophy | jaar = | uitgever = | taal = en}}</ref> HOT probeert de kenmerkende eigenschappen van het bewustzijn te verklaren als een verband tussen de bewuste toestand in kwestie en een hogere orde met een bepaalde representatie daarover, zoals een perceptie of gedachte.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/consciousness-higher/ | titel = Higher-Order Theories of Consciousness | auteur = Carruthers, Peter | jaar = 2011 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Vooral het fenomenele bewustzijn is vermoedelijk een representatie door een hogere orde vanuit een (quasi) perceptuele inhoud, zoals bijvoorbeeld een [[mentale beeldvorming]].

Hogere orde theorieën onderscheiden zich van andere cognitieve bewustzijnstheorieën, omdat die alleen een eerste orde van mentaliteit omschrijven, bestaande uit bepaalde soorten die het bewustzijn vormen. HOT houdt ook rekening met het verschil tussen een onbewuste (lagere orde) en een bewuste (hogere orde) hersenverwerking. Beide soorten mentale verwerkingen betreffen een verandering van een eerste orde, volgens HOT is datgene wat cognitie bewust maakt; een hogere orde observatie van een eerste orde verwerking. In termen van de neurowetenschap is HOT gerelateerd aan de verbinding tussen het eerste [[zintuigstelsel]], zoals in de [[occipitale kwab]], en de hogere orde representaties, zoals in de [[pariëtale kwab]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.summer12.isc.uqam.ca/page/docs/readings/Lau-Hakwan/Lau-Rosenthal-Empirical-support-for-higher-order-theories-of-conscious-awareness.pdf | titel = Empirical-support-for-higher-order-theories-of-conscious-awareness | auteur = Hakwan Lau, David Rosenthal | jaar = 2011 | uitgever = Trends in Cognitive Sciences | taal = en}}</ref> Bijvoorbeeld bij [[visuele waarneming]] wordt onderscheid gemaakt tussen een vroegere onbewuste waarneming en een latere bewuste waarneming. Er zijn verder diverse types van de hogere orde theorie, die ieder hun eigen eigenschappen van de lagere en hogere orde beschrijven. De hogere orde theorieën zijn ontstaan in de filosofie, maar krijgen ook ondersteuning vanuit de wetenschap.<ref>{{Citeer web| url = https://www.cell.com/trends/cognitive-sciences/abstract/S1364-6613(11)00105-7 | titel = Empirical support for higher-order theories of conscious awareness | auteur = Hakwan Lau, David Rosenthal | jaar = 2011 | uitgever = Trends in Cognitive Sciences | taal = en}}</ref>

Er zijn overigens diverse andere cognitieve theorieën met overeenkomsten, zoals ''Attended Intermediate-level Representation theory'' (AIR) van Jesse Prinz,<ref>{{Citeer web| url = http://isites.harvard.edu/fs/docs/icb.topic1296519.files/Prinz%20Intermediate.pdf | titel = The Conscious Brain – The Intermediate Level of Consciousness | auteur = Jesse Prinz | jaar = 2012 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref> ''self-model theory of subjectivity'' (SMT) van Thomas Metzinger<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18166398 | titel = Empirical perspectives from the self-model theory of subjectivity: a brief summary with examples | auteur = Metzinger T | jaar = 2008 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref> en ''prediction error minimization'' (PEM) van Jacob Hohwy.<ref>{{Citeer web| url = https://philosophyofbrains.com/2014/07/04/consciousness-in-the-predictive-mind.aspx | titel = Consciousness in the predictive mind | auteur = Jakob Hohwy | jaar = 2014 | uitgever = philosophyofbrains.com/ | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Hohwy | voornaam = Jakob | datum = 2014 | titel = The Predictive Mind | ISBN = 0199686734 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Een bevredigende wetenschappelijke theorie van bewustzijn vereist een specificatie van gedetailleerde mechanistische modellen. Er is echter geen model van bewustzijn die voldoende of volledig rekening lijkt te houden met de multidimensionale eigenschappen van een bewuste ervaring. Hoewel sommige van deze modellen bekendheid hebben opgedaan en aansluiten op neurobiologische bevindingen, bestaat er ook kritiek op de cognitieve concepten.<ref>{{Citeer web| url = http://nc.oxfordjournals.org/content/2015/1/niv006 | titel = Are we ever aware of concepts? A critical question for the Global Neuronal Workspace, Integrated Information, and Attended Intermediate-Level Representation theories of consciousness | auteur = Anil Seth | jaar = 2015 | uitgever = Oxford University Press | taal = en}}</ref> Er is bovendien nog niet een definitief model, of fundament die als algemeen aanvaard wordt beschouwd.<ref>{{Citeer web| url = http://www.scholarpedia.org/article/Models_of_consciousness#Summary | titel = Models_of_consciousness – Summary | auteur = Anil Seth | jaar = 2007 | uitgever = Scholarpedia | taal = en}}</ref>

=== Evolutie ===
{{Dubbele afbeelding||Blausen 0822 SpinalCord.png|136|Paramecium bursaria.jpg|273|Het [[zenuwstelsel]], de [[zintuigstelsel]]s en de [[hersenen]], wordt wel gezien als systeemeis voor het bewustzijn. Het [[zenuwstelsel]] van [[mens]]en (links) bestaan uit ongeveer 100 miljard zenuwcellen. Een pantoffeldiertje heeft geen zenuwstelsel en bestaat slechts uit één cel, toch is hij in staat om: te bewegen, te vluchten voor vijanden, seks te hebben, voedsel te verzamelen en om te reageren op andere [[stimuli]], zoals [[licht]] en [[Tastzin|aanraking]]. Zijn dat enkel [[Reflex (biologie)|reflexen]] en [[Instinct (gedragspatroon)|instincten]], of is er een primitieve vorm van bewustzijn aanwezig?|}}
{{Zie ook|Zie ook: [[evolutiebiologie]] en [[evolutionaire psychologie]]}}
Bewustzijn is waarschijnlijk een [[evolutie (biologie)|geëvolueerde]] [[adaptatie (biologie)|adaptatie]], omdat het voldoet aan bepaalde criteria geformuleerd door [[George C. Williams]], zoals: complexiteit,<ref>{{Citeer web| url = https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/392859 | titel = Adaptive Complexity and Phenomenal Consciousness | auteur = Shaun Nichols, Todd Grantham | jaar = 2000 | uitgever = The University of Chicago Press Journals | taal = en}}</ref> functionaliteit en het is klaarblijkelijk een [[eigenschap]] die de [[fitness (biologie)|fitness]] verhoogt.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Freeman | voornaam = Scott | titel = Evolutionary Analysis | year = 2007 | ISBN = 0132275848 | pagina's = | taal = en | URL =https://archive.org/details/evolutionaryanal0000free_i9s5}}</ref> Het is moeilijk om te achterhalen wanneer in de loop van de evolutie het bewustzijn precies is ontstaan.
[[Bestand:Mirror-Induced-Behavior-in-the-Magpie-(Pica-pica)-Evidence-of-Self-Recognition-pbio.0060202.sv008.ogv|thumb|left|De [[spiegeltest]] met een [[ekster]]; die herhaaldelijk een vlek van zijn gezicht probeert te verwijderen.]]
Er is bijvoorbeeld aangevoerd dat bewustzijn is ontstaan met de eerste mensen, met de eerste zoogdieren, met de eerste zoogdieren en de vogels of met de eerste reptielen.<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/ETAOTO | titel = On the origin of consciousness – some amniote scenarios | auteur = Peter Århem | jaar = 2008 | uitgever = Philpapers | taal = en}}</ref> Andere auteurs dateren de oorsprong van bewustzijn samen met de eerste dieren met een zenuwstelsel, of met de eerste [[gewervelden]] in het [[cambrium]], meer dan 500 miljoen jaar geleden. Ook wordt de bewering gedaan dat iedere vorm van leven een bewustzijn heeft, of zelfs dat het bewustzijn een fundamenteel onderdeel van het [[Heelal|universum]] is.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/archives/win2012/entries/panpsychism/ | titel = Panpsychism | auteur = | jaar = 2010 | uitgever = Stanford Encyclopedia of Philosophy
 | taal = en}}</ref>

[[Donald Griffin]] stelt dat het bewustzijn geleidelijk is geëvolueerd.<ref name="ReferenceA"/> Elk mogelijk scenario roept daarnaast ook de vraag op wat de overlevingswaarde van het bewustzijn is. [[John Eccles]] stelt dat de bijzondere fysieke anatomische adaptaties van de hersenschors in zoogdieren de aanleiding gaven tot het bewustzijn.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC49701/ | titel = Evolution of consciousness | auteur = J C Eccles | jaar = 1992 | uitgever = PMC| taal = en}}</ref> Daartegenover betogen anderen dat het bewustzijn veel primitiever is en evolueerde doordat het interactievermogen zowel met de omgeving als op sociaal gebied verbeterde. Als een energiebesparend gereedschap in plaats van alleen een lichamelijke energieverspilling.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3653223/ | titel = Conscious States: Where Are They In The Brain And What Are Their Necessary Ingredients? | auteur = William Hirstein | jaar = 2013 | uitgever = PMC | taal = en}}</ref>

[[Daniel Povinelli]] suggereert dat het bewustzijn is geëvolueerd in de grotere apen, die rekening moesten houden met hun eigen lichaamsmassa ten opzichte van de draagkracht van boomtakken. Daarmee in overeenstemming demonstreerde [[Gordon Gallup]] dat [[bonobo]]'s, [[chimpansees]] en [[orang-oetans]] met de [[spiegeltest]] een [[zelfbewustzijn]] aantonen, terwijl gorilla's van de grond en de kleinere apen dat niet vertonen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Gaulin | voornaam = Steven J. C. | titel = Evolutionary Psychology (2nd Edition) | year = 2004 | ISBN = 0131115294 | pagina's = [https://archive.org/details/evolutionarypsyc0000gaul/page/101 101]–121 | taal = en| URL =https://archive.org/details/evolutionarypsyc0000gaul}}</ref> Aangezien andere takken van diersoorten zoals [[ekster]]s en [[Duiven (vogels)|duiven]] ook slagen voor de test, is het [[zelfbewustzijn]] een voorbeeld van [[convergente evolutie]]. Men dacht voorheen dat zelfherkenning ontstond in de [[neocortex]] van de hersenen, maar die is afwezig in vogels.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2660989/ | titel = The evolution of primate visual self-recognition: evidence of absence in lesser apes | auteur = Thomas Suddendorf, Emma Collier-Baker | jaar = 2009 | uitgever = PMC | taal = en}}</ref>[[Bestand:Primate skull series blank.png|thumb|De [[evolutie]] van de [[hersenen]], in verhouding tot lichaamsgrootte, van vroegere [[primaten]] naar [[mens]]en; is geleidelijk aan groter geworden.]]

Filosofen zoals [[Jerry Fodor]] veronderstellen dat kennis het doel is van [[waarneming (perceptie)|perceptie (waarneming)]], maar evolutionair psychologen stellen dat het primaire doel van perceptie eerder een actiebegeleiding is. Meer dan de helft van de hersenverwerking wordt besteed aan het verwerken van sensorische informatie. Daarnaast verbruiken de [[hersenen]] een kwart van de totale [[stofwisseling]], dus de zintuigen moesten wel uitzonderlijke voordelen bieden aan de verhoging van [[Fitness (biologie)|fitness]]. Het grote voordeel van perceptie is een weerspiegeling verkrijgen van de wereld; door middel van nuttige [[stimuli]] of informatie opdoen via de [[zintuig]]en.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Steven J. C. Gaulin, Donald H. McBurney | datum = 2003 | titel = Evolutionary Psychology (2nd Edition) | ISBN = 0131115294 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

De evolutionaire geschiedenis van het menselijke bewustzijn (of de geest) hangt nauw samen met de evolutie van menselijke; intelligentie, [[menselijke hersenen|hersenen]], [[emotie]]s, [[Evolutie van moraliteit|moraliteit]] en [[Taal#Taal en evolutie|taal]]. De tijdslijn van de [[Evolutie van de mens|menselijke evolutie]] begon ongeveer 7 tot 5 miljoen jaar geleden met de [[Hominini]]-afsplitsing van de nu nog levende geslachten; [[Chimpansees|''Pan'' (chimpansees)]] en [[Homo (geslacht)|''Homo'' (mensen)]]. Kenmerken van menselijke evolutie zijn bijvoorbeeld [[empathie]], [[theory of mind]], [[rouw]], [[ritueel]], [[taal]], en [[gereedschap]]. Deze kenmerken komen ook voor bij andere [[zoogdier]]en, zoals: [[mensapen]], [[Intelligentie bij olifanten|olifanten]] en sommige [[walvisachtigen]], alleen dan minder geavanceerd.

==== Verlengd bewustzijn ====
[[Bestand:THE OUTLINE OF SCIENCE image127.jpg|thumb|In grote lijnen heeft de [[Evolutie (biologie)|evolutie]] van toename in hersenvolume geleid tot een toename van [[intelligentie]] en complexe gedragingen, dus wellicht ook in een toename van bewustzijn.]]
De bewustzijnstheorie van de erkende neurowetenschapper en [[neuroloog]] [[Antonio Damasio|António Rosa Damásio]] bestaat uit drie lagen, die gebaseerd zijn op een hiërarchie van fasen, waarbij elke fase zich voortzet vanuit de voorgaande. De eerste fase is het basisprincipe van een organisme en wordt de protozelf genoemd, opvolgend komt de kernzelf en ten slotte de autobiografische zelf. De protozelf is het samenhangende geheel van de neurale patronen; die van moment tot moment alleen de (onbewuste) fysieke toestand van een organisme weergeeft.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001002770000127X | titel = Consciousness and the brainstem | auteur = Josef Parvizi, Antonio Damasio | jaar = 2001 | uitgever = Science Direct | taal = en}}</ref> De daarbij benodigde hersengebieden zijn: de [[hypothalamus]]; die de [[homeostase (fysiologie)|homeostase]] controleert, de [[hersenstam]]; waarvan de kernen (nuclei) diverse lichaamssignalen verwerken, en de [[insula (hersenen)|insula]]; die gekoppeld is aan [[emotie]]s.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1053810007000633 | titel = Formalisation of Damasio’s theory of emotion, feeling and core consciousness | auteur = Tibor Bossea, Catholijn M. Jonker, Jan Treur | jaar = 2008 | uitgever = Science Direct | taal = en}}</ref> Die emoties zijn onbewuste lichamelijke reacties op interne of externe gebeurtenissen.

De volgende fase is het kernzelf, of het kernbewustzijn, het organisme wordt hierbij voorzien van een zelfgevoel in het moment. De processen die in de hersenen de toestanden van het lichaam reguleren en representeren worden dan bewust. Deze vorm van bewustzijn is wel vrij primitief en beschrijft alleen een onmiddellijke ervaring, zoals met een plotselinge beleving van pijn of genot. De derde stap is het autobiografische zelf, of bewustzijn. Deze organismen hebben een identiteit, een ontwikkeld zelfbesef en een geheugen. Een vergelijkende omschrijving is die van [[Piet Vroon]], die spreekt van een [[reptiel]]enbrein, een [[zoogdier]]enbrein en een mensenbrein.<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=9XMvoCUCc00C | titel = Evolutionair denken: de invloed van Darwin op ons wereldbeeld | auteur = Christiaan Jozef Joannes Buskes | jaar = 2006 | uitgever = | taal =}}</ref> Naast het evolutionaire perspectief en een enkele belevenis, kan Damasio's verklaringsmodel ook toegepast worden op een levensontwikkeling van een individueel [[organisme]].

==== Neuraal darwinisme ====
Neuraal darwinisme, of neurale groepsselectie, is een grootschalige [[theorie]] van de hersenfuncties, opgesteld door [[Gerald Edelman]]. De theorie bestaat uit drie grote delen, waarvan het derde deel ([[#Herintredende circuits|herintredende circuits]]) is omschreven in een hoofdstuk onder [[neurowetenschap]].

Met de andere twee delen maakt Edelman een onderscheid tussen primair en secundair bewustzijn:

* Primair bewustzijn: is het vermogen van mensen en dieren om waargenomen gebeurtenissen te integreren met geheugen, om zodoende een bewustzijn van het heden en het directe verleden te creëren; van de wereld om hen heen. Deze vorm van bewustzijn wordt soms ook wel het '[[zintuig|sensorische]] bewustzijn' genoemd, en wordt toegeschreven aan de meeste dieren. Het primaire bewustzijn is de aanwezigheid van verschillende [[Subjectiviteit|subjectieve]] zintuiglijke inhoud van bewustzijn, zoals: sensaties, [[emotie]]s, [[waarneming (perceptie)|waarneming]] en [[mentale beeldvorming]]. Het omvat bijvoorbeeld het ervaren van blauwheid van de oceaan, vogelgefluit horen of het gevoel van pijn. Dus het primaire bewustzijn verwijst naar het bewust zijn van dingen in het heden, zonder enig gevoel van verleden en toekomst.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC529293/ | titel = Wider than the sky The phenomenal gift of consciousness | auteur = Gerald M. Edelman | jaar = 2004 | uitgever = Yale University Press | taal = en}}</ref>
* Secondair bewustzijn: is een individu's toegankelijkheid van zijn geschiedenis en plannen, het wordt ook vaak geassocieerd met het bewust zijn van eigen bewustzijn. Het biedt de mogelijkheid om voorbij de grenzen te gaan van het huidige geheugen, ten opzichte van het primaire bewustzijn. Secondair bewustzijn is afhankelijk van het primaire bewustzijn, het omvat bepaalde functies, zoals: bewuste [[introspectie|zelfreflectie]], [[abstractie|abstract]] denken, [[wil (begrip)|wil]] en [[metacognitie]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.pnas.org/content/100/9/5520 | titel = Naturalizing consciousness: A theoretical framework | auteur = Gerald M. Edelman | jaar = 2003 | uitgever = PNAS | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Edelman | voornaam = Gerald | datum = | titel = Bright Air, Brilliant Fire: On The Matter Of The Mind | ISBN = 0465007643 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
<div class="afbnaastelkaar">[[Bestand:Limba sistemo sentekste.jpg|thumb|left|400x300px|De verbinding van de [[hersenstam]] (blauw) en het [[limbische systeem]] (rood) zorgt voor de essentiële lichaamsfuncties en overlevingsfuncties. Deze [[zenuwstelsel]] organisatie wordt met het primaire bewustzijn in verband gebracht.]]
[[Bestand:Gray685.png|thumb|left|400x300px|De verbinding van de [[thalamus]] en de [[Hersenschors|cortex cerebri]] (aan de bovenkant wordt het weergegeven) wordt met het secondaire bewustzijn in verband gebracht.]]
</div>
De theorie focust zich op twee verschillende [[zenuwstelsel]] organisaties: enerzijds de [[hersenstam]] en het [[limbisch systeem]] en anderzijds de [[thalamus]] en de [[Hersenschors|cortex cerebri]]. De hersenstam en het limbische systeem zorgen voor de essentiële lichaamsfuncties en overleving. Terwijl het [[thalamus|thalamocorticale]] systeem signalen ontvangt van de [[zenuwreceptor|sensorische receptoren]], die signalen verstuurt naar de [[spieren]], zoals die van [[arm (ledemaat)|armen]] en [[been (ledemaat)|benen]]. De [[theorie]] stelt dat de verbinding van deze twee systemen [[Dieren (biologie)|dieren]] heeft geholpen tijdens de [[evolutie]] om (extra) [[adaptatie (biologie)|adaptief]] gedrag aan te leren. Andere wetenschappers suggereren echter dat het primaire bewustzijn is voortgekomen vanuit het [[autonoom zenuwstelsel|autonome zenuwstelsel]] in de [[hersenen]]. Dat wil zeggen; dat de evoltionaire oorsprong afkomstig zou zijn vanuit sensaties en primaire [[emotie]]s; die voortvloeien uit sensoren en receptoren, zowel inwendig als uitwendig. Die signaleren of het welzijn van een dier direct wordt bedreigd door bijvoorbeeld: zuurstofgebrek, [[Dorst (biologie)|dorst]], [[honger]], [[pijn]] of extreme temperatuurverandering. Dit is gebaseerd op [[neurologie|neurologische]] gegevens, waaruit blijkt dat de [[thalamus]], [[Hippocampus (hersenen)|hippocapmpus]], [[orbitofrontale cortex]], [[Insula (hersenen)|insula]] en de [[mesencephalon|middenhersenen]] daarbij betrokken zijn.<ref>{{Citeer web| url = https://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=1007572&fileId=S0140525X07000891 | titel = Consciousness without a cerebral cortex: A challenge for neuroscience and medicine | auteur = Bjorn Merker | jaar = 2007 | uitgever = Cambridge University Press | taal = en}}</ref>[[Bestand:The-great-apes.png|thumb|Het secondair bewustzijn wordt waargenomen bij alle [[mensachtigen]].]]

Hoewel dieren met primair bewustzijn wel een [[langetermijngeheugen]] hebben, missen ze een uitdrukkelijke [[interpretatie]]. In het beste geval kunnen zij alleen in het moment dealen met de rechtstreekse plaats van handeling. Hoewel ze daarmee nog wel een voordeel hebben ten opzichte van dieren zonder die capaciteit, bracht de [[evolutie]] daarnaast een toenemende [[complexiteit]] voort in het bewustzijn, die met name bij [[zoogdier]]en voorkomt. Dieren met die complexiteit hebben het zogenaamde secundaire bewustzijn. Secondair bewustzijn wordt waargenomen bij dieren met [[semantiek|semantische]] mogelijkheden, zoals bij de vier [[mensachtigen]]. De rijkste vorm is aanwezig bij de [[mens]]elijke soort, die is uniek want het is een complexere vorm van [[communicatie]] ([[taal]]) die bestaat uit [[semantiek]] en [[syntaxis (taalkunde)|syntaxis]].

Er wordt ook nagegaan hoe de onderliggende [[neuraal netwerk|neurale mechanismen]] van het primaire bewustzijn tijdens de [[evolutie]] zijn ontstaan en behouden. Er wordt voorgesteld dat ergens rond de divergentie van [[reptielen]] naar [[zoogdieren]] en [[vogels]], de [[embryogenese|embryonale ontwikkeling]] voor een groot aantal nieuwe onderlinge neurale connecties zorgde. Op die manier werd er een rijkere 'herintredende' activiteit toegelaten tussen de meer achterste hersensystemen, voor het uitvoeren van [[Waarneming (perceptie)|perceptuele]] [[categorisatie]], en de meer voorste hersensystemen, die verantwoordelijk zijn voor het 'waarde-categoriegeheugen'; oftewel [[herinnering]]en. Het vermogen van een [[dier]] om zijn huidige hoedanigheid te relateren aan zijn eigen (geleerde) voorgeschiedenis levert een [[evolutie|evolutionair]] voordeel op. In latere evolutionaire tijdperken verschenen er meer 'herintredende circuits' die [[semantiek|semantische]] en [[taalkunde|taalkundige]] uitvoering koppelde aan [[categorisatie|categorische]] en conceptuele [[geheugen (psychologie)|geheugen]]systemen. Die ontwikkeling van het primaire bewustzijn veroorzaakte de [[evolutie|evolutionaire]] opkomst van het secondaire bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Edelman | voornaam = Gerald M. | datum = | titel = Wider Than the Sky: A Revolutionary View of Consciousness | ISBN = 0141015101 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Edelman | voornaam = Gerald M. | datum = 2007 | titel = Second Nature: Brain Science and Human Knowledge | ISBN = 0300125941 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

==== Mentale evolutie ====
[[Bestand:Fusiform face area face recognition.jpg|thumb|Een [[functionele MRI|fMRI]]-scan van iemand die gezichten bekijkt, waarbij het [[fusiform aangezichtshersengebied]] geactiveerd wordt.]]
Modulariteit van de geest is het idee dat de geest of het bewustzijn, (gedeeltelijk) is samengesteld uit aangeboren neurale structuren of modules die afzonderlijke en vastgestelde evolutionaire ontwikkelingsfuncties hebben. Bijvoorbeeld bij een specifieke vorm van [[agnosie]] genaamd [[prosopagnosie]] is het [[fusiform aangezichtshersengebied]] beschadigd, waardoor men niet in staat is om [[zintuiglijke gezichtsherkenning|gezichten te herkennen]]. Deze specifieke taak zou volgens de evolutionaire psychologie aangeduid kunnen worden als een zogenaamde gezichtsherkenningsmodule.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Steven J. C. Gaulin, Donald H. McBurney | datum = 2003 | titel = Evolutionary Psychology | ISBN = 0131115294 | pagina's = 81–101 | taal = en | URL = }}</ref> Andere voorbeelden van (cognitieve) modules van de geest (vergelijkbaar met [[Mobiele app|apps]] op een [[smartphone]]) zijn bijvoorbeeld: opvoeding, vriendschappen, partnerkeuze, voedselkeuze, taal, moralistisch oordelen etc.<ref>{{Citeer web| url = https://www.youtube.com/watch?v=PWHlvFiv70Q | titel = Why Everyone (Else) is a Hypocrite | auteur = Robert Kurzban | jaar = 2011 | uitgever = RSA | taal = en}}</ref> Dit standpunt wordt ook wel domeinspecifiek (of [[aangeboren kennis]]) genoemd; omdat de geestelijke vermogens worden gedifferentieerd op basis van specificiteit, oftewel het domein. Daarbij zijn ze enigszins genetisch bepaald of vooropgezet, ze worden geassocieerd met specifieke neurologische structuren in de hersenen.<ref>{{Citeer web | url = http://ebooks.cambridge.org/chapter.jsf?bid=CBO9780511752902&cid=CBO9780511752902A013 | titel = Origins of domain specificity: The evolution of functional organization | auteur = Lawrence A. Hirschfeld, Susan A. Gelman | jaar = 1994 | uitgever = Cambridge University Press | taal = en | dodeurl = ja }}</ref> Het is een uitgebreide en modernere vorm van [[frenologie]], vooral [[Jerry Fodor]] en [[Noam Chomsky]] hebben het idee van domeinspecifieke modulariteit van de geest doen herleven.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Fodor | voornaam = Jerry | datum = 1983 | titel = The Modularity of Mind: An Essay on Faculty Psychology | ISBN = 0262560259 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Daarnaast staat het idee van modulariteit van de geest die stelt dat mentale processen interacties zijn tussen niet-domeinspecifieke faculteiten in de hersenen, zoals; geheugen, verbeelding, oordelen en waarneming. Beide visies onderling worden soms ook wel aangeduid als het [[nature-nurture-debat]]. Volgens de evolutionaire psychologie bestaat de menselijke psychologie uit [[psychologische adaptatie]] als gevolg van [[selectiedruk]]; ten opzichte van [[tabula rasa (psychologie)|tabula rasa]], want die stelt in principe dat psychische of mentale [[Genetica|genetische]] [[erfelijkheid]] niet bestaat, met als verklaring dat ieder bewustzijn of geest 'schoon' of 'onbeschreven' begint; na zijn [[Geboorte (leven)|geboorte]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Jerome H. Barkow, Leda Cosmides, John Tooby | datum = 1992 | titel = The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture | ISBN = 0195101073 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

[[Memetica]] is de studie van mentale inhoud gebaseerd op de principes van [[evolutie]]([[biologie]]), ten opzichte van [[genetica]]. In vergelijking met [[gen]]en gaat het hierbij om de overdracht van [[Meme (memetica)|memen]] die van persoon tot persoon overgaan.<ref>{{Citeer web| url = http://pespmc1.vub.ac.be/Papers/Memetics-Springer.pdf | titel = Cultural Evolution and Memetics | auteur = Francis Heylighen & Klaas Chielens | jaar = 2009 | uitgever = Evolution, Complexity and Cognition group | taal = en}}</ref> Een meme bestaat uit informatieve inhoud of een idee, die zich verspreidt door mensen in [[sociaal netwerk|sociale netwerken]]. Ze worden overgedragen door: spraak, schrift, gebaren, apparatuur of andere manieren van nabootsing, aanleren of culturele overdracht. Een meme, zoals een geloof of stelling; kan 'gehost' worden in het bewustzijn van één of meerde individuen, waarna de meme zichzelf kan reproduceren van persoon tot persoon. Voorstanders van het concept noemen meer meme-eigenschappen, in analogie met de evolutie van genen, zoals: [[natuurlijke selectie]], [[Mutatie (biologie)|mutatie]], [[genetische variatie]], [[competitie]] en [[erfelijkheid]]. Die ieder het reproductieve succes van de meme beïnvloeden.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Graham | voornaam = Gordon | datum = 2002 | titel = Genes: A Philosophical Inquiry | ISBN = 0415252571 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Voortplantende memes die minder vruchtbaar zijn kunnen uitsterven, terwijl anderen overleven, 'gestorven' memes kunnen echter ook weer tot leven komen; wanneer er weer genoeg belangstelling voor is. Het succes van een meme hoeft overigens niks te zeggen over een bepaalde meerwaarde, want memes kunnen populair zijn maar tegelijkertijd ook onethisch; zoals bij [[terrorisme]], of onwetend zoals bij [[pseudowetenschap]], of onzinnig zoals bij sommige [[internetmeme]]s.<ref>{{Citeer web| url = http://philsci-archive.pitt.edu/9912/ | titel = An Evolutionary View of Science: Imitation and Memetics | auteur = Kantorovich, Aharon | jaar = 2013 | uitgever = Social Science Information | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Kelly | voornaam = Kevin | datum = 1995 | titel = Out of Control: The New Biology of Machines, Social Systems, & the Economic World | ISBN = 0201483408 | pagina's = 360 | taal = en| URL = }}</ref> Vooral bij culturele memen is de kwaliteit vaak subjectief en een kwestie van smaak. Volgens [[Richard Dawkins]], de bedenker van het concept, kunnen memen ook samenwerken, zoals religies die het idee delen van een leven na de dood, dergelijke samenklontering van memen noemt hij memencomplexen.<ref name="dawkins"/>

=== Kwantummechanica ===
[[Bestand:Chalmers's_double-aspect_theory_of_information.JPG|thumb|right|In vergelijking met de [[dubbel-aspecttheorie]] van informatie ziet [[David Bohm]] [[materie]] en bewustzijn als een expliciete orde vanuit een impliciete orde.]]
Er zijn ook natuurkundige theorieën van bewustzijn die een stap verder gaan dan de (standaard) cognitieve en neurale verklaringsmodellen. Het gaat om een groep van hypothesen die onder de noemer kwantumgeest of [[kwantumbewustzijn]] vallen.<ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/qt-consciousness/ | titel = Quantum Approaches to Consciousness | auteur = Harald Atmanspacher | jaar = 2015 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref> Volgens deze theorieën kan de basis van het bewustzijn niet verklaard worden binnen het kader van de [[klassieke natuurkunde]]. Zij stellen dat verschijnselen binnen de [[kwantummechanica]] zoals; [[kwantumverstrengeling]] en [[superpositie (natuurkunde)|superpositie]] een belangrijke rol spelen in de hersenfuncties; die wellicht de basis van het bewustzijn kunnen verklaren. De voorstanders van het kwantumbewustzijn stellen dat het alternatieve en contra-intuïtieve karakter van kwantummechanica nodig is, om zodoende obstakels binnen de andere bewustzijnstheorieën te overbruggen. Binnen het onderzoek houdt men zich bezig met bepaalde kwesties, zoals de significantie van kwantummechanica binnen; het bewustzijnsonderzoek, de biologie of het zenuwstelsel, maar ook of de oorzaken van psychiatrische stoornissen verklaart kunnen worden als kwantumfysieke veranderingen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25668717 | titel = Quantum neurophysics: From non-living matter to quantum neurobiology and psychopathology | auteur = Tarlacı S, Pregnolato M | jaar = 2015 | uitgever = PubMed | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/consciousness/#QuaThe | titel = Quantum theories | auteur = Robert Van Gulick | jaar = 2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}</ref>
[[Bestand:Chemical synapse schema cropped.jpg|thumb|left|De conventionele opvatting is dat het bewustzijn ontstaat door de verbindingen tussen [[neuron]]en.]]
[[Eugene Wigner]] ontwikkelde het idee dat [[kwantummechanica]] iets heeft te maken met de werking van de geest of het bewustzijn. Hij stelde dat het [[ineenstorten van de golffunctie]] wordt veroorzaakt vanwege de [[interactie]] met het bewustzijn, bekend als de [[Von Neumann–Wigner interpretatie]].<ref>{{Citeer web| url = http://scitation.aip.org/content/aapt/journal/ajp/35/12/10.1119/1.1973829 | titel = Remarks on the Mind Body Question, in Symmetries and Reflections, Scientific Essays | auteur = Wigner, Eugene; Henry Margenau | jaar = 1967 | uitgever = American Journal of Physics | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = John Archibald Wheeler, Wojciech Hubert Zurek | datum = 2014 (1939) | titel = Quantum Theory and Measurement (Princeton Legacy Library) | ISBN = 0691613168 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Andere hedendaagse natuurkundigen en filosofen zijn van mening dat dergelijke argumenten niet overtuigend zijn. [[Victor Stenger]] kenmerkt het kwantumbewustzijn als een [[mythe]], zonder een [[wetenschap]]pelijke basis, die tussen het rijtje van [[god (algemeen)|goden]], [[eenhoorn (fabeldier)|eenhoorns]] en [[draak (fabeldier)|draken]] thuishoort.<ref>{{Citeer web | url = http://www.colorado.edu/philosophy/vstenger/Quantum/QuantumConsciousness.pdf | titel = The Myth of Quantum Consciousness | auteur = Victor J. Stenger | jaar = 1992 | uitgever = The Humanist | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 6 juni 2011 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20110606035531/http://www.colorado.edu/philosophy/vstenger/Quantum/QuantumConsciousness.pdf | dodeurl = ja }}</ref> Hoewel dergelijke theorieën vaak omstreden zijn en door [[scepticisme|sceptici]] worden afgewezen,<ref name="consc.net"/> als [[kwantummystiek]], zijn er ook die door vooraanstaande wetenschappers worden voortgezet.

[[David Bohm]] is een prominent [[theoretische natuurkunde|theoretisch natuurkundige]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = Peat | voornaam = F. David | datum = 1997 | titel = Infinite Potential: The Life and Times of David Bohm | ISBN = 0201328208 | pagina's = | taal = en | URL =https://archive.org/details/infinitepotentia0000peat}}</ref> die [[kwantummechanica|kwantumtheorie]] en [[relativiteitstheorie]] bekijkt als tegenstrijdigheden van elkaar, die een meer fundamenteler niveau impliceren van het universum. Oftewel een verwijzing naar een diepere [[theorie]], die hij formuleerde als een [[kwantumveldentheorie]]. Dit fundamenteler niveau wordt voorgesteld om het onverdeelde geheel te vertegenwoordigen, met een impliciete orde waaruit een expliciete orde kan voortkomen, die wij vervolgens kunnen [[ervaring|ervaren]]. [[Impliciete en expliciete orde]] zijn twee verschillende beschrijvingen van hetzelfde fenomeen, of aspect van de realiteit, oftewel een [[dubbel-aspecttheorie]]. Zijn voorgestelde impliciete orde geldt zowel voor [[materie]] als bewustzijn, die de relatie tussen beiden zou kunnen verklaren. Hij ziet bewustzijn en materie als projecties in onze expliciete orde van een onderliggende impliciete orde. Hij stelt; wanneer we materie observeren; zien we in principe niks wat ons helpt om bewustzijn te begrijpen.

Hij nam de ervaring van luisteren naar [[muziek]] als voorbeeld. Stellend dat het [[gevoel]] van [[beweging (natuurkunde)|beweging]] en verandering, die deel uitmaken van een muziekervaring, afkomstig zijn van het bijeenhouden van het directe verleden en [[heden]] in de [[hersenen]]. [[muzieknoot|Muzieknoten]] uit het verleden zijn eerder transformaties, in plaats van [[herinnering]]en; oftewel de muzieknoten die impliciet in het directe verleden waren, worden expliciet in het heden. Bohm zag de bewegingen, veranderingen of stromingen die samenhangen met ervaringen; als een manifestatie vanuit de impliciete orde, oftewel dat het bewustzijn (de expliciete orde) tevoorschijn komt vanuit de impliciete orde. Hij [[propositie|beweert]] dat het werk over [[baby]]'s van [[psycholoog]] [[Jean Piaget]] daar [[wetenschappelijk bewijs|bewijs]] van levert.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Piaget | voornaam = Jean | datum = 1998 | titel = Selected Works: Origin of Intelligence in the Child | ISBN = 0415168929 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Volgens Bohm laten deze studies zien dat jonge kinderen leren over [[tijd]] en [[ruimte (natuurkunde)|ruimte]]; omdat ze al een ingebouwd of 'vastgelegd' begrip van beweging hebben; als (expliciet) onderdeel van de impliciete orde. Hij vergelijkt 'vastgelegd' met de theorie van [[Noam Chomsky]], die stelt dat [[spraakleer]] is 'vastgelegd' in menselijke [[hersenen]]. Verder heeft Bohm geen voorstel gedaan hoe zijn theorie [[falsifieerbaarheid|gefalsificeerd]] kan worden, door middel van bijvoorbeeld een specifiek [[neuraal netwerk]] aan te wijzen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Bohm | voornaam = David | datum = | titel = Wholeness and the Implicate Order | ISBN = 0415289793 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

==== Holonomische hersentheorie ====
[[Bestand:Holography-reconstruct.png|thumb|Een [[technisch tekenen|technische tekening]] van een [[hologram]]. Elke regio van de [[fotografie|fotografische]] plaat bevat het hele [[beeld (optica)|beeld]].]]
De holonomische hersentheorie of kwantum[[holografie]] is in eerste instantie door Karl Pribram ontwikkeld, later is de theorie in samenwerking met [[David Bohm]] verder uitgewerkt. Het is een model van menselijke cognitie en (kwantum)bewustzijn die de hersenen beschrijft als een holografisch opslagnetwerk.<ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/26261441_Samuel_Butler_and_human_long-term_memory_Is_the_cupboard_bare | titel = Samuel Butler and human long-term memory. Is the cupboard bare? | auteur = Donald Forsdyke | jaar = 2009 | uitgever = Department of Biochemistry Queen's University | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/235266973_The_decade_of_the_brain_-_further_thoughts | titel = The decade of the brain – further thoughts | auteur = Alex M. Andrew | jaar = 1997 | uitgever = Kybernetes | taal = en}}</ref> Pribram stelt dat de benodigde processen; de elektrische oscillaties in [[dendriet (neurologie)|dendritische]] webben zijn, wat verschilt van de algemeen bekende [[actiepotentiaal|actiepotentialen]] in de [[axon]]en en de [[synaps]]en.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0732118X99000240 | titel = Conscious awareness: processing in the synaptodendritic web | auteur = Karl H. Pribram, Shelli D. Meade | jaar = 1999 | uitgever = New Ideas in Psychology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0020025598100828 | titel = Quantum holography: Is it relevant to brain function? | auteur = Karl H. Pribram | jaar = 1999 | uitgever = Information Sciences | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0732118X94000477 | titel = Chaos theory and the evolution of consciousness and mind: A thermodynamic-holographic resolution to the mind-body problem | auteur = Larry R. Vandervert | jaar = 1995 | uitgever = New Ideas in Psychology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1320946 | titel = The relationship between the Gabor elementary function and a stochastic model of the inter-spike interval distribution in the responses of visual cortex neurons | auteur = Berger DH, Pribram KH | jaar = 1992 | uitgever = Center for Brain Research and Informational Science | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.mindmatter.de/journal/abstracts/mmabstracts2_1.html | titel = Consciousness Reassessed | auteur = Pribram, K.H. | jaar = 2004 | uitgever = Mind and Matter | taal = en}}</ref> Die oscillaties zijn golven die [[interferentie (natuurkunde)|interferentiepatronen]] creëren waarmee het geheugen van nature wordt gecodeerd, die patronen kunnen geanalyseerd worden met de [[fouriertransformatie]]. Pribram en anderen veronderstellen dat de overeenkomsten van de hersenprocessen, met de opslag van gegevens in een hologram; ook geanalyseerd kunnen worden met dezelfde [[fouriertransformatie]].
[[Bestand:Rainbow hologram.jpeg|thumbnail|left|Een enkele [[hologram]] kan [[driedimensionaal|3D-informatie]] op een [[2D]] manier opslaan. Dergelijke eigenschappen kunnen eventueel ook hersenfuncties verklaren, zoals [[object (ding)|objecten]] bekijken vanuit verschillende posities terwijl er maar één [[locatie|positie]] is opgeslagen.]]
In een hologram kan elk gedeelte met voldoende ruimte het geheel van de opgeslagen informatie bevatten. In de theorie is elk gedeelte van een [[langetermijngeheugen]] eveneens verdeeld over een [[dendriet (neurologie)|dendritische]] [[as (mechanica)|as]], zodat elk deel van het [[Dendriet (neurologie)|dendritische]] netwerk alle opgeslagen informatie van het gehele netwerk bevat.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4556285 | titel = Holography, 1948–1971| auteur = Gabor D. | jaar = 1972 | uitgever = NCBI | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4338085 | titel = Holographic aspects of temporal memory and optomotor responses | auteur = Borsellino A, Poggio T. | jaar = 1972 | uitgever = NCBI | taal = en}}</ref> Dit model staat voor een aantal belangrijke aspecten van het menselijke bewustzijn, waaronder het snelle associatieve [[geheugen (psychologie)|geheugen]], die verbindingen mogelijk maakt tussen verschillende delen met de opgeslagen informatie en de [[Non-lokaal|non-lokaliteit]] van geheugenopslag. Want een specifieke [[herinnering]] wordt niet opgeslagen op een specifieke locatie, zoals in een enkele [[neuron]].<ref>{{Citeer web| url = http://www.sleepandhypnosis.org/article.asp?id=184 | titel = Dreams and Neuroholography: An Interdisciplinary Interpretation of Development of Homeotherm State in Evolution | auteur = István Bókkon | jaar = 2005 | uitgever = Sleep and Hypnosis | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.nature.com/nature/journal/v217/n5128/abs/217584a0.html | titel = Holographic Model of Temporal Recall | auteur = D. Gabor | jaar = 1968 | uitgever = Nature | taal = en}}</ref>

Een analogie hiervoor is het ontvangstgedeelte van een [[radio]]-[[antenne (straling)|antenne]]. Waarbij ieder gedeelte van de [[antenne (straling)|antenne]] toegang kan krijgen tot alle [[kanaal (telecommunicatie)|kanalen]], het is vergelijkbaar met hoe de gehele informatie van een [[hologram]] is opgenomen in een onderdeel. Volgens de holonomische hersentheorie worden [[herinnering]]en opgeslagen in bepaalde algemene regio's, maar [[non-lokaal]] binnen deze regio's.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20418020 | titel = Nonlocal neurology: beyond localization to holonomy | auteur = Globus GG, O'Carroll CP | jaar = 2010 | uitgever = NCBI | taal = en}}</ref> Hierdoor kunnen de hersenen hun functie en geheugen behouden zelfs bij beschadiging.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0378437103009245 | titel = A mathematical model of capacious and efficient memory that survives trauma | auteur = Vipin Srivastavaa, S.F. Edwards | jaar = 2004 | uitgever = Physica A: Statistical Mechanics and its Applications | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11062-012-9313-x | titel = Solution of the Problem of Central Pattern Generators and a New Concept of Brain Functions | auteur = K. V. Baev | jaar = 2012 | uitgever = Neurophysiology | taal = en}}</ref> Het geheugen is pas beschadigd of verloren wanneer er geen enkel onderdeel groot genoeg meer is om het geheel te onthouden. Dat kan ook verklaren waarom sommige mensen hun intelligentie kunnen behouden, terwijl er grote tot halve delen van hun hersenen ontbreken, ook bij diverse kruissneden in de hersenen gaat het geheugen vaak niet verloren.

Pribram stelt voor dat de [[zenuwcel|neurale]] [[hologram]]men worden gevormd door de [[diffractie]]patronen van oscillerende elektrische golven in de [[cortex (anatomie)|cortex]]. Het is tevens belangrijk om een verschil aan te duiden tussen het idee van holonomische en holografische hersenen. Pribram suggereert niet dat de hersenen functioneren als een enkele hologram. Integendeel, want de golven binnenin kleinere [[neuraal netwerk|neurale netwerken]] creëren gelokaliseerde [[hologram]]men in de grotere hersenfuncties, die [[patch]] van holografie wordt holonomie genoemd. Een holografisch model kan ook rekening houden met bepaalde geheugenfuncties, terwijl traditionele modellen dat niet (goed) kunnen, zoals het vroege verzadigingspunt van geheugen in het [[Hopfield-netwerk]], want die kan resulteren in een behoorlijke vertraging of onbetrouwbaarheid. Anderzijds hebben holografische geheugenmodellen veel grotere (theoretische) opslagcapaciteit. De [[model (wetenschap)|modellen]] kunnen diverse functies aantonen, zoals het associatieve geheugen, het opslaan van complexe connecties tussen verschillende concepten, maar ook het terughalen van '[[vergeten]]' dingen, die [[datacompressie|lossy-gecomprimeerd]] zijn opgeslagen.<ref>{{Citeer web| url = https://www.researchgate.net/publication/233836706_Encoding_Structure_in_Holographic_Reduced_Representations | titel = Encoding Structure in Holographic Reduced Representations| auteur = Matthew A. Kelly, Dorothea Blostein, Douglas J Mewhort | jaar = 2012 | uitgever = Canadian journal of experimental psychology | taal = en}}</ref>

==== Georkestreerde objectieve reductie ====
[[Bestand:Neuron Cell Body.png|thumb|De [[microtubuli]] bevinden zich onder andere in de [[dendriet (neurologie)|dendrieten]] van de [[neuron]].]]
De [[Wiskundige natuurkunde|wiskundige natuurkundige]] [[Roger Penrose]] en de [[anesthesioloog]] [[Stuart Hameroff]] werken samen aan een [[theorie]] genaamd georkestreerde objectieve reductie (Orch-OR). Het is een ruime combinatie van diverse benaderingen en [[vakgebied|disciplines]], zoals [[moleculaire biologie]], [[neurowetenschap]], [[kwantumfysica]], [[farmacologie]], [[filosofie]], kwantuminformatie ([[qubit]]s) en aspecten van [[kwantumgravitatie]].<ref>{{Citeer web| url = https://content.iospress.com/articles/fundamenta-informaticae/fi81-1-3-11 | titel = On Gödel's Theorem and Mechanism: Inconsistency or Unsoundness is Unavoidable in any Attempt to 'Out-Gö del' the Mechanist | auteur = Krajewski, Stanisław | jaar = 2007 | uitgever = Institute of Philosophy | taal = en}}</ref> Orch-OR is een [[hypothese]] waarbij het bewustzijn in de hersenen afkomstig is vanuit de processen binnenin [[neuron]]en.<ref>{{Citeer web| url = https://www.huffingtonpost.com/deepak-chopra/collision-course-in-the-s_b_4982567.html | titel = 'Collision Course' in the Science of Consciousness: Grand Theories to Clash at Tucson Conference | auteur = Deepak Chopra | jaar = 2014 | uitgever = Huffington post | taal = en}}</ref> Daartegenover staat de conventionele opvatting, die stelt dat het bewustzijn ontstaat door de verbindingen tussen neuronen.<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1007%2FBF02478259 | titel = A logical calculus of the ideas immanent in nervous activity | auteur = Warren S. McCulloch, Walter Pitts | jaar = 1943 | uitgever = The bulletin of mathematical biophysics | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1113/jphysiol.1952.sp004764/pdf | titel = A quantitative description of membrane current and its application to conduction and excitation in nerve | auteur = Hodgkin, Huxley | jaar = 1952 | uitgever = The Journal of Physiology | taal = en}}</ref> De objectieve reductie (OR) stelt dat het [[ineenstorten van de golffunctie]] wordt veroorzaakt zonder invloed van observatie. In tegenstelling tot de [[kopenhaagse interpretatie]], waarbij het observeren niet geheel los staat van de ineenstorting.<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1571064513001905 | titel = Reply to seven commentaries on “Consciousness in the universe: Review of the ‘Orch OR’ theory” | auteur = Stuart Hameroff, Roger Penrose | jaar = 2014 | uitgever = Elsevier – Physics of Life Reviews | taal = en}}</ref>
[[Bestand:Microtubule structure.png|thumb|left|De structuur van een [[microtubule]].]]
OR wordt georkestreerd door non-computable [[Kwantumcomputer|kwantumberekeningen]], uitgevoerd door [[qubit]]s die collectief gevormd worden in de [[moleculaire geometrie|moleculaire structuren]] van de [[microtubuli]] in de hersenen. De [[qubit]]s zijn gebaseerd op oscillerende [[dipool|dipolen]], die [[superpositie (natuurkunde)|superpositionele]] [[resonantie (natuurkunde)|resonerende]] ringen vormen in de [[helix (wiskunde)|helixvormige]] banen van de [[microtubulus]]. De oscillaties zijn elektrisch, door de ladingsscheiding vanuit [[londonkracht]], of magnetisch (meest gunstig), door [[Elektronspinresonantie|elektronspin]] en mogelijk door [[Kernspinresonantie|kernspin]]; want die blijven langer [[isolatie (afscherming)|geïsoleerd]] en komen voor in de frequentiegebieden: [[gigahertz]], [[megahertz]] en [[kilohertz]]. Orkestratie verwijst naar het hypothetische proces van [[microtubuli geassocieerde eiwitten]] (MAP), die de [[ineenstorten van de golffunctie|reductie]] van [[qubit]]toestanden orkestreren door de [[ruimtetijd]]-scheiding van hun [[Superpositie (natuurkunde)|superpositionele]] toestand te wijzigen. Uiteindelijk stelt Orch-OR dat het bewustzijn een proces in de structuur van het [[Heelal|universum]] is; verbonden met de [[hersenen]] via kwantumberekeningen in de microtubuli.

Het argument van [[Roger Penrose]] vloeit voort uit de [[onvolledigheidsstellingen van Gödel]]. Penrose stelt dat een formeel systeem zijn eigen inconsistentie niet kan bewijzen, terwijl de onbewijsbare resultaten van [[Gödel]] wel bewezen kunnen worden door menselijke [[wiskundige]]n. Hij gebruikte deze vergelijking, om aan te geven dat menselijke wiskundigen geen systemen van [[formeel bewijs]] zijn; die lopen op een [[berekenbaarheid|computable]] [[algoritme]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Gödel | voornaam = Kurt | datum = 1992 | titel = On Formally Undecidable Propositions of Principia Mathematica and Related Systems | ISBN = 0486669807 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[Schaakcomputer]]s kunnen mensen wel verslaan, maar hebben daarentegen totaal geen begrip van waar ze mee bezig zijn. Penrose stelt een nieuwe vorm van de [[interpretatie van de kwantummechanica]] voor (de [[Penrose-interpretatie]]); vanwege de willekeur in een aantal andere [[interpretatie]]s. Hij stelt dat elke [[superpositie (natuurkunde)|kwantum superpositie]] zijn eigen gedeelte van [[ruimtetijd]] heeft, die onstabiel worden en ineenstorten zodra ze wordt gescheiden door meer dan één [[plancklengte]]. Penrose suggereert dat objectieve reductie juist geen willekeur of [[algoritme|algoritmische]] werking vertegenwoordigt, maar een non-computable invloed in de [[ruimtetijd]] [[geometrie]]. Waar eerst wiskundige inzichten uit voortkwamen, vervolgens met een theoretische uitbreiding, werd daar het bewustzijn van afgeleid.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Penrose | voornaam = Roger | datum = 2002 | titel = The Emperor's New Mind: Concerning Computers, Minds, and the Laws of Physics | ISBN = 0192861980 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
[[Bestand:Eukaryotic cilium diagram en.svg|thumb|Een [[diagram]] van de [[trilhaar]] van een [[eukaryoot]].]]
[[Stuart Hameroff]] heeft na het lezen van [[Roger Penrose]]s boek (''The Emperor's New Mind'') contact met Penrose opgenomen. De theorie van objectieve reductie, als een essentiële voorwaarde voor het bewustzijn, had in principe nog een biologische fundatie nodig.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Penrose | voornaam = Roger | datum = 1996 | titel = Shadows of the Mind: A Search for the Missing Science of Consciousness | ISBN = 0195106466 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[Stuart Hameroff]] leverde een [[hypothese]] die stelt dat de [[microtubuli]] in de [[dendriet (neurologie)|dendrieten]] van [[neuron]]en geschikte gastheren zijn voor bepaalde kwantumgedragingen. Microtubuli zijn buisvormig en onderdeel van het [[cytoskelet]], opgebouwd uit [[tubuline]][[dimeer|dimeren]] ([[Proteïne|eiwitten]]). Hameroff stelt dat neuronen in principe nog te groot zijn om bewustzijn als eigenschap te huisvesten. Hij geeft daarbij het voorbeeld van een [[pantoffeldiertje]], die geen zenuwstelsel met neuronen heeft, maar toch in staat is om te zwemmen, te vluchten voor vijanden, [[seks]] te hebben en voedsel te vinden. Zowel [[tastzin]] als [[motoriek]] gebeurt door middel van [[trilhaar|trilharen]], die ook zijn opgebouwd uit [[microtubuli]]. Het buigen van de [[trilhaar|trilharen]] en de signalering gebeurt door [[motoreiwit]]ten, genaamd [[dyneïne]] en [[kinesine]]. Hetzelfde proces vindt ook plaats in de [[dendriet (neurologie)|dendrieten]] van [[neuron]]en in de [[hersenen]]. Het zogenaamde [[tau-eiwit]] geeft aan door welke [[dendriet (neurologie)|dendrieten]] de [[motoreiwit]]ten moeten gaan, daarnaast functioneren ze ook als versteviging.<ref>{{Citeer web| url = https://www.quantamagazine.org/20131107-physicists-eye-quantum-gravity-interface/ | titel = Physicists Eye Quantum-Gravity Interface | auteur = Natalie Wolchover | jaar = 2013 | uitgever = Quanta | taal = en}}</ref> De [[tau-eiwit]]ten vestigen of coderen zich op bepaalde plekken op de microtubuli, wat een mogelijke biologische verklaring van het [[geheugen (psychologie)|geheugen]] en [[leren]] zou kunnen inhouden. Bij de [[ziekte van Alzheimer]] is er bijvoorbeeld een tekort aan [[tau-eiwit]] waardoor [[microtubuli]] afbreken en de signalering binnen [[dendriet (neurologie)|dendrieten]] wegvalt.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Penrose, Hameroff, Stapp, Chopra | voornaam = | datum = 2011 | titel = Consciousness and the Universe: Quantum Physics, Evolution, Brain & Mind | ISBN = 0982955200 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>[[Bestand:Paramecium bursaria.ogv|thumb|left|Video van een [[pantoffeldiertje]]. [[Tastzin]] en [[motoriek]] wordt geregeld door [[microtubuli]] in zijn [[trilhaar|trilharen]].]]
De theorie ziet [[microtubuli]] als een ([[gevoel]]smatige) voorganger van het (organiserende) zenuwstelsel, die samen met de hersenen later ontwikkelde in de loop van evolutie. Daarnaast stelt Orch-OR dat de [[oorsprong van het leven]] vanuit het levenloze is ontstaan, in de zogenaamde [[oersoep]]. Net zoals het [[Miller-Urey-experiment]] aantoont kunnen ([[amfifiel]]) [[biomolecuul|biomoleculen]] onder bepaalde omstandigheden ontstaan. Die [[molecuul|moleculen]] kunnen [[micel]]structuren (voorlopers van [[proteïne]]n) vormen, totdat een juiste sequentie zich positief voordoet, als een goed (OR)gevoel of 'protobewustzijn'. Vervolgens wordt die feedback aan de biologische structuur meegegeven; om zodoende het genot of een goed gevoel verder te optimaliseren. Volgens de theorie is een goed gevoel of [[genot]] de drijvende kracht van evolutie, als motivatie voor de '[[The Selfish Gene|zelfzuchtige genen]]'.<ref>{{Citeer web| url = https://phys.org/news/2015-04-quantum-criticality-life-proteins.html | titel = Quantum Criticality in life's proteins | auteur = John Hewitt | jaar = 2015 | uitgever = Phys | taal = en}}</ref>

De Orch-OR theorie wordt behoorlijk bekritiseerd door wiskundigen,<ref>{{Citeer web| url = http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0004370298000526 | titel = Why Gödel's theorem cannot refute computationalism | auteur = Geoffrey LaForte, Patrick J. Hayes, Kenneth M. Ford | jaar = 1998 | uitgever = Artificial Intelligence | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/summary?doi=10.1.1.130.7027 | titel = Penrose’s Gödelian argument | auteur = Solomon Feferman | jaar = 1996 | uitgever = Cite Seer | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=0jSS-3Bl06cC&lpg=PP1&pg=PA173&redir_esc=y#v=onepage&q&f=true | titel = In Logic, Philosophy and Foundations of Mathematics and Computer Science:In Recognition of Professor Andrzej Grzegorczyk | auteur = Krajewski, Stanislaw | jaar = 2008 | uitgever = Fundamenta Informaticae | taal = en}}</ref> filosofen<ref>{{Citeer web| url = https://consc.net/mindpapers/6.1b | titel = Godelian arguments | auteur = David Chalmers, David Bourget | jaar = 2009 | uitgever = | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web | url = http://users.ox.ac.uk/~jrlucas/Godel/referenc.html | titel = References for Criticisms of the Gödelian Argument | auteur = John Lucas | jaar = 2004 | uitgever =  | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefdatum = 3 juli 2020 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20200703180031/http://users.ox.ac.uk/~jrlucas/Godel/referenc.html | dodeurl = ja }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/BOOAOP-2 | titel = An Open Peer Commentary on The Emperor's New Mind | auteur = B. Boolos | jaar = 1990 | uitgever = Philpapers | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=6748820 | titel = How subtle is Gödel's theorem? More on Roger Penrose. | auteur = Martin Davis | jaar = 1993 | uitgever = Behavioral and Brain Sciences | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.nytimes.com/books/97/04/27/nnp/17540.html | titel = The Best of All Possible Brains? | auteur = Hilary Putnam | jaar = 1995 | uitgever = New York: Oxford University Press | taal = en}}</ref> en wetenschappers.<ref>{{Citeer web| url = http://journals.aps.org/pre/abstract/10.1103/PhysRevE.61.4194 | titel = Importance of quantum decoherence in brain processes | auteur = Max Tegmark | jaar = 2000 | uitgever = Phys. Rev.| taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://journals.aps.org/pre/abstract/10.1103/PhysRevE.80.021912 | titel = Penrose-Hameroff orchestrated objective-reduction proposal for human consciousness is not biologically feasible | auteur = Laura K. McKemmish, Jeffrey R. Reimers, Ross H. McKenzie, Alan E. Mark, Noel S. Hush | jaar = 2009 | uitgever = Phys. Rev. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://philsci-archive.pitt.edu/3049/ | titel = Falsifications of Hameroff-Penrose Orch OR Model of Consciousness and Novel Avenues for Development of Quantum Mind Theory | auteur = Georgiev, D.D. | jaar = 2007 | uitgever = NeuroQuantology | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.nature.com/nature/journal/v440/n7084/full/440611a.html | titel = Concept Quantum mechanics in the brain | auteur = Christof Koch, Klaus Hepp | jaar = 2006 | uitgever = Nature | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://scitation.aip.org/content/aip/journal/jmp/53/9/10.1063/1.4752474 | titel = Coherence and decoherence in the brain | auteur = K. Hepp | jaar = 2012 | uitgever = J. Math. Phys. | taal = en}}</ref> Voornamelijk vanwege de perifere veronderstellingen, zij verzoeken de auteurs daarom ook om herziening, oftewel een verdere uitwerking van de theorie, met daarbij vooral de basishypothese te behouden.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25232047 | titel = The feasibility of coherent energy transfer in microtubules | auteur = Craddock TJ, Friesen D, Mane J, Hameroff S, Tuszynski JA | jaar = 2014 | uitgever = | taal = en}}</ref>

Bevestiging van de theorie<ref>{{Citeer web| url = https://www.elsevier.com/about/press-releases/research-and-journals/discovery-of-quantum-vibrations-in-microtubules-inside-brain-neurons-corroborates-controversial-20-year-old-theory-of-consciousness | titel = Discovery of Quantum Vibrations in “Microtubules” Inside Brain Neurons Corroborates Controversial 20-Year-Old Theory of Consciousness | auteur = Mareike Gutschner | jaar = 2014 | uitgever = Elsevier | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://uk.news.yahoo.com/quantum-vibrations-brain-opens-39-pandora-39-box-160301481.html | titel = Quantum Vibrations in Brain Opens 'Pandora's Box' of Theories of Consciousness | auteur = Hannah Osborne | jaar = 2014 | uitgever = | taal = en}}</ref> komt van Anirban Bandyopadhyay, die met behulp van [[nanotechnologie]] en [[spectroscopie]], kwantumtrillingen in [[microtubuli]] kan opnemen en weergeven.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23567633 | titel = Atomic water channel controlling remarkable properties of a single brain microtubule: correlating single protein to its supramolecular assembly | auteur = Sahu S, Ghosh S, Ghosh B, Aswani K, Hirata K, Fujita D, Bandyopadhyay A | jaar = 2013 | uitgever = NCBI | taal = en}}</ref> Daaropvolgend komt een studie met de werking van [[transcranieel pulserend ultrageluid]] ([[echografie]]), waardoor [[amyloïde plaques]] afbreken, maar ook geheugenfuncties van muizen met de [[ziekte van Alzheimer]] worden daardoor verbetert.<ref>{{Citeer web| url = http://www.nhs.uk/news/2015/03March/Pages/Ultrasound-breakthrough-in-treating-Alzheimers-in-mice.aspx | titel = Ultrasound 'breakthrough' in treating Alzheimer's – in mice | auteur = Warren S. McCulloch, Walter Pitts | jaar = 2015 | uitgever = NHS | taal = en}}</ref>

{{Clearleft}}

=== Elektromagnetisme ===
[[Bestand:EB dynamic fields movie ND.gif|thumb|Weergave van een [[elektromagnetisch veld]].]]
De [[Elektromagnetisme|elektromagnetische]] theorieën (EM) van het bewustzijn stellen voor dat het bewustzijn opgevat kan worden als een elektromagnetisch verschijnsel. Elektromagnetische veldtheorieën stellen voor dat het bewustzijn ontstaat; wanneer de hersenen een elektromagnetisch veld produceren met specifieke eigenschappen. Een aantal EM theorieën van bewustzijn zijn ook kwantumbewustzijnstheorie, zoals quantumbreindynamica (QBD), die de hersenfuncties uitleggen binnen het kader van de kwantumveldentheorie.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Mari Jibu; Kunio Yasue | datum = 1995 | titel = Quantum Brain Dynamics and Consciousness: An introduction | ISBN = 1556191839 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Vitiello | voornaam = Giuseppe | datum = 2001 | titel = My Double Unveiled: The dissipative quantum model of brain | ISBN = 1588110761 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.bm-science.com/ | titel = Brain and Mind Research | auteur = Andrew A. Fingelkurts and Alexander A. | jaar = | uitgever = BM-science | taal = en}}</ref> EM theorieën worden bijvoorbeeld voorgesteld door Susan Pockett<ref>{{Citeer boek| achternaam = Pockett | voornaam = Susan | datum = 2000 | titel = The Nature of Consciousness: A Hypothesis | ISBN = 0595122159 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> en Johnjoe McFadden,<ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/MCFTCE | titel = The conscious electromagnetic information field theory: The hard problem made easy? | auteur = J. McFadden | jaar = 2002 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/MCFSFA | titel = Synchronous firing and its influence on the brain's electromagnetic field: Evidence for an electromagnetic field theory of consciousness | auteur = J. McFadden | jaar = 2002 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://philpapers.org/rec/MCFTCF-3 | titel = The CEMI field theory: Seven clues to the nature of consciousness | auteur = J. McFadden | jaar = 2006 | uitgever = Springer | taal = en}}</ref> die door anderen zoals William Uttal weer worden bekritiseerd.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Uttal | voornaam = William R. | datum = 2014 | titel = Neural Theories of Mind: Why the Mind-Brain Problem May Never Be Solved | ISBN = 1138004200 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>
[[Bestand:Transcranial magnetic stimulation.jpg|thumb|left|[[Transcraniële magnetische stimulatie]] heeft zowel [[Diagnose|diagnostische]]<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/22349304 | titel = A practical guide to diagnostic transcranial magnetic stimulation: report of an IFCN committee | auteur = Groppa S, Oliviero A, Eisen A, Quartarone A, Cohen LG, Mall V, Kaelin-Lang A, Mima T, Rossi S, Thickbroom GW, Rossini PM, Ziemann U, Valls-Solé J, Siebner HR. | jaar = 2012 | uitgever = Clinical Neurophysiology | taal = en}}</ref> als [[Therapie|therapeutische]]<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25034472 | titel = Evidence-based guidelines on the therapeutic use of repetitive transcranial magnetic stimulation (rTMS) | auteur = Lefaucheur JP, André-Obadia N, Antal A, Ayache SS, Baeken C, Benninger DH, Cantello RM, Cincotta M, de Carvalho M, De Ridder D, Devanne H, Di Lazzaro V, Filipović SR, Hummel FC, Jääskeläinen SK, Kimiskidis VK, Koch G, Langguth B, Nyffeler T, Oliviero A, Padberg F, Poulet E, Rossi S, Rossini PM, Rothwell JC, Schönfeldt-Lecuona C, Siebner HR, Slotema CW, Stagg CJ, Valls-Sole J, Ziemann U, Paulus W, Garcia-Larrea L. | jaar = 2014 | uitgever = Clinical Neurophysiology | taal = en}}</ref> effecten.]]
Het uitgangspunt van Pockett en McFadden is wanneer er een [[neuron]] wordt afgevuurd om een [[actiepotentiaal]] te genereren, die resulteert in een postsynaptisch potentiaal in de opvolgende neuron, zodat er gelijktijdig een verstoring in het omringende [[Elektromagnetisme|elektromagnetische]] veld wordt gegenereerd. Oftewel er wordt een representatie gecreëerd vanuit de informatie van [[neuron]]en. McFadden stelt dat de digitale informatie van neuronen is geïntegreerd; om een bewust elektromagnetisch informatie veld (CEMI) in de hersenen te vormen. Bewustzijn wordt voorgesteld als het component van dit veld, die vervolgens de informatie teruggestuurd naar de neuronen, als een externe toestand daarvan. Gedachten worden gezien als elektromagnetische representaties van neurale informatie. Daarbij dat een ervaring van vrije wil (handelingskeuze); een subjectieve ervaring is van het CEMI-veld, vanuit de neuronen. Het gevoel van een subjectieve ervaring of qualia komt overeen met een bepaalde configuratie van het CEMI-veld. Zijn standpunt over vrije wil is daarmee deterministisch, neuronen genereren patronen in het EM-veld, die op zijn beurt weer het afvuren van bepaalde neuronen moduleert. Er is alleen een bewust agentschap in de zin dat het veld, of het downloaden van de neuronen, zich bewust is, maar de hersenprocessen op zich worden gedreven door een deterministische elektromagnetische wisselwerking. De theorie betoogd dat de representatie van het veld onderdelen integreert tot een geheel, zodat bijvoorbeeld een gezicht niet wordt gezien als een verzameling van willekeurige eigenschappen, maar als een volledig gezicht. De integratie van onderdelen, of de informatie in het veld wordt ook voorgesteld als een oplossing voor het [[bindingsprobleem]].

Volgens de (theoretische) [[Neurobiologie|neurobioloog]] [[Bernard Baars]], van het wetenschappelijke tijdschrift ''Consciousness and Cognition'' en de globale werkruimte theorie; kunnen de [[Elektromagnetisme|elektromagnetische]] theorieën van bewustzijn wetenschappelijk gezien niet serieus genomen worden.<ref>{{Citeer web| url = http://archive.wired.com/science/discoveries/news/2002/05/52674?currentPage=all | titel = Consciousness Based on Wireless? | auteur = Jeffrey Benner | jaar = 2002 | uitgever = Wired | taal = en}}</ref> McFadden erkent dat zijn CEMI-veldtheorie verre van bewezen is, maar beweert wel dat het een legitieme weg is van wetenschappelijk onderzoek. De EM-veldentheorieën van bewustzijn worden niet zo vaak besproken als de kwantumbewustzijnstheorieën. Ook David Chalmers stelt dat er geen bijzondere reden is om aan te nemen dat het elektromagnetische veld in de hersenen aanleiding kan geven tot het bewustzijn. Daarentegen kunnen neuronen wel elektromagnetisch beïnvloed worden. Hoewel sommige onderzoekers het effect van [[transcraniële magnetische stimulatie]] voor medische doeleinden ontkennen,<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1738563/ | titel = The effect of transcranial magnetic stimulation on movement selection | auteur = Y Sohn, A Kaelin-Lang, M Hallett | jaar = 2003 | uitgever = Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry | taal = en}}</ref> zijn er ook studies die duidelijke neurale effecten door EM-stimulatie hebben gevonden.<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10653619 | titel = Changes in paroxysmal brainwave patterns of epileptics by weak-field magnetic stimulation | auteur = Dobson J, St Pierre T, Wieser HG, Fuller M. | jaar = 2000 | uitgever = Bioelectromagnetics | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18080043 | titel = A randomized, double-blind, placebo-controlled clinical trial using a low-frequency magnetic field in the treatment of musculoskeletal chronic pain | auteur = Thomas AW, Graham K, Prato FS, McKay J, Forster PM, Moulin DE, Chari S. | jaar = 2007 | uitgever = Pain Res Manag. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9469655 | titel = Influence of an alternating 3 Hz magnetic field with an induction of 0.1 millitesla on chosen parameters of the human occipital EEG | auteur = Heusser K, Tellschaft D, Thoss F | jaar = 1997 | uitgever = Neurosci Lett. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15066545 | titel = Effect of low-frequency magnetic fields on brain electrical activity in human subjects | auteur = Marino AA, Nilsen E, Chesson AL Jr, Frilot C. | jaar = 2004 | uitgever = Clin Neurophysiol | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18036693 | titel = Magnetosensory evoked potentials: consistent nonlinear phenomena | auteur = Carrubba S, Frilot C, Chesson AL Jr, Webber CL Jr, Zbilut JP, Marino AA. | jaar = 2007 | uitgever = Neurosci Res. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/1281085 | titel = Alterations in brain electrical activity caused by magnetic fields: detecting the detection process | auteur = Bell GB, Marino AA, Chesson AL. | jaar = 1992 | uitgever = Electroencephalogr Clin Neurophysiol. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7603740 | titel = Pineal-hypothalamic tract mediation of picotesla magnetic fields in the treatment of neurological disorders | auteur = Jacobson JI | jaar = 1994 | uitgever = Panminerva Med. | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10372649 | titel = Treatment with AC pulsed electromagnetic fields improves olfactory function in Parkinson's disease | auteur = Sandyk R | jaar = 1999 | uitgever = Int J Neurosci. | taal = en}}</ref>

=== Wiskundige natuurkunde ===
[[Bestand:Four Fundamental States of Matter.png|thumb|Net als [[vaste stof]], [[vloeistof]], [[gas (aggregatietoestand)|gas]] of [[plasma (aggregatietoestand)|plasma]] wordt het bewustzijn ook wel gezien als een [[aggregatietoestand]].]]
De [[Fysische kosmologie|natuurkundige kosmoloog]] en [[Massachusetts Institute of Technology|MIT]]-[[professor]] [[Max Tegmark]] beweert dat het bewustzijn een wiskundig patroon is. In zijn boek ''Our mathematical Universe'' (Ons wiskundig universum) verdedigt hij de stelling dat: ''Alle structuren die wiskundig bestaan moeten ook natuurkundig bestaan''.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Tegmark | voornaam = Max | datum = 2014 | titel = Our Mathematical Universe | ISBN = 0307744256 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Deze theorie suggereert dat die structuren complex genoeg zijn om zelfbewuste substructuren te bevatten. Deze zelfbewuste substructuren kunnen zichzelf dus subjectief zien, als bestaande in een fysieke 'echte' wereld. Dit idee wordt geformaliseerd als de 'wiskundig universum hypothese'.<ref>{{Citeer web| url = https://arxiv.org/abs/0704.0646 | titel = The Mathematical Universe | auteur = Max Tegmark | jaar = 2007 | uitgever = Foundations of Physics | taal = en}}</ref>

Aansluitend stelt hij dat het bewustzijn een bepaalde toestand van materie is, zoals een [[vaste stof]], een [[vloeistof]] of een [[Gas (aggregatietoestand)|gas]]. Oftewel het bewustzijn kan opgevat worden als een 'zoveelste' [[aggregatietoestand]], net zoals diverse typen vloeistof zijn er ook diverse typen van bewustzijn. Het zijn volgens Tegmark niet de [[atoom|atomen]] of de [[Elementair deeltje|elementaire deeltjes]] op zich, maar de manier waarop ze gerangschikt zijn, oftewel de wiskundige patronen of de structuur van materie. Hij noemt bijvoorbeeld [[water]] en [[Ijs (water)|ijs]], die in principe uit dezelfde bouwstenen zijn opgebouwd, maar dan wel op een andere manier, net zoals verschillende configuraties van het bewustzijn, zoals; waken en slapen.

De (zelf)bewuste aggregatietoestand noemt hij 'perceptronium', in vergelijking met '[[computronium]]' geeft dit de minimale systeemeisen aan van het bewustzijn; om te kunnen waarnemen, ten opzichte van de minimale systeemeisen voor een computer om te kunnen berekenen. Het is daarmee een (nieuwere) vorm van niet-reductief fysicalisme, hij benoemt vijf basisprincipes (die overeenkomen met andere theorieën) die bewuste materie onderscheidt van andere (onbewuste) fysische systemen, namelijk: informatie, integratie, onafhankelijkheid, dynamiek en nuttigheid. Daarbij stelt hij; ''het bewustzijn is hetgeen hoe informatie voelt.'' Uiteindelijk stelt hij dat het bewustzijn geen extra ingrediënt van het leven is, ten opzichte van de dood, maar dat het simpelweg een bepaalde samenstelling is, oftewel een wiskundig patroon.<ref>{{Citeer web| url = https://arxiv.org/abs/1401.1219 | titel = Consciousness as a State of Matter | auteur = Max Tegmark | jaar = 2015 | uitgever = Dept. of Physics & MIT Kavli Institute | taal = en}}</ref>

=== Noëtische wetenschap ===
[[Bestand:Northwest coast of United States to Central South America at Night.ogv|thumb|Het [[overzichtseffect]] kan een [[cognitie]]ve verschuiving veroorzaken in het bewustzijn van [[Ruimtevaarder|astronaut]]en, nadat de aarde vanuit de [[Ruimte (astronomie)|ruimte]] is waargenomen.]]
De noëtische wetenschappen betreffen een multidisciplinair vakgebied; die objectieve wetenschappelijke gereedschappen, technieken en kennis samenbrengt met subjectieve innerlijke kennis. Bijvoorbeeld een [[onderbuikgevoel]], [[intuïtie]], voorgevoel of de manier waarop iemand van zijn kinderen houdt. Dergelijke ervaringsbelevingen kunnen niet (objectief) verklaart of bewezen worden, maar voelen of bestaan wel echt. Deze manier van weten wordt ''noëtiek'' genoemd.<ref>{{Citeer web| url = https://www.huffingtonpost.com/cassandra-vieten/what-is-noetic-science_b_287779.html | titel = What Is Noetic Science? | auteur = Cassandra Vieten (President and CEO, Institute of Noetic Sciences) | jaar = 2009 / 2011 | uitgever = The Huffington Post | taal = en}}</ref> De noëtiek als filosofie is een metafysische tak die zich bezighoudt met de studie van het bewustzijn en intellect, met onderwerpen als [[intellectus agens|actief en passief intellect]]<ref>{{Citeer web| url = http://www.academia.edu/329479/Aristotles_De_Anima_A_Common_Point_of_Departure_for_Averroistic_and_Thomistic_Noetics | titel = Aristotle's De Anima: A Common Point of Departure for Averroistic and Thomistic Noetics? | auteur = Daniel D. De Haan | jaar = 2010 | uitgever = | taal = en}}</ref> en [[nous]] (hoger denkvermogen; 'ineens begrijpen').<ref>{{Citeer web| url = https://books.google.nl/books?id=WSbrLPup7wYC | titel = Neoplatonism and Gnosticism | auteur = Richard T. Wallis, Jay Bregman | jaar = 1992 | uitgever = SUNY Press | taal = en}}</ref>

Het [[Instituut voor Noëtische Wetenschappen]] is opgericht door voormalig [[Ruimtevaarder|astronaut]] [[Edgar Mitchell]]<ref>{{Citeer web| url = https://www.eastbaytimes.com/news/ci_14444989 | titel = Stars aligned: Astronaut's mission seeks to answer life's big questions | auteur = Elizabeth Pfeffer | jaar = 2010 | uitgever = East bay times news | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1910599_1910685_1910665,00.html | titel = The 40th Anniversary of the Moon Landing | auteur = Jeffrey Kluger | jaar = 2009 | uitgever = Time magazine | taal = en}}</ref> en Paul Temple in 1973,<ref>{{Citeer web | url = http://www.noetic.org/about/board-bios/p_temple.html | titel = Paul N. Temple | auteur =  | jaar =  | uitgever = Institute of Noetic Sciences | taal = en | dodeurl = ja | archiefurl = https://web.archive.org/web/20081121061319/http://www.noetic.org/about/board-bios/p_temple.html | archiefdatum = 2008-11-21 }}</ref> mede dankzij een bijzondere ervaring van Mitchell in de [[Ruimte (astronomie)|ruimte]]. Hij beschreef deze ervaring als ''savikalpa'', beter bekend als het [[overzichtseffect]],<ref>{{Citeer web| url = https://vimeo.com/55073825# | titel = OVERVIEW | auteur = | jaar = 2013 | uitgever = Planetary Collective | taal = en}}</ref> waarbij astronauten een cognitieve verschuiving meemaken in hun bewustzijn, nadat de aarde vanuit de [[Ruimte (astronomie)|ruimte]] is waargenomen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Vakoch | voornaam = Douglas A. | datum = 2011 | titel = Psychology of Space Exploration: Contemporary Research in Historical Perspective | ISBN = 9780160883583 | pagina's = 29 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=don1N084wWAC&pg=PA29&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Harrison | voornaam = Albert A. | datum = 2007 | titel = Starstruck: Cosmic Visions in Science, Religion, and Folklore | ISBN = 9781845452865 | pagina's = 92 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=ORNcQUBAEjUC&pg=PA92&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Vakoch | voornaam = Douglas A. | datum = 2013 | titel = On Orbit and Beyond: Psychological Perspectives on Human Spaceflight | ISBN = 9783642305832 | pagina's = 10 | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=Dw67c7FO8WkC&pg=PA10&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false }}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.dailygalaxy.com/my_weblog/2008/05/space-euphoria.html | titel = Space Euphoria: Do Our Brains Change When We Travel in Outer Space? | auteur = Rebecca Sato | jaar = 2008 | uitgever = The daily galaxy | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.universetoday.com/14455/the-human-brain-in-space-euphoria-and-the-overview-effect-experienced-by-astronauts/ | titel = THE HUMAN BRAIN IN SPACE: EUPHORIA AND THE “OVERVIEW EFFECT” EXPERIENCED BY ASTRONAUTS | auteur = Ian O'Neill | jaar = 2015 | uitgever = Universe Today | taal = en}}</ref>

Het instituut probeert min of meer een brug te bouwen tussen de [[wetenschap]] en de [[parapsychologie]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Hong Xiong | voornaam = Jesse | datum = 2009 | titel = The Outline of Parapsychology | ISBN = 0761849459 | pagina's = 56 | taal = en| URL = }}</ref> Projecten die gesponsord worden door het instituut zijn; een bibliografie over de fysieke en psychologische effecten van [[meditatie]], [[yoga]] en [[Remissie (geneeskunde)|spontane remissie]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = Radin | voornaam = Dean I. | datum = 2013 | titel = Supernormal: Science, Yoga, and the Evidence for Extraordinary Psychic Abilities | ISBN = 9780307986900 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=ngETfEp8cSoC }}</ref> daarnaast ondersteunen ze het [[Global Consciousness Project]]. Het instituut heeft ook een aantal parapsychologische studies verricht over: [[buitenzintuiglijke waarneming]], [[lucide droom|lucide dromen]], [[telekinese]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = McTaggart | voornaam = Lynne | datum = 2007 | titel = The Intention Experiment: Using Your Thoughts to Change Your Life and the World | ISBN = 9780743276962 | pagina's = | taal = en| URL = https://books.google.nl/books?id=79ZWoymp2VsC }}</ref> [[proscopie]],<ref>{{Citeer web| url = https://www.bohemian.com/northbay/entangled-atoms/Content?oid=2174859 | titel = Entangled Atoms – Dean Radin's research suggests that all separation is illusory | auteur = | jaar = 2010 | uitgever = Bohemian | taal = en}}</ref> [[alternatieve geneeswijze]], [[complementaire zorg]],<ref>{{Citeer web| url = https://www.kanker.nl/bibliotheek/complementaire-zorg/verschillende-vormen/6651-vormen-van-complementaire-zorg | titel = Vormen van complementaire zorg | auteur = | jaar = | uitgever = Kanker.nl | taal = en}}</ref> [[spiritualiteit]], [[menselijk potentieel]], [[leven na de dood (begrip)|leven na de dood]] en de invloed van bewustzijn op het [[tweespletenexperiment]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.youtube.com/watch?v=nRSBaq3vAeY | titel = New Experiments Show Consciousness Affects Matter | auteur = Dean Radin | jaar = 2016 | uitgever = Science of Consciousness Conference | taal = en}}</ref> De basis van het onderzoek is vooral gericht op de aard van het bewustzijn. Volgens het instituut suggereert het wetenschappelijke onderzoek (na vier decennia) dat het bewustzijn meer is dan alleen een bijproduct van hersenen. Daarbij trekken zij de conclusie dat mogelijke oplossingen voor globale problemen gevonden kunnen worden door het bewustzijn beter te begrijpen.<ref>{{Citeer web| url = http://www.noetic.org/ | titel = Institute of Noetic Sciences (officiële website) | auteur = | jaar = | uitgever = Institute of Noetic Sciences | taal = en}}</ref>

== Spiritualiteit ==
[[Bestand:Sungazing.jpg|thumb|Zonnestaren als [[Spiritualiteit|spirituele]] of [[religie]]uze beoefening,<ref>{{Citeer web| url = https://www.marinij.com/general-news/20090930/mill-valley-mans-film-on-people-who-stare-at-the-sun-among-featured-at-festival | titel = Mill Valley man's film on people who stare at the sun among featured at festival | auteur = Paul Liberatore | jaar = 2009 | uitgever = Marin Independent Journal | taal = en}}</ref> wat overigens wel schade kan toebrengen aan de [[Menselijk oog|ogen]].<ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11419039 | titel = Retinal lesion due to excessive exposure to sunlight | auteur = Krasniz I, Beiran I, Miller B. | jaar = 1999 | uitgever = Harefuah | taal = en}}</ref>]]
[[Spiritualiteit]] betekent letterlijk vertaald geestelijkheid, een activiteit waarbij een persoon op zoek is naar (levens)betekenis, met name de zoektocht naar het 'heilige'.<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Charles Richard Snyder, Shane J. Lopez | datum = 2006 | titel = Positive Psychology: The Scientific and Practical Explorations of Human Strengths | ISBN = 076192633X | pagina's = 261 | taal = en| URL = }}</ref> Daarnaast verwijst het ook naar een persoonlijke ontwikkeling, zoals: een spirituele, [[religie]]uze, heilige of mystieke (subjectieve) ervaring,<ref>{{Citeer web | url = http://buddhiststudies.berkeley.edu/people/faculty/sharf/documents/Sharf1998,%20Religious%20Experience.pdf | titel = The Rhetoric of Experience and the Study of Religion | auteur = Robert H. Sharf | jaar = 1998 | uitgever = Journal of Consciousness Studies | taal = en | bezochtdatum = 6 oktober 2016 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20130513104227/http://buddhiststudies.berkeley.edu/people/faculty/sharf/documents/Sharf1998,%20Religious%20Experience.pdf | archiefdatum = 13 mei 2013 | dodeurl = ja | dodelink = ja }}</ref> of een ontmoeting met de eigen innerlijke beleving.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Waaijman | voornaam = Kees | datum = 2003 | titel = Spirituality: Forms, Foundations, Methods | ISBN = 9042911832 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> In een strikte betekenis wordt er het bewustzijn mee aangeduid in [[Transcendentie (filosofie)|filosofische transcendentie]], of de [[Ziel (filosofie)|ziel]] in [[Transcendentie (religie)|religieuze transcendentie]], maar ze worden beide ook wel als [[immanentie]] gezien. [[Spiritualiteit]] is een vrij ruim begrip, het komt overeen met religie, maar hoeft dat niet per se te zijn, zoals in de [[New age (beweging)|new age beweging]].
[[Bestand:Toronto Falun Gong Exercises 13.jpg|thumb|left|[[Meditatie]] is omgevormd tot een [[Secularisme|seculiere]] [[Spiritualiteit|spirituele]] [[ervaring]], die een gemeenschapsgevoel bevordert.]]
Seculiere spiritualiteit benadrukt [[Humanisme (levensbeschouwing)|humanistische]] kwaliteiten, zoals: [[liefde]], [[compassie]], [[geduld]], [[Vergeving (algemeen)|vergeving]], [[moreel|morele]] verantwoordelijkheid, harmonie en zorg voor anderen. Stellend dat de aspecten van het leven, met de menselijke [[ervaring]] daarbij, verder gaan dan een materialistische kijk op de wereld; want spiritualiteit vereist geen geloof in een [[bovennatuurlijk]]e werkelijkheid of een [[God (algemeen)|goddelijk wezen]].<ref>{{Citeer web| url = http://pubman.mpdl.mpg.de/pubman/item/escidoc:1126671/component/escidoc:2051462/WP_09-10_Veer_New-School-Spirituality.pdf | titel = Spirituality in Modern Society | auteur = Peter van der Veer | jaar = 2009 | uitgever = | taal = en}}</ref> [[Mindfulness]] en [[meditatie]] kunnen worden beoefend om de ontwikkeling van iemands [[empathie]] te koesteren en te bevorderen, om zodoende [[Egoïsme|egoïstische]] drijfveren en gedragingen te beheersen door een toepassing van getrouwheid en vergevensgezindheid. [[Daniel Dennet]] wijst erop dat spiritualiteit verbonden is met; “''ontzag en [[Vreugde (emotie)|vreugde]], een gevoel van vrede en verwondering,''” hij beweert dat spiritualiteit vaak geheel [[Secularisme|seculier]] wordt beoefend.<ref>{{Citeer web| url = https://bigthink.com/videos/daniel-dennett-discusses-secular-spirituality | titel = Daniel Dennett Discusses Secular Spirituality | auteur = Daniel Dennett | jaar = | uitgever = Big Think | taal = en}}</ref>

Spirituele oefeningen zijn bijvoorbeeld: [[meditatie]], [[mindfulness]], [[gebed]], beschouwing van [[Heilig boek|heilige geschriften]], [[ethiek|ethische]] ontwikkeling<ref>{{Citeer boek| achternaam = Gyatso | voornaam = Tenzin | auteurlink = Tenzin Gyatso (dalai lama) | datum = 2001 | titel = Ethics for the New Millennium | ISBN = 1573228834 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/ethicsfornewmill0014th}}</ref> en het gebruik van psychoactieve stoffen ([[entheogeen]]), bijvoorbeeld door een [[psychonaut]]. Hoewel een [[oorzakelijk verband]] uitblijft, zijn er diverse [[wetenschap]]pelijke studies (bekend als neurotheologie of spirituele neurowetenschap) die een positieve [[correlatie]] tussen [[spiritualiteit]] en geestelijk welzijn aangeven, zowel bij [[Gezondheid|gezonde]] mensen als bij mensen met lichamelijke ziekten of psychische stoornissen.<ref>{{Citeer web| url = http://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10902-010-9236-4 | titel = Investigation of the Contribution of Spirituality and Religiousness to Hedonic and Eudaimonic Well-Being in Iranian Young Adults | auteur = Mohsen Joshanloo | jaar = 2011 | uitgever = Journal of Happiness Studies | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9159782 | titel = Spiritual well-being, religiosity, hope, depression, and other mood states in elderly people coping with cancer | auteur = Fehring RJ, Miller JF, Shaw C | jaar = 1997 | uitgever = Oncology Nursing Forum | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.psychosomaticsjournal.com/article/S0033-3182(02)70406-4/abstract | titel = Spirituality, Religion, and Depression in the Terminally Ill | auteur = Christian J. Nelson, Barry Rosenfeld, William Breitbart, Michele Galietta | jaar = 2002 | uitgever = The Department of Psychology, Long Island University, Brooklyn, New York | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19497160 | titel = Research on religion, spirituality, and mental health: a review | auteur = Koenig HG | jaar = 2009 | uitgever = Canadian Journal of Psychiatry | taal = en}}</ref> Spirituele individuen hebben een neiging om optimistisch te zijn, hebben veel sociale steun,<ref>{{Citeer web| url = https://psp.sagepub.com/content/31/4/522 | titel = The Link Between Religion and Spirituality and Psychological Adjustment: The Mediating Role of Optimism and Social Support | auteur = Salsman, J. M.; Brown, T. L.; Brechting, E. H.; Carlson, C. R. | jaar = 2005 | uitgever = Personality and Social Psychology Bulletin | taal = en}}</ref> ervaren een diepere [[zin van het leven]]<ref>{{Citeer web| url = https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1540-4560.2005.00428.x/abstract | titel = Religion as a Meaning-Making Framework in Coping with Life Stress | auteur = Crystal L. Park | jaar = 2005 | uitgever = Journal of Social Issues | taal = en}}</ref> en hebben meer fysieke [[kracht]] en innerlijke vrede.<ref>{{Citeer boek| achternaam = W. Jr. Hood | voornaam = Ralph | datum = 1995 | titel = Handbook of Religious Experience (Religion Education Press Handbook) | ISBN = 0891350942 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/handbookofreligi0000unse_y1c7}}</ref>

Het kernprincipe in de leer van [[Eckhart Tolle]] is de transformatie van het bewustzijn, een spirituele ontwaking die hij ziet als de volgende stap in de [[menselijke evolutie]]. Het essentiële aspect van die ontwaking bestaat uit een oversstijging van de bewustzijnstoestand die op [[Ego (begrip)|ego]] gebaseerd is. Deze voorwaarde geld niet alleen voor het persoonlijke geluk, maar ook voor het beëindigen van [[geweld]] op deze planeet.<ref>{{Citeer web| url = https://www.eckharttolle.com/about/eckhart/ | titel = Creating a New Earth together | auteur = | jaar = | uitgever = Eckhart Tolle's official website | taal = en}}</ref> Dergelijke theorieën staan bekend als [[spirituele evolutie]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Vaillant | voornaam = George | datum = 2009 | titel = Spirituele evolutie – Zingeving als aspect van de menselijke natuur | ISBN = 9049960065 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref> [[Jiddu Krishnamurti]] beschrijft het keuzeloos bewustzijn; een onopzettelijke toestand, een volledige bewustwording van het [[heden]] zonder voorkeur, inspanning of dwangmatigheid.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Vernon | voornaam = Roland | datum = 2001 | titel = Star in the East: Krishnamurti – The Invention of a Messiah | ISBN = 0312238258 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/starineastkrishn00vern}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Krishnamurti | voornaam = J. | datum = 2008 | titel = Choiceless Awareness | ISBN = 0791434664 | pagina's = 128 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Cortright | voornaam = Brant | titel = Psychotherapy and Spirit: Theory and Practice in Transpersonal Psychotherapy | year = 1997 | ISBN = | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/psychotherapyspi0000cort}}</ref> Er zijn vergelijkbare concepten, zoals; religieuze en spirituele teksten,<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Ashtavakra en Janaka | datum = 500–400 v. Chr. | titel = Ashtavakra Gita – Hoofdstuk XV – vers 5 | ISBN = | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer web| url = http://www.jstor.org/stable/10.1525/si.1998.21.1.87 | titel = Monastic Blessings: Deconstructing And Reconstructing The Self | auteur = Kurt A. Bruder | jaar = 1998 | uitgever = Symbolic Interaction | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Kilcourse | voornaam = George A., Jr. | datum = 2003 | titel = The Merton Annual: Studies In Culture, Spirituality and Social Concerns | ISBN = 0826469558 | pagina's = 152–171 | taal = en| URL = }}</ref> maar ook disciplines, zoals: [[psychotherapie]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = K. Germer | voornaam = Christopher | datum = 2005 | titel = Mindfulness and Psychotherapy, Second Edition | ISBN = 1462511376 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> [[revalidatiegeneeskunde]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = | voornaam = Linda Carlson, Michael Speca, Zindel V. Segal | datum = 2011 | titel = Mindfulness-Based Cancer Recovery: A Step-by-Step MBSR Approach to Help You Cope with Treatment and Reclaim Your Life | ISBN = 9781572248878 | pagina's = 137–141 | taal = en| URL = }}</ref> [[counseling]],<ref>{{Citeer boek| achternaam = Cohen-Posey | voornaam = Kate | datum = 2010 | titel = More Brief Therapy Client Handouts | ISBN = 0470499850 | pagina's = 48 | taal = en| URL = }}</ref> en de filosofie van perceptie en gedrag.<ref>{{Citeer web| url = http://trumpeter.athabascau.ca/index.php/trumpet/article/view/31/25 | titel = Emotions, Judgments, and Life Quality | auteur = Alan Drengson | jaar = 2006 | uitgever = The Trumpeter | taal = en}}</ref> Andere bekende theoretici, schrijvers en beoefenaars van [[spiritualiteit]] zijn onder meer: [[Alan Watts]], [[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]] (de huidige [[dalai lama]]), [[Deepak Chopra]], [[Anselm Grün]], [[Rhonda Byrne]], [[Paulo Coelho]], [[Hermann Hesse]], [[James Redfield]], en [[Chögyam Trungpa]].

=== Bewustzijnsniveaus ===
De meeste spirituele voorstellen brengen het bewustzijn in kaart door middel van een opeenvolging van verschillende niveaus. Daarnaast zijn er verschillende perspectieven, zoals: bewustzijnsniveaus op zich (momenteel), bewustzijnsniveaus in levensontwikkeling (individueel), bewustzijnsniveaus in gezamenlijke ontwikkeling ([[Evolutie (biologie)|evolutionair]] en [[collectief bewustzijn|collectief]]) en bewustzijnsniveaus als een praktisering (stappenplan). De eerste [[Concept (filosofie)|concepten]] stammen uit de historische bronnen van de oude [[Mayacultuur|Maya]]- en [[Inca's|Incabeschavingen]]. Opvolgend zijn er vanuit de Oosterse en Westerse culturen meer voorstellen gedaan van verschillende bewustzijnsniveaus, in de vorm van: [[spiritualiteit]], [[psychologie]], [[genezing]] of [[moraal|moralen]].
[[Bestand:Chichen Itza 3.jpg|thumb|left|De [[El Castillo (Chichén Itzá)|Piramide van Kukulcán]] heeft negen verdiepingen; die symbool staan voor negen evolutionaire bewustzijnsniveaus.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Donald Tonelli | voornaam = Robert | datum = 2013 | titel = Science of Spirit – Lost Keys to the Kingdom… on Earth | ISBN = 1456827219 | pagina's = 226 | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Johan Calleman | voornaam = Carl | datum = 2004 | titel = The Mayan Calendar and the Transformation of Consciousness | ISBN = 1591430283 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/mayancalendarth00carl}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Major Jenkins | voornaam = John | datum = 2008 | titel = The Mystery Of 2012 | ISBN = 1591796741 | pagina's = 81 | taal = en| URL = }}</ref>]]
Het bewustzijn bestond volgens de [[Mayacultuur|Maya's]] uit negen verschillende lagen (of onderwerelden), zoals uitgebeeld in een drietal piramides, met ieder negen verdiepingen. Omdat het bewustzijn zowel interne prikkels verwerkt als externe prikkels vanuit de omgeving, geloofden de Maya's dat het bewustzijn het meest elementaire in het bestaan is.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Johan Calleman | voornaam = Carl | datum = 2000 | titel = Solving the Greatest Mystery of Our time : The Mayan Calendar | ISBN = 0970755805 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/solvinggreatestm0000call}}</ref> Deze soort van bestaan werd aangeduid als een losse vertaling van ''cosmos''; een [[heelal]] als een complex en ordelijk systeem, in plaats van een chaotische.<ref>{{Citeer web| url = https://calleman.com/content/pyramid_of_consciousness.htm | titel = The Nine Underworlds of the Cosmos and their corresponding levels of Consciousness | auteur = Calleman, Carl Johan | jaar = 2016 | uitgever = The Global Oneness Commitment | taal = en}}</ref><ref>{{Citeer web| url = https://www.scribd.com/document/962704/Mayan-Time-Scale-for-Man-s-Evolution-on-Earth | titel = Mayan Calendar Time Scale for Man's Evolution on Earth | auteur = Lungold, Ian Xel. | jaar = 2004 | uitgever = Mayan Majix Learning Lab | taal = en}}</ref> Terwijl de Maya's het bewustzijn bijna op [[evolutie|evolutionaire]] wijze beschreven, beschouwden de [[Inca's]] het bewustzijn als een progressie van bewustwording, zoals het zorgen voor anderen,<ref>{{Citeer web| url = http://www.incaglossary.org/fg.html | titel = Inca Shamanic Glossery | auteur = O'Neill, Patt | jaar = | uitgever = Glossary of Terminology of the Shamanic & Ceremonial Traditions of the Inca Medicine Lineage | taal = en}}</ref> vergelijkbaar met de leer van [[Siddharta Gautama]] (Boeddha).
[[Bestand:Chakras map.svg|thumb|Weergave van de seven [[chakra]]'s.]][[Bestand:Nelumno nucifera open flower - botanic garden adelaide2.jpg|thumb|left|In [[hindoeïsme]] en [[boeddhisme]] weerspiegelt de [[lotusbloem]] het menselijke bewustzijn en de ervaring. ''Van de modderige wortels van het bodembewustzijn; naar de hogere rijken van het goddelijke bewustzijn.'']]
Er bestaan veel specifieke overeenkomsten tussen de [[Inca's]] en de Oosterse standpunten; wat de verschillende ontwikkelingen van het bewustzijn betreft.<ref>{{Citeer web| url = http://www.soul-guidance.com/houseofthesun/sevenlevels.htm | titel = Seven Shamanic Levels of Consciousness | auteur = Gillabel, Dirk | jaar = 2001 | uitgever = Seattle, WA: House of the Sun | taal = en}}</ref> In de meeste Oosterse geloofsstructuren is het principe aanwezig van een [[Heelal|kosmos]] als gezamenlijke entiteit met het [[mens]]elijke bewustzijn. Veel vertakkingen benadrukken ook het belang van [[Om (mantra)|AUM]]; het eerste [[geluid]] dat werd geproduceerd nadat de wereld werd geschapen. Binnen het [[christendom]] kan dit concept worden vergeleken met de eerste woorden van [[Genesis (boek)|Genesis]], met betrekking tot de [[heilig]]heid van het gesproken woord.<ref>{{Citeer web| url = http://xuxoweb.galeon.com/Aum.html | titel = The Symbol OM (Aum) | auteur = Azariah, Jayapaul | jaar = 1994 | uitgever = Eubios Ethics Institute Newsletter 4 | taal = en}}</ref> De meerderheid van de Oosterse perspectieven beweren dat het bewustzijn afkomstig is vanuit het geluid van [[Om (mantra)|AUM]]. Wat zichzelf in het [[vlees]] of [[Menselijk lichaam|lichaam]] heeft geïncorporeerd, waardoor de mensheid als doel krijgt de eenheid of vereniging met het [[Heelal|universum]] nogmaals te bereiken.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Austin | voornaam = James H. | datum = 2006 | titel = Zen-Brain Reflections | ISBN = 0262012235 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Deze eenheid elimineert de scheiding tussen externe en interne veranderingen tot een algemene aanduiding; van beweging van niveau naar niveau. Die beter bekend staan als de zeven [[Sjamaan|Sjamanistische]] bewustzijnsniveaus, die ook sterke overeenkomsten vertonen met de seven [[chakra]]'s. Daarnaast beoefend [[yoga]]meditatie ook de leer van [[vedanta]], met de [[Tantra (yoga)|tantra]] die het belang van [[zelfrealisatie]] of [[zelfactualisering]] benadrukt.<ref>{{Citeer web| url = https://www.pdcnet.org/collection/show?id=ipq_1966_0006_0001_0003_0004&file_type=pdf&q=the%20self%20in%20advaita%20vedanta | titel = The Self in Advaita Vedanta | auteur = Deutsch, Eliot | jaar = 1966 | uitgever = International Philosophical Quarterly | taal = en}}</ref> Naast de [[advaita vedanta]]school vanuit de [[hindoeïstische filosofie]] werd het concept van [[zelfrealisatie]] in de [[westerse filosofie]] vooral bekend na het onderzoek van [[Abraham Maslow]] en [[Carl Rogers]] in de [[humanistische psychologie]].

Fluctuaties van niveaus van [[bewustzijnstheorieën]] komen niet alleen voor in Oosterse culturen. Een verrassende mate van overlappingen komen voor in de [[Westerse cultuur|Westerse culturen]], vooral binnen de gebieden van [[gezondheid]] en [[sociale wetenschappen]], met betrekking tot de afgestompte, standaard- en toegenomen intensiteit van bewustzijn, zowel natuurlijk als van [[verwonding]] of een [[aandoening]].<ref>{{Citeer web| url = https://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=1007752&fileId=S0140525X07001045 | titel = Levels of emotion and levels of consciousness | auteur = Izard, C | jaar = 2007 | uitgever = Behavioral and Brain Sciences | taal = en}}</ref>

De psychiater [[Richard Maurice Bucke]] beschreef drie types van bewustzijn, maar dan meer in [[evolutie|evolutionaire]] zin; simpel bewustzijn: wat [[dier]]en en mensen hebben, zelfbewustzijn: wat alleen mensen hebben en kosmisch bewustzijn: wat een hogere vorm van bewustzijn is ten opzichte van het gewone bewustzijn van mensen.<ref>{{Citeer web| url = Cosmic Consciousness: A Study in the Evolution of the Human Mind | titel = Cosmic Consciousness: A Study in the Evolution of the Human Mind | auteur = Richard Maurice Bucke | jaar = 1905 | uitgever = Innes & Sons | taal = en}}</ref> De [[cognitie]]ve [[Ontwikkelingspsychologie|ontwikkelingstheorie]] van [[Jean Piaget]] legt vooral de nadruk op de [[evolutie]] van hersencapaciteit, met bepaalde bewustzijnservaringen in de [[mens]]elijke ontwikkeling.<ref>{{Citeer web| url = http://www.karger.com/Article/Abstract/57061 | titel = Piaget's conception of the development of consciousness: An Examination of two hypotheses | auteur = Pons, F.; P. Harris | jaar = 2001 | uitgever = Human Development | taal = en}}</ref> Ook de [[geneeskunde|medische]] en [[Pathologie|pathologische]] perspectieven, zoals de bewustzijnsniveaus en de [[Glasgow-comaschaal]] in de [[geneeskunde]], vertonen gelijkenissen.

Verder zijn er ook pogingen gedaan om theorieën te combineren, zoals het 8-circuitmodel van bewustzijn van [[Timothy Leary]] en [[Robert Anton Wilson]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Wilson | voornaam = Robert Anton | datum = 2016 | titel = Prometheus Rising | ISBN = 0692710604 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Anton Wilson | voornaam = Robert | datum = 2013 | titel = Cosmic Trigger I: Final Secret of the Illuminati| ISBN = 1561840033 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Ook de integrale theorie van bewustzijn door [[Ken Wilber]] is een combinatie waarin de Westerse [[ontwikkelingspsychologie]] gekoppeld wordt aan [[boeddhistische psychologie]] en [[spiritualiteit]], bestaande uit negen scharnierpunten of niveaus. Waarbij de eerste drie fasen de pre-persoonlijke niveaus worden genoemd. Deze [[bestaan]] uit de bewustwording dat men (ten opzichte van hun [[moeder]] en anderen) een eigen lichaam heeft, eigen [[emotie]]s heeft en eigen [[gedachte]]s heeft. De opvolgende drie fasen zijn de persoonlijkheidsniveaus en bestaan uit de bewustwording van regels, rollen en normen. Dan komt bewustwording van abstract denken in de [[puberteit]] en de ontwikkeling van een eigen [[persoonlijkheid]]. Vervolgens komt de bewustwording van levenszin en bepaalde [[Levensfilosofie|levensvragen]]. Ten slotte komen de laatste drie fasen, deze worden de transpersoonlijke niveaus genoemd en bestaan uit de beoefening van [[meditatie]], waarin volledige eenheid met de [[Natuur (werkelijkheid)|natuur]] wordt [[ervaring|ervaren]]. Dan komt het niveau die een eenheidsgevoel afstemt, die voorbij alle vormen gaat. Het laatste niveau is dat van spirituele meesters die [[Verlichting (boeddhisme)|verlichting]] hebben bereikt, wat ook wel wordt vergeleken met een [[bijna-doodervaring]], als een terugkeer naar het [[leven]].<ref>{{Citeer boek| achternaam = Weber | voornaam = Ken | datum = 2002 | titel = The Spectrum of Consciousness | ISBN = 9788120818484 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref>

== Esoterie ==
[[Bestand:Universum.jpg|thumb|Een handgekleurde versie van een Flammarion houtsnede uit 1888 door [[Camille Flammarion]].]]
[[Esoterie|Esoterische]] stromingen houden zich bezig met de inwendige en verborgen aspecten van de werkelijkheid. Het gaat om bepaalde innerlijke kennis die alleen voor het bewustzijn van ingewijden toegankelijk is. Dit is in tegenstelling met de [[exoterie]], waarbij de [[kennis]] voor iedereen verifieerbaar en toegankelijk is, zoals de [[natuurwetenschap]]pelijke kennis die gebaseerd is op [[Waarneming (perceptie)|waarnemingen]], [[logica]], [[Falsifieerbaarheid|verifieerbaarheid]] en openbare verkrijgbaarheid. Esoterie duidt zowel op individuele belevingen als op mystieke stromingen en scholen die een of andere vorm van esoterische kennis of lering claimen, waarbij iemand bijvoorbeeld door middel van [[Inwijding (initiatie)|inwijding]] wordt toegelaten tot de esoterische kring.

Bewustzijn wordt omschreven in diverse esoterische stromingen:
* [[Antroposofie]] postuleert een geestelijke wereld die toegankelijk zou zijn via innerlijke ontwikkeling, die gericht is op een versterking van het zintuigvrije denken en het bewustzijn in het algemeen. Het verlaagde trancebewustzijn zou vervangen moeten worden door een [[helderziendheid]] van vol bewustzijn.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Steiner | voornaam = Rudolf | datum = 1909 | titel = Die Geheimwissenschaft im Umriss | ISBN = 3727401311 | pagina's = | taal = de| URL = }}</ref>
* [[Astrologie]] gaat uit van een magisch, holistisch wereldbeeld waaraan het bewustzijn van sommige mensen een bepaalde (subjectieve) associërende betekenis verleent. Daarbij wordt bijvoorbeeld de verklaring gegeven dat het principe op [[synchroniciteit]] berust. 
* [[Gnosticisme]] spreekt over een bepaald inzicht, die van een hogere orde afkomstig is dan het rationele weten, zoals in de [[wetenschap]]pen of de [[logica]]. Dit inzicht, of ook wel '[[gnosis]]' zou 'zelf beslissen' wanneer het zich doordringt in het bewustzijn van de mens.
* [[Gnostiek]] stelt dat ieder mens twee naturen heeft, waarbij het gaat om de vereniging van het persoonlijke bewustzijn met het zogenaamde christusbewustzijn. Een verwantschap is het boeddhistische begrip [[boeddha-natuur]] en de hindoeïstische [[atman (hindoeïsme)|atman]].<ref>[[Geheime Boek van Johannes]]</ref>
* [[Hermetisme]] heeft zich gelijktijdig met gnosticisme ontwikkeld en spreekt van een hermetische gnosis; waarbij men een combinatie van godskennis en godservaring kan bereiken.
* [[Mystiek]] is een stroming die streeft naar een persoonlijke vereniging van de [[Ziel (filosofie)|ziel]] met [[God (algemeen)|god]]. Daarnaast verwijst de mystiek ook naar een achterliggende leer, over kennis en persoonlijke ervaringen; voorbij de normale menselijke perceptie. Men spreekt bijvoorbeeld over mystieke ervaringen waarin alle 'andersheid' verdwijnt; zodat de wereld als geheel wordt ervaren; zodat de mysticus zich bijvoorbeeld met het [[Transcendentie (religie)|transcendente]] kan verenigen.
* [[New age (beweging)|New age]] gaat wat bewustzijn betreft vooral uit van de evolutionaire ontwikkeling, waarin het [[astrologie|astrologische]] tijdperk [[Vissen (astrologie)|vissen]] naar het tijdperk [[Waterman (astrologie)|waterman]] zal overgaan; zodat het menselijke bewustzijn zich verder kan ontwikkelen.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Ferguson | voornaam = Marilyn | datum = 1987 | titel = The Aquarian Conspiracy: Personal and Social Transformation in Our Time | ISBN = 0874774586 | pagina's = | taal = en| URL =https://archive.org/details/aquarianconspira00mari}}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Capra | voornaam = Fritjof | datum = 1986 | titel = Het keerpunt – Wetenschap, samenleving en de opkomst van de nieuwe cultuur | ISBN = 9025465226 | pagina's = | taal = en| URL = }}</ref> Deze visie is gebaseerd op de esoterie als leer over de [[evolutie]] van het menselijk bewustzijn, die gaat ervan uit dat de mens een geestelijk (spiritueel) wezen is, dat in de opeenvolgende tijdperken nieuwe eigenschappen ontwikkelt, onder invloed van de constante veranderingen in de kosmische energieën. In de spirituele psychologieën, geïnspireerd door het boeddhisme, ligt de nadruk op [[mindfulness]] (aandachtig gewaarworden); om bewust te worden van automatische reacties en het aangepaste zelf(beeld).<ref>{{Citeer boek| achternaam = Welwood | voornaam = John | datum = 2001 | titel = Psychologie Van De Ontwaking | ISBN = 9021598965 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Brazier | voornaam = David | datum = 2008 | titel = Zentherapie | ISBN = 9056700375 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref><ref>{{Citeer boek| achternaam = Brazier | voornaam = David | datum = 2008 | titel = Zonder gruis geen parels | ISBN = 9056700456 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref>
* [[Theosofie]] gaat uit van het axioma die stelt dat het bewustzijn voorafgaat aan de manifestatie, daartegenover staat de [[reductionisme|reductionistische]] opvatting; dat het bewustzijn een gevolg is van (chemische reacties in) de manifestatie.<ref>{{Citeer boek| achternaam = Blavatsky | voornaam = H.P. | datum = 2001 | titel = De sleutel tot de theosofie | ISBN = 9070328208 | pagina's = | taal = | URL = }}</ref>

== Publicaties ==
=== Nederlandstalige literatuur ===
{{Kolommen lijst |inhoud=
* 1964 {{aut|[[Paul Chauchard]]}} – ''Hersenen en bewustzijn''
* 1965 {{aut|[[Alister Hardy]]}} – ''Geest en evolutie''
* 1972 {{aut|[[Robert Ornstein]]}} – ''Het menselijk bewustzijn''
* 1981 {{aut|[[Douglas Hofstadter / Daniel Dennett]]}} – ''De spiegel van de ziel''
* 1981 {{aut|[[Charles Hampden-Turner]]}} – ''De geest in kaart gebracht''
* 1985 {{aut|[[Marvin Minsky]]}} – ''Het Denken''
* 1985 {{aut|[[Sacha Bem]]}} – ''Het bewustzijn te lijf''
* 1988 {{aut|[[Philip Johnson-Laird]]}} – ''De computer en de menselijke geest''
* 1989 {{aut|[[Roger Penrose]]}} – ''De nieuwe geest van de keizer''
* 1990 {{aut|[[William Calvin]]}} – ''Cerebrale symfonie''
* 1991 {{aut|[[Daniel Dennett]]}} – ''Het bewustzijn verklaard''
* 1991 {{aut|[[Tor Nørretranders]]}} – ''Het bewustzijn als bedrieger''
* 1992 {{aut|[[Piet Vroon]]}} – ''Wolfsklem''
* 1993 {{aut|[[Erich Harth]]}} – ''Brein & Geest''
* 1994 {{aut|[[Antonio Damasio]]}} – ''[[De vergissing van Descartes]]''
* 1995 {{aut|[[Erich Harth]]}} – ''Brein & Geest''
* 1995 {{aut|[[Piet Vroon]]}} – ''De ziel te lijf''
* 1995 {{aut|Susan Blackmore}} – ''Het Mysterie Van Het Bewustzijn''
* 1996 {{aut|[[Bas Haring]]}} – ''De ijzeren wil''
* 1996 {{aut|[[Daniel Dennett]]}} – ''Aspecten van bewustzijn''
* 1996 {{aut|[[David Cohen]]}} – ''De verborgen taal van onze geest''
* 1998 {{aut|[[Allan Hobson]]}} – ''Bewustzijn''
* 1999 {{aut|[[Antonio Damasio]]}} – ''Ik voel dus ik ben''
* 2000 {{aut|[[Tenzin Gyatso (dalai lama)|Tenzin Gyatso]]}} – ''Bewustzijn''
* 2000 {{aut|[[Juleon Schins]]}} – ''Hoeveel geest kan de wetenschap verdragen?''
* 2001 {{aut|[[Kenan Malik]]}} – ''De mens, het beest en de zombie''
* 2001 {{aut|K. Wilber}} – ''Integrale psychologie''
* 2001 {{aut|[[Michel Meynen]]}} – ''Van instinct tot intuïtie''
* 2001 {{aut|[[Palmyre Oomen]]}} – ''Hersenen, Bewustzijn, Zicht op onszelf''
* 2002 {{aut|[[Daniel Wegner]]}} – ''De illusie van de bewuste wil''
* 2003 {{aut|J.A. den Boer}} – ''Neurofilosofie''
* 2003 {{aut|[[Steven Pinker]]}} – ''Hoe De Menselijke Geest Werkt''
* 2004 {{aut|[[Albert Jarsin]]}} – ''Het bewustzijnsmechanisme ontdekt''
* 2004 {{aut|Van de Grind W}} – ''Natuurlijke Intelligentie''
* 2006 {{aut|P. Hagoort}} – ''Brein en bewustzijn''
* 2006 {{aut|[[Vilayanur Ramachandran]]}} – ''Het bewustzijn''
* 2007 {{aut|[[Pim van Lommel]]}} – ''Eindeloos Bewustzijn''
* 2008 {{aut|Denyse O'Leary}} – ''Het Spirituele Brein''
* 2008 {{aut|Herman Kolk}} – ''Bewustzijn''
* 2009 {{aut|Geoffrey Miller}} – ''De Parende Geest''
* 2009 {{aut|[[Jeroen Geurts]]}} – ''Kopstukken''
* 2009 {{aut|Paul Revis}} – ''De evolutie van brein en bewustzijn''
* 2010 {{aut|[[Antonio Damasio]]}} – ''Het zelf wordt zich bewust''
* 2010 {{aut|[[Arie Bos]]}} – ''Hoe de stof de geest kreeg''
* 2010 {{aut|[[Dick Swaab]]}} – ''[[Wij zijn ons brein]]''
* 2010 {{aut|Thomas Metzinger}} – ''De egotunnel''
* 2010 {{aut|[[Victor Lamme]]}} – ''De vrije wil bestaat niet''
* 2011 {{aut|J.A.M. Vandermeulen}} – ''Onderzoek naar bewustzijn''
* 2011 {{aut|Marc Slors}} – ''Dat had je gedacht!''
* 2011 {{aut|Marjan Slob}} – ''Hersenbeest''
* 2012 {{aut|Alva Noe}} – ''We zijn toch geen brein?''
* 2012 {{aut|[[Bert Keizer]]}} – ''Waar blijft de ziel?''
* 2013 {{aut|Gerrit Teule}} – ''Hebben wij een ziel? Zo ja, waar dan?''
* 2013 {{aut|Geshe Sonam Gyaltsen}} – ''Geest en cognitie''
* 2014 {{aut|Arie Bos}} – ''Mijn brein denkt niet, ik wel''
* 2014 {{aut|N. Westerman}} – ''Wetenschap, bewustzijn en integrale geneeskunde''
* 2014 {{aut|[[Thomas Nagel]]}} – ''Geest en kosmos''
* 2015 {{aut|Alias Pyrrho}} – ''De evolutie van het cognitieve vermogen''
* 2016 {{aut|[[Albert Kok]]}} – ''Het hiërarchisch brein''
* 2016 {{aut|Manodj Mahadew}} – ''Het menselijk bewustzijn''
}}

=== Externe videopresentaties ===
{{Kolommen lijst |inhoud=
* {{Citeer web| url = https://www.ted.com/talks/antonio_damasio_the_quest_to_understand_consciousness| titel = The quest to understand consciousness| auteur = {{aut|[[Antonio Damasio]]}} | jaar = 2011 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]] | taal = en}}
* {{Citeer web| url = https://www.ted.com/talks/vilayanur_ramachandran_on_your_mind | titel = 3 clues to understanding your brain | auteur = {{aut|[[Vilayanur Ramachandran]]}} | jaar = 2007 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]] | taal = en}}
* {{Citeer web | url = http://tedxtalks.ted.com/video/The-scientific-pursuit-of-consi| titel = The scientific pursuit of consiousness | auteur = {{aut|[[Christof Koch]]}} | jaar = 2013| uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]]| taal = en}}
* {{Citeer web | url = https://www.ted.com/talks/dan_dennett_on_our_consciousness?language=nl| titel = Dan Dennett over ons bewustzijn| auteur = {{aut|[[Dan Dennett]]}} | jaar = 2003 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]]| taal = en}}
* {{Citeer web| url = https://www.ted.com/talks/david_chalmers_how_do_you_explain_consciousness?language=nl | titel = Hoe verklaren we het bewustzijn?| auteur = {{aut|[[David Chalmers]]}} | jaar = 2014 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]] | taal = en}}
* {{Citeer web| url = http://www.universiteitvannederland.nl/college/waar-in-je-brein-zit-je-bewustzijn/| titel = Waar in je brein zit je bewustzijn? | auteur = {{aut|[[Jeroen Geurts]]}} | jaar = 2014 | uitgever = [[Vrije Universiteit Amsterdam]]| taal =}}
* {{Citeer web| url = https://www.ted.com/talks/john_searle_our_shared_condition_consciousness| titel = Our shared condition — consciousness| auteur = {{aut|[[John Searle]]}} | jaar = 2013 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]]| taal = en}}
* {{Citeer web| url = http://tedxtalks.ted.com/video/Consciousness-is-a-Mathematical | titel = Consciousness is a Mathematical Pattern | auteur = {{aut|[[Max Tegmark]]}} | jaar = 2014 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]]| taal = en}}
* {{Citeer web| url = http://www.npo.nl/ntr-academie/02-08-2013/NPS_1226786| titel = Bijna-dood ervaring| auteur = {{aut|[[Pim van Lommel]]}}| jaar = 2013| uitgever = [[NTR Academie]]| taal = | dodeurl = ja}}
* {{Citeer web| url = http://tedxtalks.ted.com/video/The-Future-of-Consciousness-Stu| titel = The Future of Consciousness| auteur = {{aut|[[Stuart Hameroff]]}} | jaar = 2013 | uitgever = [[TED (conferentie)|Ted]]| taal = en}}
}}

=== Externe naslagwerken ===
{{Kolommen lijst |inhoud=
* {{Citeer web| url = http://www.iep.utm.edu/consciou/| titel = Consciousness| auteur = {{aut|Rocco J. Gennaro}} | jaar = | uitgever = Internet Encyclopedia of philosophy | taal = en}}
* {{Citeer web| url = https://plato.stanford.edu/entries/consciousness/| titel = Consciousness | auteur = {{aut|Robert Van Gulick}} | jaar = 2004–2014 | uitgever = The Stanford Encyclopedia of Philosophy | taal = en}}
* {{Citeer web| url = https://en.wikibooks.org/wiki/Consciousness_Studies | titel = Consciousness Studies | auteur = {{aut|Robin H, JWSchmidt}} | jaar = | uitgever = Wikibooks| taal = en}}
* {{Citeer web| url = http://www.scholarpedia.org/article/Consciousness | titel = Consciousness | auteur = {{aut|Bernard J. Baars}} | jaar = 2015 | uitgever = Scholarpedia | taal = en}}
* {{Citeer web | url = https://consc.net/online | titel = Online papers on consciousness | auteur = {{aut|[[David Chalmers]], David Bourget}} | jaar = 2007–2009 | uitgever = PhilPapers | taal = en | bezochtdatum = 4 juni 2023 | archiefdatum = 30 april 2017 | archiefurl = https://web.archive.org/web/20170430185825/http://consc.net/online | dodeurl = ja }}
* {{Citeer web| url = http://brain.oxfordjournals.org/content/124/7/1263.long | titel = Consciousness | auteur = {{aut|Adam Zeman}} | jaar = 2001 | uitgever = A Journal of Neurology | taal = en}}
}}

{{Appendix|2=
{{References-scroll|2=2|height=350}}
}}
{{Zusterproject
| commonscat  = Consciousness
| wiktionary  = bewustzijn
| wikibooks   = 
| wikisource  = 
| wikiquote   = Bewustzijn
| wikinews    = 
}}

[[Categorie:Bewustzijn| ]]
[[Categorie:Cognitiewetenschap]]
[[Categorie:Neurowetenschap]]
[[Categorie:Psychologie]]
[[Categorie:Fenomenologie]]
[[Categorie:Evolutiebiologie]]
[[Categorie:Filosofie van de geest]]
[[Categorie:Filosofische terminologie]]
[[Categorie:Metafysica]]
[[Categorie:Geneeskunde]]
[[Categorie:Energetisch lichaam]]