Wikipedia

Turki

negara rentas benua yang terletak di kiri kanan Asia Barat dan Eropah Tenggara

Turki (Jawi: ‏توركي‎‎, Turki: Türkiye[nota 1]) atau nama rasminya Republik Turki (Turki: Türkiye Cumhuriyeti[nota 2]) ialah sebuah negara Eurasia di Timur Tengah yang terletak di antara benua Eropah dan Asia. Sebahagian besar Turki terletak di Semenanjung Anatolia di Asia dan bahagian kecil wilayahnya terletak dalam kawasan Balkan barat laut benua Eropah. Turki bersempadan dengan 8 negara iaitu Bulgaria di barat laut; Yunani di barat; Georgia, Armenia dan Azerbaijan di timur laut; Iran di timur; dan Iraq dan Syria di tenggara. Selain itu, ia menyempadani Laut Hitam di utara, Laut Aegea di barat, dan Laut Mediterranean di selatan. Turki juga menempatkan Laut Marmara yang dipergunakan oleh para ahli geografi untuk menandakan sempadan antara Eropah dan Asia lalu menjadikan Turki suatu negara rentas benua.[5]

Republik Turki
ريڤوبليك توركي‎
Türkiye Cumhuriyeti
Bendera Turki
Jata (Tidak rasmi) Turki
Bendera Jata (Tidak rasmi)
Cogan kata: "Yurtta Barış, Dünyada Barış" (Tidak rasmi)
"Keamanan di negara, keamanan di dunia"
Lagu kebangsaan: İstiklâl Marşı (Turki)
"Perarakan kemerdekaan"
Ibu negaraAnkara
Bandar terbesarİstanbul
Bahasa rasmiBahasa Turki
Agama
(2019)
KerajaanRepublik
• Presiden
Recep Tayyip Erdoğan
Peralihan 
daripada Empayar Uthmaniyah
19 Mei 1919
23 April 1920
• Deklarasi Republik
29 Oktober 1923
Populasi
• Perkiraan Disember 2022
Neutral increase 85,279,553[1] (ke-17)
• Kepadatan
111[1]/km2 (287.5/sq mi) (ke-83)
KDNK (PPP)2023
• Jumlah
▲ USD3.613 trilion[2] (ke-11)
• Per kapita
▲ USD41,887[2] (ke-46)
KDNK (nominal)2023
•  Jumlah
▲ USD1.154 trilion[2] (ke-17)
• Per kapita
▲ USD13,383[2] (ke-65)
Gini (2019)▬ 41.9[3]
sederhana
HDI (2021)▲ 0.838[4]
sangat tinggi · ke-
Mata wangLira Turki4
(TRY)
Zon waktuUTC+2 (EET)
• Musim panas (DST)
UTC+3 (EEST)
Kod panggilan+90
Kod ISO 3166TR
DPT internet.tr
1 "Yurtta sulh, cihanda sulh" (bahasa turki asal).
2 Perjanjian Lausanne (1923).
3 Kedudukan berdasarkan anggaran tahun 2005.
4 Lira Turki menggantika Lira baru Turki (Yeni Türk Lirası - YTL) pada 1 Januari 2009.

Kawasan yang terdiri daripada Turki moden telah melihat kelahiran peradaban-peradaban utama, termasuk Empayar Byzantium dan Empayar Uthmaniyah dua-duanya berpusat di kota Kustantiniyah mendului Istanbul moden. Disebabkan oleh lokasinya yang strategik menyaksikan persilangan dua buah benua, budaya Turki merupakan campuran budaya Timur dan Barat yang unik yang sering diperihalkan sebagai jambatan antara dua buah peradaban. Dengan kewujudan kawasan yang kuat dari Adriatik ke China di dalam jalur tanah di antara Rusia dan India, Turki telah memperoleh kepentingan strategik yang semakin bertumbuh.[6][7]

Turki ialah sebuah republik berperlembagaan yang demokratik, sekular, dan satuan. Sistem politiknya diasaskan pada tahun 1923 di bawah pimpinan Mustafa Kemal Atatürk selepas kejatuhan Empayar Uthmaniyah, akibat Perang Dunia I. Sejak itu, Turki telah beransur-ansur bergabung dengan Barat sementara menjalin hubungan dengan dunia Timur. Negara ini ialah salah satu ahli pengasas Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu,[8] Pertubuhan Persidangan Islam (OIC),[9] Pertubuhan Kerjasama Ekonomi dan Pembangunan,[10] dan Pertubuhan Keselamatan dan Kerjasama di Eropah,[11] serta negara ahli Majlis Eropah sejak tahun 1949,[12] dan NATO sejak tahun 1952.[13] Sejak tahun 2005, Turki adalah satu-satunya negara Islam pertama yang berunding menyertai Kesatuan Eropah, setelah merupakan ahli bersekutu sejak tahun 1963.[14] Turki juga merupakan ahli negara perindustrian G20 yang mempertemukan 20 buah ekonomi yang terbesar di dunia.

Penamaan

sunting

Nama negara ini dalam bahasa Turki iaitu Türkiye hasil penasaban etnonim Türk menggunakan akhiran abstrak –iye yang bermaksud "pemilik", "tanah" atau "perihal" (meminjam –iyya bahasa Arab serupa dengan akhiran –ia dalam bahasa-bahasa Yunani dan Latin). Catatan terawal istilah "Türk" atau "Türük" sebagai autonim terkandung dalam catatan tulisan-tulisan Orkhon oleh kaum Göktürk (Turki Samawi) dari Asia Tengah (c. abad ke-8 M). Tu–kin dijadikan bukti seawal tahun 177 SM sebagai nama berian orang Cina kepada penduduk kawasan selatan Pergunungan Altai di Asia Tengah. Nama Melayu "Turki" berasal dari bahasa Latin Pertengahan iaitu Turchia (s. 1369) melalui bahasa Inggeris.[15][tiada dalam ayat yang diberikan] Nama ini ada kata seasal dalam bahasa Yunani, iaitu Tourkia yang asalnya digunakan oleh bangsa Byzantium untuk memperihalkan Hungary pada zaman pertengahan[16][17] (kerana orang Hungary dan Turki mempunyai persamaan leluhur) tetapi kemudian, mereka mula menggunakan nama ini untuk memaksudkan kawasan taklukan Seljuk di Anatolia pada ratusan tahun selepas Pertempuran Manzikert pada tahun 1071.

Penggalakkan nama "Türkiye"

sunting

Pada Disember 2021, Presiden Recep Tayyip Erdoğan mengeluarkan suatu surat pekeliling mewajibkan semua barangan eksport dunia dilabelkan Made in Türkiye ("Buatan Türkiye") serta mendidik pengutamaan nama 'Türkiye' dalam perhubungan sesama badan-badan pemerintahnya;[18][19] pekeliling tersebut memberi alasan pemilihan nama Türkiye kerana nilainya "mewakili dan melambangkan budaya, ketamadunan dan nilai-nilai bangsa Turki sebaiknya". Saluran TRT World memberitakan lanjut perubahan itu juga mengelakkan kekeliruan dengan ungkapan bermaksud ayam belanda dalam bahasa Inggeris juga disebut turkey.[20]

Sejarah

sunting

Sejarah purba

sunting
Rencana utama: Trakia

Semenanjung Anatolia yang merangkumi sebahagian besar wilayah Turki moden, ialah salah sebuah kawasan yang paling lama diduduki manusia tanpa henti di dunia. Petempatan-petempatan Neolitik yang terawal seperti Çatalhöyük (Neolitik Tembikar), Çayönü (Neolitik Pra-Tembikar A hingga Neolitik Tembikar), Nevalı Çori (Neolitik Pra-Tembikar B), Hacılar (Neolitik Tembikar), Göbekli Tepe (Neolitik Pra-Tembikar A) dan Mersin dianggap antara petempatan manusia yang terawal di dunia.[21]

 
Sebahagian tembok legenda Troy (VII) yang dikenal pasti sebagai medan pertempuran Perang Troy (sekitar 1200 SM).

Petempatan Troy bermula pada zaman Neolitik, dan berterusan hingga Zaman Besi. Sepanjang sejarah tertulis, penduduk Anatolia pernah bertutur dalam bahasa-bahasa Indo-Eropah, Semitik dan Kartvelia, antara lainnya. Sebenarnya, berdasarkan kepurbaan bahasa-bahasa Hitit dan Luwia yang tergolong sebagai Indo-Eropah, sesetengah ilmuwan mengusulkan bahawa Anatolia merupakan pusat hipotesis dari mana terpancarnya bahasa-bahasa Indo-Eropah.[22] Kaum Hattia ialah sebuah bangsa kuno yang menduduki bahagian tenggara Anatolia seawal-awal tahun 2300 SM. Kaum Hitit Indo-Eropah tiba di Anatolia lalu menyerap kaum Hattia sekitar 2000-1700 SM. Empayar besar pertama di kawasan itu diasaskan oleh kaum Hitit dari abad ke-18 hingga ke-13 SM. Bangsa Assyria pula menjajah sebahagian Turki tenggara seawal tahun 1950 SM hingga tahun 612 SM, apabila Empayar Assyria ditakluki oleh wangsa Chaldea di Babylon.[23][24] Selepas kejatuhan Hitit, satu lagi kelompok Indo-Eropah, iaitu kaum Phrygia mengambil alih tampuk penguasaan sehingga kerajaan mereka dihancurkan oleh orang Kimeria pada abad ke-7 SM.[25] Antara negeri-negeri perwaris Phrygia yang paling berkuasa ialah Lydia, Karia dan Lycia. Kaum Lydia dan Lycia bertutur dalam bahasa yang berumpun Indo-Eropah pada pangkalnya, tetapi kedua-dua bahasa itu telah dipengaruhi unsur bukan Indo_Eropah sebelum zaman Hitit dan Keyunanian.

 
Perpustakaan Celsus di Efesus, dari seawal tahun 135 M.

Bermula sekitar 1200 SM, pantai Anatolia banyak diduduki oleh orang Yunani Aeolia dan Ionia. Banyak sekali kota-kota terpenting yang diasaskan oleh kaum penjajah ini, seperti Miletus, Ephesus, Smyrna (kini Izmir), dan Byzantium (kemudian Kustantiniyah, kini Istanbul). Negara pertama yang ditubuhkan di Anatolia dan dipanggil Armenia oleh bangsa jiran (Hecataeus dari Miletus dan Inskripsi Behistun) merupakan negeri wangsa Orontid Armenia. Anatolia ditawan oleh Empayar Achaemenid Parsi ketika abad ke-6 dan ke-5 SM, kemudian jatuh di tangan Iskandar Agung pada 334 SM.[26] Anatolia kemudian dipecahkan kepada beberapa kerajaan keyunanian kecil (termasuk Bithynia, Cappadocia, Pergamum, dan Pontus), tetapi kesemunya ditawan pula oleh Republik Rom pada pertengahan abad pertama SM.[27] Armenia Arsakiah, negeri pertama yang memeluk agama Kristian selaku agama rasmi, mempunnyai wilayah di Anatolia.

Pada tahun 324, maharaja Rom, Constantinus I memilih Byzantium selaku ibu kota baru Empayar Rom, lalu menukar namanya kepada Rom Baru (kemudian Kustantiniyah/Istanbul). Selepas kejatuhan Empayar Rom Barat, ia menjadi ibu kota Empayar Byzantium (Empayar Rom Timur).[28]

Kaum Turk dan Empayar Uthmaniyylah

sunting
Rencana utama: Empayar Uthmaniyah
 
Empayar Uthmaniyah di kemuncak kekuasaannya (ca. 1680).

Wangsa Seljuk merupakan satu cabang kelompok Turki Oğuz Kınık yang menetap di persisian dunia Islam, di utara Kaspia dan Laut Aral di Kekhaganan Yabghu di pergabungan Oğuz[29] pada abad ke-10. Pada abad ke-11, bangsa Seljuk mulai berhijrah dari tanah leluhur mereka ke arah kawasan timur Anatolia, yang kemudiannya menjadi tempat asal baru puak-puak Turkik Oğuz selepas Pertempuran Manzikert pada tahun 1071.

Kejayaan Seljuk ini membuka laluan kepada kebangkitan Kesultanan Seljuk Anatolia; yang berkembang sebagai cabang berasingan dalam Empayar Seljuk besar yang meliputi sebahagian Asia Tengah, Iran, Anatolia dan Asia Barat Daya.[30]

Pada tahun 1243, tentera Seljuk ditumpaskan oleh Mongol, sehingga menyebabkan kuasa empayar Seljuk beransur merosot. Ekoran daripada itu, salah satu kerajaan kecil Turki yang diperintah oleh Uthman I akan berkembang menjadi Empayar Uthmaniyyah dalam 200 tahun berikutnya, dan meluas di seluruh Anatolia, rantau Balkan dan Syam.[31] Pada tahun 1453, pihak Uthmaniyah melengkapkan penaklukan Empayar Byzantium dengan menawan ibu kota Kustantiniyah.

 
Masjid Selimiye di Edirne ialah salah sebuah mahakarya seni bina Empayar Uthmaniyyah.

Kuasa dan prestij Empayar Uthmaniyah memuncak pada abad ke-16 dan ke-17, khususnya ketika pemerintahan Sulaiman al-Qanuni. Empayar ini sering bertembung dengan Empayar Rom Suci dalam kemaraannya tanpa putus-putus ke arah Eropah Tengah melalui rantau Balkan dan bahagian selatan Komanwel Poland-Lithuania.[7] Di laut, empayar ini bersaing dengan Liga-Liga Suci yang terdiri daripada Sepanyol Habsburg, Republik Venice dan Kesatria Santo Yohanes demi menguasai Mediterranean. Di Lautan Hindi, tentera laut Uthmaniyah kerap bertembung dengan armada Portugis demi mempertahankan monopoli turun-temurun ke atas laluan-laluan perdagangan maritim antara Asia Timur dan Eropah Barat; laluan-laluan ini berdepan dengan persaingan baru dengan penemuan Tanjung Harapan oleh Portugis pada tahun 1488. Selain itu, Uthmaniyah adakalanya berperang dengan Parsi gara-gara pertikaian wilayah atau disebabkan oleh perbezaan agama pada abad ke-16 hingga ke-18.[32]

Dalam hampir dua abad mengalami kejatuhan, Empayar Uthmaniyah beransur-ansur mengecil dari segi keluasan tanah, kekuatan tentera dan kekayaan. Ia terlibat dalam Perang Dunia Pertama di sisi Kuasa Tengah dan akhirnya dikalahkan. Dalam perang ini, sekitar 1.5 juta orang Armenia diarah berpindah lalu dihapuskan dalam peristiwa Genosid Armenia.[33][34] Pembunuhan beramai-ramai secara besar-besaran turut dilakukan terhadap kelompok minoriti lain dalam empayar itu, seperti kaum Yunani dan Assyria.[35][36][37] Ekoran Gencatan Senjata Mudros pada 30 Oktober 1918, Pihak Berikat selaku pemenang memecahkan negara Uthmaniyyah melalui Perjanjian Sèvres 1920.[31]

Zaman Republik

sunting
Rencana utama: Pembaharuan Atatürk
 
Mustafa Kemal Atatürk melawat Sekolah Menengah İzmir pada 1 Februari 1931

Pendudukan Kustantiniyah dan Smyrna oleh Pihak Berikat selepas Perang Dunia Pertama mencetuskan penubuhan Gerakan Kebangsaan Turki.[7] Di bawah kepimpinan Mustafa Kemal Pasha, seorang komander tentera yang tersohor ketika Pertempuran Gallipoli, lancarnay Perang Kemerdekaan Turki yang bertujuan menarik balik terma-terma Perjanjian Sèvres.[38]

Pada 18 September 1922, tentera-tentera pendudukan sudahpun diusir, dan tertubuhnya sebuah negara Turki baru. Pada 1 November, parlimen yang baru ditubuhkan secara rasminya membubarkan Kesultanan, maka berakhirnya 623 tahun di bawah pemerintahan Uthmaniyah. Perjanjian Lausanne 24 Julai 1923 membawa kepada pengakuan antarabangsa akan "Republik Turki" yang baru dibentuk sebagai negara pewaris Empayar Uthmaniyah, dan republik tersebut diisytiharkan secara rasmi pada 29 Oktober 1923, di ibu negara baru iaitu Ankara.[7]

Mustafa Kemal menjadi Presiden Turki yang pertama lalu memperkenalkan banyak pembaharuan radikal yang bertujuan menubuhkan sebuah republik sekular baru daripada tinggalan zaman silam Uthmaniyah.[7] Mengikut Undang-Undang Nama Keluarga, parlimen Turki memberi Mustafa Kemal nama keluarga kehormat "Atatürk" (Bapa Turki) pada tahun 1934.[38]

Turki kekal berkecuali sepanjang Perang Dunia Kedua tetapi bersekutu dengan Pihak Berikat sebagai tanda sokongan istiada pada 23 Februari 1945, kemudian menjadi salah satu anggota piagam Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu pada tahun yang sama.[8] Kesukaran yang dihadapi oleh Yunani selepas perang dalam meredakan pemberontakan komunis di samping tuntuan Kesatuan Soviet untuk membina pangkalan tentera di Selat Turki, menyeru Amerika Syarikat untuk mengisytiharkan Doktrin Truman pada tahun 1947, yang mengemukakan niat AS untuk menjamin keselamatan Turki dan Yunani, sehingga kedua-dua negara itu menerima sokongan tentera dan ekonomi AS.[39]

Selepas menyertai angkatan PBB dalam Perang Korea, Turki menyertai NATO pada tahun 1952, untuk menjadi benteng terhadap peluasan Soviet ke dalam rantau Mediterranean. Selepas sedekad keganasan antara kaum di pulau Cyprus dan rampasan kuasa tentera Yunani pada Julai 1974 yang menggulingkan Presiden Makarios lalu mengangkat Nikos Sampson sebagai diktator, Turki menyerang Republik Cyprus pada tahun 1974. Sembilan tahun kemudian, tertubuhnya Republik Turki Cyprus Utara yang hanya diiktiraf oleh Turki.[40]

Zaman parti tunggal berakhir pada tahun 1945, dan disusuli oleh zaman peralihan yang huru-hara ke arah demokrasi berbilang parti pada puluhan tahun berikutnya, tetapi ia disampuk oleh rampasan kuasa tentera pada tahun 1960, 1971, 1980 dan 1997.[41] Pada tahun 1984, PKK melancarkan pemberontakan terhadap kerajaan Turki. Konflik yang meragut lebih 40,000 nyawa ini masih berterusan hingga hari ini.[42] Semenjak peliberalan ekonomi Turki pada 1980-an, negara ini telah menikmati pertumbuhan ekonomi yang pesat dan kestabilan politik yang lebih kukuh.[43]

Politik

sunting

Turki ialah republik berpresiden sejak 9 Julai 2018. Semenjak penubuhan republik pada tahun 1923, Turki telah mengembangkan tradisi sekular yang utuh.[44] Perlembagaan Turki mentadbir kerangka undang-undang negara, dan menggariskan rukun-rukun utama kerajaan serta menetapkan Turki sebagai negara unitari yang terpusat.

Presiden Republik ialah ketua negara yang pokoknya berperanan istiadat. Presiden dipilih untuk penggal lima tahun oleh pilihan raya langsung. Abdullah Gül dipilih sebagai presiden oleh undian parlimen pada 28 Ogos 2007, mengganti Ahmet Necdet Sezer.[45]

Kuasa eksekutif dilaksanakan oleh Perdana Menteri dan Majlis Menteri-Menteri yang membentuk pemerintahan, manakala kuasa perundangan pula terletak di tangan parlimen ekadewan, iaitu Perhimpunan Kebangsaan Agung Turki. Para menteri selalunya tetapi tidak semestinya ahli parlimen. Cabang kehakiman pula bebas daripada badan eksekutif dan perundangan, dan Mahkamah Perlembagaan ditugaskan untuk memastikan kepatuhan undang-undang dan dekri-dekri negara dengan perlembagaan. Majlis Negara ialah tribunal muktamad bagi kes-kes pentadbiran, sementara Mahkamah Rayuan Tinggi pula sama untuk kes-kes lain.[46]

Perdana menteri dipilih oleh parlimen secara undi percaya dalam kerajaan dan selalunya merupakan ketua parti politik yang paling banyak kerusinya di parlimen. Perdana menteri sekarang ialah bekas datuk bandar İstanbul, Recep Tayyip Erdoğan, dari parti AKP yang memenangi majoriti mutlak kerusi parlimen di pilihan raya umum 2002 yang diadakan ekoran krisis ekonomi tahun 2001, dengan 34% undian.[47]

 
Recep Tayyip Erdoğan telah dua kali dipilih sebagai Perdana Menteri sejak 2002, dan partinya memenangi 47% undian pada pilihan raya umum 2007.

Pada tahun 2007, selepas AKP mempertahankan majoriti di Parlimen pada pilihan raya umum,[48] timbulnya beberapa peristiwa yang menyentuh dasar sekular negara dan peranan kehakiman dalam cabang perundangan. Antaranya ialah pemilihan Abdullah Gül sebagai Presiden, yang pernah terlibat dengan parti-parti Islamis;[49] serta cadangan kerajaan untuk memansuhkan larangan bertudung dalam universiti yang dibatalkan oleh Mahkamah Perlembagaan, menyebabkan parti pemerintah didenda dan hampir diharamkan.[50]

Hak mengundi sejagat untuk kedua-dua jantina telah dilaksanakan di seluruh Turki sejak tahun 1933. Setiap warganegara Turki yang mencapai usia 18 tahun berhak untuk mengundi. Pada tahun 2004, terdapat 50 parti politik yang berdaftar di negara.[51] Mahkamah Perlembagaan boleh menarik balik pembiayaan awam parti politik yang didapatinya anti-sekular atau pemisah, ataupun mengharamkan kewujudannya sama sekali.[52][53]

Terdapat 550 orang ahli parlimen yang dipilih untuk penggal empat tahun oleh sistem perwakilan berkadar senarai parti dari 85 daerah pemilihan yang mewakili 81 wilayah pentadbiran di Turki (İstanbul terbahagi kepada tiga daerah pilihan raya, manakala Ankara dan İzmir masing-masing dibahagikan kepada dua kerana jumlah penduduknya yang ramai). Untuk mengelakkan parlimen tergantung yang boleh mendatangkan perpecahan politik yang berlarutan, hanya parti-parti yang meraih sekurang-kurangnya 10% undian yang dibuang dalam pilihan raya parlimen negara yang mendapat hak pewakilan dalam parlimen.[51] Disebabkan had minimum ini, dalam pilihan raya 2007 hanya tiga parti yang memasuki parlimen secara rasmi (berbanding dua pada tahun 2002).[54][55]

Hubungan luar

sunting
 
Turki ialah sebuah negara pengasas OECD dan G-20 ekonomi utama.

Turki ialah sebuah negara pengasas Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (1945), OECD (1961), OIC (1969), OSCE (1973), ECO (1985), BSEC (1992) dan G-20 ekonomi utama (1999). Pada 17 Oktober 2008, Turki dipilih untuk menjadi seorang ahli bukan tetap Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu.[56] Keanggotaan Turki dalam majlis tersebut bermula pada 1 Januari 2009.[56] Turki pernah menganggotai Majlis Keselamatan PBB pada tahun 1951–1952, 1954–1955 dan 1961.[56]

Selaras dengan orientasi kebaratannya, hubungan dengan Eropah sentiasa menjadi titik tengah dasar luar Turki. Turki pernah menjadi anggota pengasas Majlis Eropah pada tahun 1949, memohon keahlian sekutu Komuniti Ekonomi Eropah (pendahulu Kesatuan Eropah) pad tahun 1959 lalu menjadi ahli sekutu pada tahun 1963. Setelah berpuluh-puluh tahun berunding, Turki memohon keahlian penuh EEC pada tahun 1987, menjadi ahli sekutu Kesatuan Eropah Barat pada tahun 1992, mencapai persetujuan Kesatuan Kastam dengan EU pada tahun 1995 dan pernah rundingan rasmi demi menyertai EU sejak tahun 2005.[14]

Sejak tahun 1974, Turki tidak memperakui Republik Cyprus (atau Cyprus Yunani) sebagai pemerintah tunggal pulau itu, sebaliknya menyokong masyarakat Cyprus Turki dalam bentuk Republik Turki Cyprus Utara de facto yang hanya diiktiraf oleh Turki.[57]

Satu lagi aspek penting dalam hubungan luar Turki ialah hubungannya dengan Amerika Syarikat. Atas dasar ancaman bersama dari Kesatuan Soviet, Turki menyertai NATO pada tahun 1952 untuk mengeratkan hubungan dua hala dengan Washington sepanjang Perang Dingin. Dalam suasana pasca–Perang Dingin, kepentingan geostrategik Turki beralih ke arah kehampirannya dengan Timur Tengah, Kaukasus dan Balkan. Sebagai balasan, Turki mendapat faedah daripada sokongan politik, ekonomi dan diplomasi Amerika Syarikat, termasuk isu-isu utama seperti bidaan Turki untuk menyertai EU.

Kemerdekaan negara-negara Turkik dari Kesatuan Soviet pada tahun 1991, yang berkongsi warisan kebudayaan dan bahasa dengan Turki, membolehkan Turki meluaskan hubungan ekonomi dan politiknya ke dalam Asia Tengah,[58] sekaligus membolehkan penyiapan talian paip petroleum dan gas asli yang bernilai berbilion dolar dari Baku, Azerbaijan ke pelabuan Ceyhan di Turki. Talian paip Baku–Tbilisi–Ceyhan membentuk sebahagian strategi dasar luar Turki untuk menjadi pembuluh tenaga ke Barat. Bagaimanapun, sempadan Turki dengan Armenia, sebuah negara Kaukasus, masih ditutup berikutan pendudukan wilayah Azerinya ketika Perang Nagorno-Karabakh.[59]

Tentera

sunting
Rencana utama: Angkatan Tentera Turki
 
Turki menganggotai NATO pada tahun 1952.

Angkatan Tentera Turki terdiri daripada Tentera Darat, Tentera Laut dan Tentera Udara. Gendarmerie dan Pengawal Pantai beroperasi di bawah Kementerian Hal-Ehwal Dalam Negara pada zaman damai, tetapi masing-masing dibawa ke bawah perintah Tentera Darat dan Laut sewaktu berperang, barulah mereka mendapat penguatkuasaan undang-undang dalaman dan fungsi ketenteraan.[60]

Tentera Turki merupakan angkatan bersenjata yang paling ramai anggota tetap dalam NATO, mengekori Tentera Amerika Syarikat, dengan sejumlah lebih sejuta kakitangan beruniform yang berkhidmat di kelima-lima cabangnya.[61] Turki dianggap sebagai kuasa tentera terbesar di Timur Tengah di samping Israel.[62]

Setiap warganegara lelaki Turki yang tegap diwajibkan untuk berkhidmat dalam tentera (melainkan dilarang) dalam masa tiga minggu hingga 15 bulan, bergantung pada pendidikan dan tempat kerja.[63] Turki tidak menerima pengingkar turut hati nurani dan tidak menawarkan alternatif awam kepada khidmat tentera.[64]

 
Boeing 737 AEW&C MESA Peace Eagle of the Turkish Air Force.

Turki adalah salah satu daripada lima buah negara anggota NATO yang membentuk dasar perkongsian nuklear dalam perikatan, bersama dengan Belgium, Jerman, Itali, dan Belanda.[65] Sejumlah 90 bom nuklear B61 ditempatkan di Pangkalan Udara Incirlik; 40 daripadanya diperuntukkan kepada Tentera Udara Turki.[66]

Pada tahun 1998, Turki mengumumkan program pemodenan bernilai AS$160 bilion sepanjang tempoh 20 tahun dalam pelbagai projek termasuk kereta kebal, pesawat pejuang, helikopter, kapal selam, kapal perang dan raifal gempur.[67] Turki ialah sebuah penyumbang Tahap 3 kepada program Joint Strike Fighter (JSF).[68]

Turki telah menghantar tenteranya ke misi antarabangasa di bawah PBB dan NATO sejak 1950, termasuk misi pengamanan di Somalia dan bekas Yugoslavia, serta menyokong tentera campuran dalam Perang Teluk. Turki menyimpan 36,000 orang askar di Cyprus utara; kehadiran mereka disokong dan dihalalkan oleh kerajaan tempatan de facto, tetapi Republik Cyprus dan masyarakat antarabangsa menganggapnya sebagai tentera pendudukan haram, dan kehadirannya pernah dikecam dalam beberapa resolusi Majlis Keselamatan PBB.[69] Turki pernah menghantar tentera ke Afghanistan untuk menyertai angkatan penstabilan AS dan Angkatan Bantuan Keselamatan Antarabangsa (ISAF) perintahan NATO yang diluluskan oleh PBB sejak tahun 2001.[61][70]

Ketua Turus Am dilantik oleh presiden dan bertanggungjawab kepada perdana menteri. Majlis Menteri-Menteri bertanggungjawab kepada parlimen atas hal-ehwal keselamatan negara serta kebersediaan tentera untuk mempertahankan negara. Bagaimanapun, kuasa untuk mengisytiharkan perang serta menghantar Tentera Turki ke negara luar atau membenarkan tentera negara asing berpangkalan di Turki hanya terletak dalam tangan parlimen.[60] Komander sebenar tentera ialah Ketua Turus Am General Işık Koşaner sejak 30 Ogos 2010.[71]

Pembahagian pentadbiran

sunting
Laman utama: Wilayah di Turki dan Daerah di Turki


Ibu negara Turki ialah Ankara. Perwilayahan Turki terbahagi kepada 81 wilayah untuk tujuan pentadbiran. Wilayah-wilayah ini dikumpulkan kepada tujuh kawasan untuk tujuan banci; tetapi pembahagian kawasan ini tiada tujuan pentadbiran. Setiap wilayah dibahagikan kepada daerah, iaitu sejumlah 923 daerah.

Ibu wilayah (atau daerah pusat) biasanya sama nama dengan wilayahnya, kecuali wilayah-wilayah Hatay (Antakya), Kocaeli (İzmit) and Sakarya (Adapazarı). Wilayah-wilayah yang teramai penduduknya ialah Istanbul (13 juta), Ankara (5 juta), İzmir (4 juta), Bursa (3 juta) dan Adana (2 juta). [72]

Bandaraya terbesar dan ibu negara pra-Republik, Istanbul, ialah pusat kewangan, ekonomi dan kebudayaan negara.[73] Kira-kira 75.5% penduduk Turki tinggal di kawasan bandaraya utama.[74] Keseluruhannya, 19 wilayah masing-masing diduduki lebih sejuta penduduk, manakala 20 lagi wilayah diduduki antara 500 ribu hingga sejuta penduduk. Hanya dua wilayah yang penduduknya kurang daripada 100,000.

Geografi

sunting

Turki ialah sebuah negara rentas benua[75] Eurasia. Turki Asia (yang sebahagian besarnya terdiri daripada Anatolia) yang merangkumi 97% keluasan negara, terpisah dari Turki Eropah oleh Selat Bosporus, Laut Marmara, dan Dardanelles (yang bersama-sama membentuk pautan air di antara Laut Hitam dan Laut Mediterranean). Turki Eropah (Trakia atau Rumelia timur di semenanjung Balkan) hanya mendapat 3% kawasan negara.[76]

Perwilayahan Turki berbentuk seakan-akan segiempat tepat, panjangnya lebih 1,600 kilometer (1,000 batu) dan lebarnya 800 km (500 batu).[73] Ia terletak di antara garis lintang 35° dan 43° U, dan garis bujur 25° dan 45° E. Kawasan Turki, termasuk tasik sekali, menduduki tanah seluas 783,562[77] kilometer persegi (300,948 batu persegi), yang mana 755,688 kilometer persegi (291,773 batu persegi) terletak di Asia Barat Daya dan 23,764 kilometer persegi (9,174 batu persegi) yang selebihnya di Eropah.[73] Turki ialah negara ke-37 terbesar di dunia dari segi keluasan. Negara ini dikelilingi oleh laut dari tiga arah, iaitu: Laut Aegia di barat, Laut Hitam di utara dan Laut Mediterranean di selatan. Turki juga merangkumi Laut Marmara di barat laut.[78]

Bahagian Turki dalam benua Eropah, iaitu Trakia Timur, membentuk sempadan Turki dengan Yunani dan Bulgaria. Bahagian Asia puka, Anatolia, terdiri daripada sebuah penara tinggi di tengah-tengah dengan dataran-dataran pantai yang sempit, di antara banjaran Köroğlu dan Pontus ke utara dan Pergunungan Taurus di selatan. Turki Timur mempunyai landskap yang lebih bergunung-ganang, dan di situ terletaknya punca sungai-sungai seperti Furat, Tigris dan Aras, dan merangkumi Tasik Van dan Gunung Ararat, puncak tertinggi di Turki pada 5,165 meter (16,946 kaki).[78][79]

Turki dibahagikan kepada tujuh kawasan banci: Marmara, Aegia, Laut Hitam, Anatolia Tengah, Anatolia Timur, Anatolia Tenggara dan Mediterranean. Rupa bumi Anatolia utara yang tidak rata di sepanjang Laut Hitam menyerupai jaluran yang panjang dan sempit. Kawasan ini merangkumi kira-kira satu perenam jumlah keluasan Turki. Sebagai arah aliran am, penara pedalaman Anatolia makin ke arah timur berceranggah.[78]

 
Gunung Ararat (Ağrı Dağı) ialah puncak tertinggi di Turkei pada 5,165 m (16,946 kaki).

Kepelbagaian lanskap Turki merupakan hasil pergerakan bumi kompleks yang membentuk rantau itu selama ribuan tahun dengan kejadian gempa bumi yang agak kerap dan letusan gunung berapi yang kadang-kala. Selat Bosporus dan Dardanelles lahir daripada garis sesar yang merentasi Turki hingga membentuk Laut Hitam. Terdapat garis sesar gempa bumi menyeberangi bahagian utara negara dari timur ke barat, yang menyebabkan gempa bumi besar pada tahun 1999.[80]

Iklim

sunting

Kawasan pantai Turki dekat Laut Aegia dan Mediterranean mengalami iklim Mediterranean yang sederhana, dengan musim panas yang panas dan kering dan musim sejuk yang sederhana dingin dan lembap. Kawasan pantai Turki dekat Laut Hitam pula beriklim lautan dengan musim panas yang hangat dan lembap, dan musim sejuk yang sejuk dan juga lembap. Pantai Laut Hitam Turki menerima jumlah kerpasan tertinggi dan merupakan satu-satunya kawasan di Turki yang menerima kerpasan tinggi sepanjang tahun. Bahagian timur pantai itu mendapat purata 2,500 milimeter setahun, iaitu kerpasan tertinggi di negara.

Kawasan pantai Turki dekat Laut Marmara (termasuk Istanbul), yang menghubungkan Laut Aegia dan Laut Hitam, mengalami iklim peralihan antara Mediterranean sederhana dan Lautan sederhana yang musim panasnya antara hangat dan panas, dan sederhana kering, dan musim sejuknya antara nyaman dan sejuk, dan lembap. Salji ada turun di kawasan pantai Laut Marmara dan Laut Hitam hampir setiap musim sejuk, tetapi tidak kekal lebih daripada beberapa hari sahaja. Selain itu, salji jarang turun di kawasan pantai Laut Aegia dan jarang sekali di kawasna pantai Mediterranean.

Keadaan cuaca mungkin lebih melampau di pedalaman yang lebih gersang. Kawasan gunung yang dekat dengan pantai menghalang pengaruh Mediterranean daripada menjangkau ke pedalaman, maka penara Anatolia di tengah pedalaman Turki mendapat iklim kebenuaan dengan perubahan musim yang ketara.

Musim sejuk di penara pula agak melampau. Suhu serendah −30 °C hingga −40 °C (−22 °F hingga −40 °F) boleh berlaku di Anatolia timur. Salji boleh kekal atas tanah selama sekurang-kurangnya 120 hari dalam setahun. Di barat, suhu musim sejuk berpurata di bawah 1 °C (34 °F). Musim panasnya panas dan kering, dengan suhu pada amnya melebihi 30 °C (86 °F) pada waktu siang. Kerpasan tahunan berpurata sekitar 400 milimeter (15 in), yang mana jumlah kerpasan sebenar ditentukan oleh aras tinggi tanah. Kawasan paling kering adalah di dataran Konya dan dataran Malatya, di mana curahan hujan tahunan biasanya kurang daripada 300 milimeter (12 in). Umumnya, Mei adalah yang paling lembap, manakala Julai dan Ogos pula paling kering.[81]

Ekonomi

sunting
Rencana utama: Ekonomi Turki

Turki mencatatkan KDNK pariti kuasa beli ke-15 tertinggi[82] dan KNDK nominal ke-17 tertinggi di dunia.[83] Negara ini merupakan salah sebuah anggota pengasas OECD dan G-20 ekonomi utama. Dalam 60 tahun pertama republik, iaitu tahun 1923 hingga 1983, Turki banyak berpegang kepada pendekatan separa statis dengan perancangan belanjawan kerajaan yang ketat serta batasan yang dikenakan oleh kerajaan ke atas penglibatan sektor swasta, perdagangan luar, aliran mata wang asing, dan pelaburan langsung asing. Pada tahun 1983, Perdana Menteri Turgut Özal melaksanakan serantaian pembaharuan yang bertujuan menganjakkan ekonomi daripada sistem statis yang tertebat, kepada model yang lebih berasaskan pasaran dan sektor swasta.[43]

Walaupun pembaharuan mendatangkan pertumbuhan pesat, namun pertumbuhan ini berselang-seli dengan kemelesetan mendadak dan krisis kewangan pada tahun 1994, 1999 (ekoran gempa bumi pada tahun itu),[84] dan 2001,[85] menyebabkan purata pertumbuhan KDNK tahunan pada 4% dari tahun 1981 hingga 2003.[86] Ketiadaan pembaharuan fiskal tambahan, serta kurangan sektor awam yang berat dan menggelembung dan berleluasanya amalan rasuah, menyebabkan inflasi tinggi, sektor perbankan yang lemah dan makroekonomi yang makin tidak menentu.[87] Sejak krisis ekonomi 2001 serta pembaharuan yang dilancarkan oleh menteri kewangan ketika itu, Kemal Derviş, inflasi akhirnya jatuh kepada kadar satu angka, keyakinan pelabur dan pelaburan asing melonjak naik, dan pengangguran juga menyusut.

Turki beransur-ansur membuka pasarannya menerusi pembaharuan ekonomi dengan mengutangkan kawalan kerajaan terhadap perdagangan luar negara serta penswastaan industri milik awam. Pembebasan pelbagai sektor kepada pelibatan swasta dan luar negara berterusan walaupun banyak diperbahaskan dalam politik.[88] Walaupun nisbah hutang awam kepada KDNK tetap di bawah tahap ketika kemelesetan 2001, namun ia mencapai 46% pada tahun 2010 Q3. Kadar pertumbuhan KDNK dari tahun 2002 hingga 2007 berpurata 7.4%,[89] sekaligus menjadikan Turki sebagai salah sebuah ekonomi yang paling pesat membangun di dunia ketika itu. Bagaimanapun, pertumbuhan KDNK susut kepada4.5% pada tahun 2008,[90] dan pada awal tahun 2009, ekonomi Turki terjejas oleh krisis kewangan sedunia, yang mana IMF meramalkan kemelesetan keseluruhan 5.1% pada tahun itu, berbanding dengan anggaran kerajaan Turki sebanyak 3.6%.[91]

Pada awal abad ke-21, inflasi tinggi yang berlarutan ini akhirnya terbendung dan ini membawa kepada pelancaran mata wang baru, iaitu lira baru Turki, pada 1 Januari 2005, untuk mengukuhkan pemerolehan pembaharuan ekonomi serta menghapuskan tinggalan ekonomi yang tidak stabil.[92] Pada 1 Januari 2009, lira baru Turki dinamakan semula sebagai lira Turki, pengenalan wang kertas dan syiling baru. Kesan pembaharuan ekonomi berterusan, inflasi susut kepada 8.2% pada tahun 2005, dan kadar pengangguran pula pada 10.3%.[93]

 
Salah sebuah syarikat penerbangan yang paling pesat berkembang di dunia, Turkish Airlines dipilih selaku pengangkut rasmi kelab-kelab bola sepak terulung di Eropah, seperti FC Barcelona[94] dan Manchester United.[95] Syarikat ini juga merupakan penaja utama Euroleague Basketball.[96]

Sektor pelancongan telah mengalami pertumbuhan pesat sejak awal 1990-an, dan membentuk sebahagian penting dalam ekonomi negara. Pada tahun 2008, terdapat 31 juta orang pelancong yang melawati negara ini dan menyumbangkan $22 bilion kepada pendapatan Turki.[97] Sektor-sektor utama ekonomi Turki yang lain ialah perbankan, pembinaan, pembuatan kelengkapan rumah, elektronik, tekstil, penapisan petroleum, keluaran petrokimia, makanan, perlombongan, besi dan keluli, industri mesin dan automotif. Turki mempunyai industri automotif yang besar dan berkembang, dan menghasilkan 1,147,110 buah kenderaan bermotor pada tahun 2008, menjadikannya sebagai pengeluar ke-6 terbesar di Eropah dan ke-15 terbesar di dunia.[98][99] Turki juga salah sebuah negara pembina kapal utama di dunia; pada tahun 2007, negara ini menduduki tangga keempat di dunia (mengekori China, Korea Selatan dan Jepun) dari segi bilangan penerimaan tempahan kapal, dan tangga ke-4 juga di dunia (mengekori Itali, Amerika Syarikat dan Kanada) dari segi bilangan kapal layar mewah.[100]

 
Lapangan Terbang Antarabangsa Esenboğa di Ankara

Ekonomi Turki semakin bergantung pada perindustrian di kota-kota utama, terutamanya di wilayah barat negara, dan makin kurang bergantung pada pertanian. Namun begitu, pertanian tradisional tetap sebuah tunggak utama ekonomi Turki. Pada tahun 2007, sektor pertanian menyumbangkan 9% KDNK, sementara sektor perindustrian pula menyumbangkan 31% dan sektor perkhidmatan pula 59%.[90] Bagaimanapun, sektor pertanian masih menyumbangkan 27% pekerjaan di negara.[101] Pada tahun 2004, dianggarkan bahawa 46% jumlah pendapatan boleh guna diterima oleh 20% penerima teratas, manakala 20% yang terbawah menerima 6%.[102] Menurut data Eurostat, KDNK PPS per kapita Turki berada pada 45% purata EU pada tahun 2008.[103]

Turki memanfaatkan Kesatuan Kastam Kesatuan Eropah – Turki yang dimeterai pada tahun 1995, untuk meningkatkan pengeluaran industri yang bertujuan eksport, pada masa yang sama menikmati pelaburan asing dari EU di negara. Kini, Turki juga mendapat peluang perjanjian perdagangan bebas bersama Kesatuan Eropah (EU) - tanpa keanggotaan penuh - yang membolehkannya mengilangkan barangan jualan bebas tarif di seluruh pasaran EU.[104][105]

Pada tahun 2008, jumlah eksport mencecah $142 bilion[90] (rakan eksport utama: Jerman 11%, UK 8%, Itali 7%, Perancis 6%, Sepanyol 4%, AS 4%; jumlah eksport ke EU 57%.) Bagaimanapun, jumlah import yang lebih besar pada $205 bilion pada tahun yang sama,[90] menggugat imbangan perdagangan (rakan import utama: Rusia 14%, Jerman 10%, China 8%, Itali 6%, AS 5%, Perancis 5%, Iran 4%, UK 3%; jumlah import EU 40%; jumlah import dari Asia 27%).[106][107]

Setelah bertahun-tahun mengalami kekurangan pelaburan langsung asing (FDI), Turki berjaya menarik FDI berjumlah $22 bilion pada tahun 2007, dan dijangka menarik perangkaan yang lebih tinggi pada masa akan datang.[108] Langkah penswastaan besar-besaran, kestabilan yang dirangsang oleh permulaan rundingan penyertaan Turki ke dalam EU, pertumbuhan yang kukuh dan stabil, serta perubahan struktur sektor perbankan, peruncitan dan telekomunikasi, semuanya menyumbang kepada peningkatan pelaburan asing.[88]

Demografi

sunting
Rencana utama: Orang Turki
Kelompok etnik di Turki[109]
Kelompok etnik Peratus
Turki
  
 80%
Kurdi
  
 15%
Lain-lain
  
 5%
Fail:Istiklal Avenue in Istanbul on 3 June 2007.jpg
Lebuh İstiklal yang bersejarah di daerah kosmopolitan Beyoğlu di Istanbul.

Jangka hayat Turki berada pada 71.1 tahun untuk lelaki dan 75.3 tahun untuk wanita, atau purata 73.2 tahun untuk seluruh umat.[110] Pendidikan adalah wajib dan percuma untuk anak-anak berumur 6 hingga 15 tahun. Kadar celik huruf ialah 96% untuk lelaki dan 80.4% untuk wanita, dengan purata keseluruhan 88.1%.[111] Peratusan yang agak rendah untuk wanita terutamanya disebabkan oleh adat resam kaum Arab dan Kurdi yang tertumpu di kawasan tenggara negara.[112]

Perkara 66 Perlembagaan Turki menakrifkan "orang Turki" sebagai "seseorang yang terikat dengan negara Turki secara ikatan kewarganegaraan"; maka, kegunaan istilah "orang Turki" di sisi undang-undang yang memaksudkan warganegara Turki adalah berbeza dengan takrifan etnik. Bagaimanapun, majoriti penduduk Turki adalah Etnik Turki.

Kaum Kurdi, sebuah kelompok etnik yang berlainan dan tertumpu di kawasan tenggara negara, iaitu etnik bukan Turki yang terbesar dengan mengisi kira-kira 18% penduduk, mengikut CIA.[113] Kelompok-kelompok minoriti tidak mendapat keistimewaan kecuali tiga yang diiktiraf secara ramsi, sementara istilah "minoriti" itu juga masih menjadi isu sensitif di Turki. Data yang boleh dipercayai tentang campuran etnik penduduk sukar dicari, kerana perangkaan banci Turki tidak merangkumi statistik keetnikan.[114]

Antara kelompok-kelompok etnik utama yang lain (kebanyakkan banyak 'diturkikan' sejak zaman Seljuk dan Uthmaniyah) termasuk kaum-kaum Abkhazia, Albania, Arab, Assyria, Bosniak, Adyghe, Georgia, Hamsheni, Laz, Pomak (Bulgaria), Roma, Zaza dan tiga kelompok minoriti yang diiktiraf rasmi (mengikut Perjanjian Lausanne), iaitu Armenian, Yunani dan Yahudi. Ditandatangani pada 20 Januari 1923, sebuah perjanjian dua hala tentang pertukaran penduduk antara Greece dan Turki berkuatkuasa pada 1920-an, dengan hampir 1.5 juta orang Yunani berpindah dari Turki dan kira-kira 500,000 orang Turki yang datang dari Yunani.[115]

Terdapat juga kelompok minoriti yang berasal dari Eropah Barat termasuk Levantin (atau Levanter, kebanyakkannya berketurunan Perancis, Genoa dan Venice) yang sekian lama menetap di negara ini (khususnya di Istanbul[116] dan İzmir[117]) sejak Zaman Pertengahan.

Pembandaran

sunting

Turki didiami lebih 73.7 juta orang, yang mana hampir tiga perempat mereka tinggal di kawasan bandar. Jumlah penduduknya makin meningkat 1.5% setahun, menurut banci 2009. Pada tahun 1927, ketika banci pertama diambil di Turki, jumlah penduduknya ialah 13.6 juta.[118] Purata kepadatan penduduknya ialah 92 orang se-km². 67% jumlah penduduk berada dalam kelompok usia 15–64 tahun 67%, 26% berumur 0–14 tahun dan 7% lagi berusia 65 tahun ke atas.[119]

Wilayah-wilayah yang paling ramai penduduk di Turki ialah İstanbul (+12 juta), Ankara (+4.4 juta), İzmir (+3.7 juta), Bursa (+2.4 juta), Adana (+2.0 juta) dan Konya (+1.9 juta).[120] Sekitat 70.5% penduduk tinggal di kawasan bandar utama.[121] Keseluruhannya, 19 wilayah masing-masing diduduki lebih sejuta penduduk, manakala 20 lagi wilayah diduduki antara 500 ribu hingga sejuta penduduk. Hanya dua wilayah yang penduduknya kurang daripada 100,000.


 
Bandar terbesar di Turki
Banci 2007[122]
Ked. Wilayah Pop. Ked. Wilayah Pop.
Istanbul
Istanbul
Ankara
Ankara 		1 Istanbul Istanbul 10,861,463 11 Diyarbakır Diyarbakır 613,332 İzmir
İzmir
Bursa
Bursa
2 Ankara Ankara 3,842,737 12 Eskişehir Eskişehir 581,408
3 İzmir İzmir 2,644,531 13 Şanlıurfa Şanlıurfa 472,238
4 Bursa Bursa 1,537,040
5 Adana Adana 1,506,272 15 Samsun Samsun 459,781
6 Gaziantep Gaziantep 1,192,023 16 Malatya Malatya 419,212
7 Konya Konya 973,791 17 Adapazarı Sakarya 382,226
8 Antalya Antalya 877,945 18 Kahramanmaraş Kahramanmaraş 380,805
9 Kayseri Kayseri 775,594 19 Erzurum Erzurum 361,160
10 Mersin Mersin 692,300 20 Van Van 331,986

Bahasa

sunting

Bahasa Turki ialah satu-satunya bahasa rasmi di seluruh Turki. Sukar juga untuk mencari data yang boleh dipercayai tentang penghuraian bahasa penduduk atas sebab-sebab yang dinyatakan di atas.[114] Menurut CIA, bahasa Turki dituturkan oleh 70-75% orang dan bahasa Kurdi pula oleh kira-kira 18% orang.[123] Penyiar awam, TRT menyiarkan rancangan dalam bahasa setempat dan loghat daerah Arab, Bosnia, Adyghe dan Kurdi selama beberapa jam seminggu.[124] Sebuah saluran televisyen awam, TRT 6 yang menyiarkan tayangan berbahasa Kurdi sepanjang masa, dibuka pada awal tahun 2009.[125]

Agama

sunting
 
Masjid Sultan Ahmed di Istanbul.

Turki ialah sebuah negara sekular tanpa sebarang agama rasmi; Perlembagaan Turki menjamin kebebasan beragama dan berfikir.[126][127] Islam merupakan agama yang dominan di Turki kerana dianuti oleh sekitar 97% penduduknya,[128] tetapi melebihi 99% juga diambil kira sekali golongan sekular yang berlatar belakang Muslim.[129][130][131] Firma-firma penyelidikan menunjukkan bahawa perangkaan Muslim sebenar adalah sekitar 97[132]–98%.[133]

Majoriti besar orang Turki hari ini beragama Islam dan mazhab yang paling ramai penganutnya ialah Islam Sunnah fahaman Hanafi yang didukung secara rasmi oleh Empayar Uthmaniyah. Walaupun tiada perangkaan tepat mengenai mazhab-mazhab Islam, namun mengikut pantauan 2006, 82% mengaku sebagai Sunni Hanafi, 9.1% Sunni Syafii, dan 5.7% Syiah Alawi; namun para ilmuwan berpendapat bahawa jumlah umat Alevi mungkin sekitar 15 hingga 20 juta.[134][135] Masyarakat Alevi adakalanya digolongkan dalam Islam Syiah Imamiyyah. Menurut majalah tempatan Aksiyon, bilangan orang Imamiyyag Syiah (kecuali Alevi) ialah 3 juta (4.2%), dan mereka tertumpu di Istanbul, Iğdır, Kars, Ankara, İzmir, Manisa, Çorum, Muğla, Ağrı dan Aydın.[136] Juga terdapat sebilangan pengamal kesufian.[137] Lembaga agama Islam yang tertinggi di Turki ialah Kepresidenan Hal-Ehwal Agama (Turki: Diyanet İşleri Başkanlığı) yang mentafsir fahaman undang-undang Hanafi, dan bertanggungjawab atas memantau operasi 80,000 masjid yang berdaftar di negara serta mengambil kerja imam setempat dan sewilayah.[138] Peranan agama sentiasa kuat dipertikaikan sejak terbentuknya parti-parti Islamis.[139] Republik Turki diasaskan berlandaskan perlembagaan sekular yang tegas melarang pengaruh sebarang agama dalam pemerintahan, termasuk Islam. Juga terdapat isu-isu sensitif seperti hakikat bahawa tudung tidak boleh dipakai di universiti dan bangunan kerajaan kerana dilihat sebagai lambang agama Islam; namun wujudnya usaha untuk menggesa supaya larangan itu ditarik balik.[140][141][142][143]

Terdapat seramai 120,000 orang penganut agama Kristian, termasuk kira-kira 60,000 ahli mazhab Gereja Hawariun Armenia,[144] 35,000 Katolik Rom,[145] 17,000 Ortodoks Syria, 8,000 Katolik Kaldea, 3,000-4,000 Ortodoks Yunani,[144] dan sebilangan kecil ahli Ortodoks Bulgaria, Ortodoks Georgia, dan Protestan. Kini terdapat 236 buah gereja yang dibuka untuk ibadah di Turki.[146] Gereja Ortodoks berpusat di Istanbul sejak abad ke-4 M. Kristian mewakili kurang daripada 0.2% penduduk Turki, menurut CIA World Factbook,[147] serta pertubuhan-pertubuhan Kristian seperti Joshua Project[148] dan Persecution.org.[149]

Di Turki terdapat 26,000 orang Yahudi, majoritinya dari cabang Sefardi.[150]

Agama Bahá'í di Turki berakar umbi pada peristiwa pembuangan negeri Bahá'u'lláh, pengasas agama tersebut, ke Kustantiniyah (kini Istanbul) oleh kerajaan Uthmaniyah. Penganut Bahá'í tidak boleh berdaftar dengan kerajaan secara rasmi[151] tetapi mungkin terdapat 10[152]–20[153] ribu penganut Bahá'í, dan sekitar seratus Perhimpunan Rohaniah Setempat Bahá'í di Turki.[154]

Menurut pantauan Penyelidikan dan Perundingan KONDA yang dijalankan di seluruh Turki pada tahun 2007:[155] 40.8% mengaku diri sebagai "orang beriman yang berusaha menunaikan kewajipan agama" (beragama); 42.3% "penganut yang tidak menunaikan kewajipan agama" (tak beragama); 4.0% "orang yang warak sepenuhnya, menunaikan segala kewajipan agama" (warak sepenuhnya); 10.3% "orang yang tidak percaya akan kewajipan agama" (bukan penganut); dan 4.09% lagi "orang yang tiada kepercayaan agama" (ateis). Yang bukan penganut dan ateis membentuk 15.2% jumlah penduduk, menurut pantauan KONDA itu.[155]

Kebudayaan

sunting
 
Orhan Pamuk ialah salah seorang novelis Turki kontemporari terunggul dan pemenang Hadiah Nobel dalam Kesusasteraan 2006.

Turki kaya dengan kepelbagaian budaya yang berupa campuran pelbagai unsur tradisi dan budaya Turkik Oğuz, Anatolia, Uthmaniyah (yang berupa kesinambungan budaya Yunanu-Rom dan Islam) dan Barat, bermula dengan Pembaratan Empayar Uthmaniyah dan masih berterusan hingga kini. Campuran ini berpunca daripada hasil pertemuan kaum dan budaya Turki dengan kaum-kaum yang tinggal di laluan mereka sewaktu berhijrah dari Asia Tengah ke Barat.[156][157]

Setelah Turki berjaya dalam transformasi daripada bekas Empayar Uthmaniyah yang berasaskan agama kepada negara moden yang amat menekankan pemisahan agama dan kerajaan, maka munculnya banyak lagi gaya kesenian di negara ini. Pada zaman awal republik, kerajaan melaburkan banyak sumber kepada bidang seni halus, dengan membuka muzium, teater, dewan opera dan sebagainya. Pelbagai faktor sejarah memainkan peranan-peranan penting dalam membentuk jati diri Turki moden. Kebudayaan Turki merupakah hasil usaha membina negara Barat yang "moden" sambil memelihara nilai-nilai tradisional dan sejarah.[156]

 
Salah satu pintu masuk utama Istana Dolmabahçe di Istanbul.

Muzik dan sastera merupakan contoh terbaik campuran pengaruh budaya yang terhasil daripada interaksi antara Empayar Uthmaniyah dan dunia Islam dengan Eropah, maka menyumbang kepada adunan tradisi Turkik, Islam dan Eropah in modern-day Turkish music and literary arts.[158] Kesusasteraan Turki banyak dipengaruhi oleh kesusasteraan Parsi dan Arab sepanjang zaman Uthmaniyah, tetapi menjelang akhir zaman itu, khususnya selepas zaman Tanzimat, kesan tradisi rakyat Turki dan sastera Eropah makin terasa. Campuran pengaruh budaya didramakan, sebagai contoh, dalam bentuk "lambang baru pertembungan dan perselangan budaya" yang dilaksanakan dalam karya-karya Orhan Pamuk, pemenang Hadiah Nobel dalam Kesusasteraan 2006.[159] Menurut hasil tinjauan awam Konda, 70% rakyat Turki tidak pernah membaca buku.[160]

Unsur-unsur seni bina yang terdapat di Turki juga bukti kepada campuran unik tradisi-tradisi yang mempengaruhi negara ini selama berabad-abad lamanya. Selain unsur-unsur Byzantium, juga terdapat banyak tinggalan seni bina Uthmaniyah dengan campuran tradisi setempat dan Islam yang tersergam indah di merata negara, di samping juga beberapa bekas wilayah Uthmaniyah. Mimar Sinan disanjungi sebagai jurubina terunggul pada zaman klasik seni bina Uthmaniyah. Sejak abad ke-18, seni bina Turki semakin dipengaruhi oleh gaya Barat, terutamanya di Istanbul di mana letaknya bangunan-bangunan lama seperti Istana Dolmabahçe dan Çırağan terletak seiring dengan pencakar langit moden, semuanya melambangkan tradisi berbeza.[161]

Sukan

sunting

Sukan yang paling diminati ramai di Turki ialah bola sepak.[162] Antara pasukan-pasukan terunggul dari Turki ialah Galatasaray, Fenerbahçe dan Beşiktaş. Pada tahun 2000, Galatasaray memantapkan kedudukannya sebagai sebuah kelab Eropah utama dengan memenangi Piala UEFA dan Piala Super UEFA. Pada tahun 2002, pasukan kebangsaan Turki menduduki tempat ketiga dalam temasya Piala Dunia FIFA 2002 di Jepun dan Korea Selatan, dan juga layak ke separuh akhir kejohanan UEFA Euro 2008. Stadium Olimpik Atatürk di Istanbul menjadi tuan rumah Perlawanan Akhir Liga Juara UEFA 2005, sementara Stadium Şükrü Saracoğlu di Istanbul mengadakan Perlawanan Akhir Piala UEFA 2009.

Sukan-sukan arus perdana lain seperti bola keranjang dan bola tampar juga tidak kurang hebatnya. Turki menjadi tuan rumah perlawanan akhir EuroBasket 2001 dan Kejohanan Dunia FIBA 2010, yang mana pasukan kebangsaanya menjadi naib juara untuk kedua-duanya; sementara kelab Efes Pilsen S.K. memenangi Piala Korac pada tahun 1996, menjadi naib juara Piala Saporta 1993, dan layak ke Empat Terakhir Euroleague dan Suproleague pada tahun 2000 dan 2001.[163] Jaguh bola keranjang Turki seperti Mehmet Okur dan Hidayet Türkoğlu turut berjaya dalam NBA. Pasukan bola tampar wanita, khususnya Eczacıbaşı, Vakıfbank Güneş Sigorta dan Fenerbahçe Acıbadem turut meraih banyak kejuaraan dan pingat kejohanan Eropah.

Sukan kebangsaan tradisional Turki ialah yağlı güreş (gusti berminyak) sejak zaman Uthmaniyah.[164] Edirne menganjurkan kejohanan gusti berminyak Kırkpınar tahunan sejak tahun 1361.[165] International wrestling styles governed by FILA seperti gusti gaya bebas dan gusti Yunani-Rom juga diminati ramai, dengan ramai jaguh gusti Turki yang menggondol kejuaraan Eropah, Sedunia dan Olimpik secara individu ataupun berpasukan.[166]

Turki juga cemerlang dalam sukan angkat berat, yang mana para pengangkat beratnya, baik lelaki mahupun wanita, telah memecahkan banyak rekod dunia dan memenangi beberapa kejohanan Eropah,[167] Sedunia dan Olimpik[168]. Naim Süleymanoğlu dan Halil Mutlu mencapai status legenda sebagai antara sebilangan kecil pengangkat berat yang meraih tiga butir pingat emas dalam temasya Sukan Olimpik.

Turki juga bangsa penggemar sukan bermotor. Rali Turki disertakan dalam kalendar Kejohanan Rali Sedunia FIA pada tahun 2003,[169] sementara Grand Prix Turki (yang diadakan di litar lumba Taman Istanbul) pula menyertai jadual perlumbaan Formula Satu sejak tahun 2005.[170] Antara acara-acara sukan motor tahunan penting lain yang diadakan di Taman Istanbul ialah Grand Prix MotoGP Turki, Kejohanan Kereta Jelajah Sedunia FIA, Siri GP2 dan Siri Le Mans. Dari masa ke semasa, Istanbul dan Antalya juga mengadakan pusingan Turki kejohanan F1 Powerboat Racing; manakala pusingan Turki Red Bull Air Race World Series, sebuah pertandingan lumba udara, diadakan di atas Tanduk Emas di Istanbul. Sukan luncur air, luncur salji, papan luncur, paragliding dan banyak lagi sukan lasak semakin diminati ramai tahun demi tahun.

Nota

sunting
  1. ^ Lihat mengenai penggalakkannya
  2. ^ juga: Republik Türkiye

Rujukan

sunting
  1. ^ a b "The Results of Address Based Population Registration System, 2022". Turkish Statistical Institute. 31 December 2022. Dicapai pada 6 February 2023.
  2. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Türkiye)". IMF.org. International Monetary Fund. 10 October 2023. Dicapai pada 10 October 2023.
  3. ^ "Gini index (World Bank estimate) – Turkey". World Bank. 2019. Dicapai pada 15 November 2021.
  4. ^ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (dalam bahasa Inggeris). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Dicapai pada 8 September 2022.
  5. ^ Universiti Sabancı (2005). "Geografi Turki". Universiti Sabancı. Dicapai pada 13 Disember 2006.
  6. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Ataturk
  7. ^ a b c d e Jay Shaw, Stanford (1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge University Press. ISBN 0-5212-9163-1. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (bantuan)
  8. ^ a b Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (3 Julai 2006). "Pertumbuhan keahlian Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (1945-2005)". Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. Dicapai pada 30 Oktober 2006. Ralat petik: Tag <ref> tidak sah, nama "Turkey_UN" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza
  9. ^ Pertubuhan Persidangan Islam (2006). "Keahlian OIC". OIC. Diarkibkan daripada yang asal pada 2001-02-21. Dicapai pada 30 Oktober 2006.
  10. ^ OECD (2006). "Keahlian OECD". OECD. Dicapai pada 30 Oktober 2006.
  11. ^ Pertubuhan Keselamatan dan Kerjasama di Eropah (2005). "Negara-negara peserta OSCE". OSCE. Dicapai pada 30 Oktober 2006.
  12. ^ Majlis Eropah (27 Oktober 2006). "Turki dan Majlis Eropah". Majlis Eropah. Diarkibkan daripada yang asal pada 2004-02-23. Dicapai pada 30 Oktober 2006.
  13. ^ NATO. "Yunani dan Turki menyertai Pertubuhan Perjanjian Atlantik Utara". NATO. Dicapai pada 30 Oktober 2006.
  14. ^ a b Turkish Sekretariat Turki untuk Hal-ehwal Kesatuan Eropah. "Kronologi hubungan Turki-Kesatuan Eropah". Sekretariat Turki untuk Hal-ehwal Kesatuan Eropah. Dicapai pada 30 Oktober 2006. Ralat petik: Tag <ref> tidak sah, nama "TR_EUChrono" digunakan secara berulang dengan kandungan yang berbeza
  15. ^ Harper, Douglas (2001). "Turk". Online Etymology Dictionary. Dicapai pada 2011-5-24. Check date values in: |accessdate= (bantuan)
  16. ^ Di sisi kanan Corona Græca dalam Mahkota Suci Hungary, terdapat gambar Raja Hungary Géza I (1074–1077), dengan tulisan dalam bahasa Yunani Byzantium: "ΓΕΩΒΙΤZΑC ΠΙΣΤΟC ΚΡΑΛΗC ΤΟΥΡΚΙΑC" (Geōvitzas pistós králēs Tourkías, yang bermaksud "Géza I, raja setia bumi Turki"). Nama Byzantium yang sezaman untuk bangsa Hungary ialah "Turki".
  17. ^ Jenkins, Romilly James Heald (1967). De Administrando Imperio by Constantine VII Porphyrogenitus. Corpus fontium historiae Byzantinae (ed. New, revised). Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. ISBN 0884020215. Menurut Constantine Porphyrogenitus yang menulis dalam De Administrando Imperio (ca. 950 M) "Patzinakia, alam Pecheneg, terbentang ke barat sejauh Sungai Siret (ataupun kiga Pergunungan Karpatos Timur), dan jaraknya empat hari dari Tourkias (iaitu Hungary)."
  18. ^ "Exports to be labeled 'Made in Türkiye'". Hürriyet Daily News. 6 December 2021. Dicapai pada 11 April 2022.
  19. ^ "Genelge 2021/24 Marka Olarak Türkiye İbaresinin Kullanımı" [Surat Pekeliling Presiden No. 2021/24 mengenai Penggunaan Jenama "Türkiye"] (PDF). Resmî Gazete (dalam bahasa Turki). 4 December 2021. Dicapai pada 11 April 2022.
  20. ^ "Why Turkey is now 'Turkiye', and why that matters". TRT World. 13 December 2021. Dicapai pada 11 April 2022.
  21. ^ Thissen, Laurens (2001-11-23). "Time trajectories for the Neolithic of Central Anatolia" (PDF). CANeW – Central Anatolian Neolithic e-Workshop. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2007-06-05. Dicapai pada 2006-12-21. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Cite journal requires |journal= (bantuan)
  22. ^ Balter, Michael (2004-02-27). "Search for the Indo-Europeans: Were Kurgan horsemen or Anatolian farmers responsible for creating and spreading the world's most far-flung language family?". Science. 303 (5662): 1323. doi:10.1126/science.303.5662.1323. PMID 14988549.
  23. ^ "Ziyaret Tepe - Turkey Archaeological Dig Site". .uakron.edu. Dicapai pada 2010-09-04.
  24. ^ "Assyrian Identity In Ancient Times And Today'" (PDF). Dicapai pada 2010-09-04.
  25. ^ The Metropolitan Museum of Art, New York (2000). "Anatolia and the Caucasus, 2000–1000 B.C. in Timeline of Art History.". New York: The Metropolitan Museum of Art. Dicapai pada 2006-12-21. Unknown parameter |month= ignored (bantuan)
  26. ^ Hooker, Richard (1999-06-06). "Ancient Greece: The Persian Wars". Washington State University, WA, United States. Dicapai pada 2006-12-22.
  27. ^ The Metropolitan Museum of Art, New York (2000). "Anatolia and the Caucasus (Asia Minor), 1000 B.C. – 1 A.D. in Timeline of Art History.". New York: The Metropolitan Museum of Art. Dicapai pada 2006-12-21. Unknown parameter |month= ignored (bantuan)
  28. ^ Daniel C. Waugh (2004). "Constantinople/Istanbul". University of Washington, Seattle, WA. Dicapai pada 2006-12-26.
  29. ^ Wink, Andre (1990). Al Hind: The Making of the Indo Islamic World, Vol. 1, Early Medieval India and the Expansion of Islam, 7th–11th Centuries. Brill Academic Publishers. ISBN 90-04-09249-8.
  30. ^ Mango, Cyril (2002). The Oxford History of Byzantium. Oxford University Press, USA. ISBN 0-19-814098-3.
  31. ^ a b Kinross, Patrick (1977). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. Morrow. ISBN 0-6880-3093-9.
  32. ^ Kirk, George E. (2008). A Short History of the Middle East. Brill Academic Publishers. m/s. 58. ISBN 1443725684.
  33. ^ "FACT SHEET: ARMENIAN GENOCIDE". University of Michigan. Dicapai pada 2010-07-15.
  34. ^ Totten, Samuel, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, p. 19. ISBN 0-313-34642-9.
  35. ^ Bloxham, D. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. Oxford University Press, 2005, p. 150
  36. ^ Levene, Mark (1998). Creating a Modern "Zone of Genocide": The Impact of Nation- and State-Formation on Eastern Anatolia, 1878–1923, Holocaust and Genocide Studies, Volume 12, Number 3 Winter 1998, pp. 393–433. (abstract).
  37. ^ Ferguson, Niall (2006). The War of the World: Twentieth-century Conflict And the Descent of the West, Penguin Press, p. 180
  38. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Atatürk
  39. ^ Huston, James A. (1988). Outposts and Allies: U.S. Army Logistics in the Cold War, 1945–1953. Susquehanna University Press. ISBN 0-9416-6484-8.
  40. ^ "Timeline: Cyprus". British Broadcasting Corporation. 2006-12-12. Dicapai pada 2006-12-25.
  41. ^ Hale, William Mathew (1994). Turkish Politics and the Military. Routledge, UK. ISBN 0-4150-2455-2.
  42. ^ "Turkey's PKK peace plan delayed". BBC. 2009-11-10. Dicapai pada 2010-02-06.
  43. ^ a b Nas, Tevfik F. (1992). Economics and Politics of Turkish Liberalization. Lehigh University Press. ISBN 0-9342-2319-X.
  44. ^ Çarkoğlu, Ali (2004). Religion and Politics in Turkey. Routledge, UK. ISBN 0-4153-4831-5.
  45. ^ "Turks elect ex-Islamist president". BBC. 2007-11-02. Dicapai pada 2007-08-28.
  46. ^ Turkish Directorate General of Press and Information (2001-10-17). "Turkish Constitution". Turkish Prime Minister's Office. Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-02-03. Dicapai pada 2006-12-16.
  47. ^ "Turkey's old guard routed in elections". BBC. 2002-11-04. Dicapai pada 2006-12-14.
  48. ^ "Turkey re-elects governing party". BBC. 2007-07-22. Dicapai pada 2007-11-02.
  49. ^ Turks elect ex-Islamist president BBC. (2007-08-28). Retrieved on 2009-09-22.
  50. ^ Court annuls Turkish scarf reform BBC. (2007-06-05). Diambil pada 2009-09-22.
  51. ^ a b Turkish Directorate General of Press and Information (2004-08-24). "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office. Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-02-03. Dicapai pada 2006-12-14.
  52. ^ "Euro court backs Turkey Islamist ban". BBC. 2001-07-31. Dicapai pada 2006-12-14.
  53. ^ "Turkey's Kurd party ban criticised". BBC. 2003-03-14. Dicapai pada 2006-12-14.
  54. ^ Hardy, Roger (2002-11-04). "Turkey leaps into the unknown". BBC. Dicapai pada 2006-12-14.
  55. ^ Rainsford, Sarah (2007-11-02). "Turkey awaits AKP's next step". BBC. Dicapai pada 2007-07-23.
  56. ^ a b c "Hürriyet: Türkiye'nin üyeliği kabul edildi (2008-10-17)". Hurarsiv.hurriyet.com.tr. 2008-10-17. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-04-28. Dicapai pada 2010-11-01.
  57. ^ Mardell, Mark (2006-12-11). "Turkey's EU membership bid stalls". BBC. Dicapai pada 2006-12-17.
  58. ^ Bal, Idris (2004). Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era. Universal Publishers. ISBN 1-5811-2423-6.
  59. ^ "U.S. Department of State: Country Report on Human Rights Practices in Armenia: Respect for Human Rights. Section 1, a". State.gov. 2007-03-06. Dicapai pada 2010-11-01.
  60. ^ a b Turkish General Staff (2006). "Turkish Armed Forces Defense Organization". Turkish Armed Forces. Dicapai pada 2006-12-15.
  61. ^ a b Economist Intelligence Unit:Turkey, p.23 (2005)
  62. ^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama Heptagon
  63. ^ United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), Directorate for Movements of Persons, Migration and Consular Affairs – Asylum and Migration Division (2001). "Turkey/Military service" (PDF). UNHCR. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2006-11-22. Dicapai pada 2006-12-27. Unknown parameter |month= ignored (bantuan)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  64. ^ "EBCO - European Bureau for Conscientious Objection". Ebco-beoc.eu. Dicapai pada 2010-09-04.
  65. ^ "Der Spiegel: ''Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany'' (2009-04-10)". Spiegel.de. 2009-03-30. Dicapai pada 2010-11-01.
  66. ^ Hans M. Kristensen. "NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe" (PDF). Natural Resources Defense Council, 2005. Dicapai pada 2010-11-01.
  67. ^ Economist Intelligence Unit:Turkey, p.22 (2005)
  68. ^ US Department of Defense (2002-07-11). "DoD, Turkey sign Joint Strike Fighter Agreement". US Department of Defense. Dicapai pada 2006-12-27.
  69. ^ O.P. Richmond. Mediating in Cyprus: the Cypriot communities and the United Nations. Psychology Press, 1998. p. 260 [1]
  70. ^ Turkish General Staff (2006). "Brief History of ISAF". Turkish Armed Forces. Diarkibkan daripada yang asal pada 2006-10-07. Dicapai pada 2006-12-16.
  71. ^ "General Işık Koşaner". NATO. 2008-09-02. Dicapai pada 2010-10-14.
  72. ^ Turkish Statistical Institute (2021). "TUIK Geographic Statistics Portal". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2021-07-13.
  73. ^ a b c US Library of Congress. "Geography of Turkey". US Library of Congress. Dicapai pada 2006-12-13.
  74. ^ Turkish Statistical Institute (2010). "2009 Census, population living in cities". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2010-01-25.
  75. ^ Sabancı University (2005). "Geography of Turkey". Sabancı University. Dicapai pada 2006-12-13.
  76. ^ "Turkey". Turkish Odyssey. 2000-02-02. Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-05-09. Dicapai pada 2010-11-01.
  77. ^ "UN Demographic Yearbook, accessed April 16, 2007" (PDF). Dicapai pada 2010-11-01.
  78. ^ a b c Turkish Ministry of Tourism (2005). "Geography of Turkey". Turkish Ministry of Tourism. Dicapai pada 2006-12-13.
  79. ^ NASA – Earth Observatory (2001). "Mount Ararat (Ağrı Dağı), Turkey". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-09-24. Dicapai pada 2006-12-27.
  80. ^ "Brief Seismic History of Turkey". University of South California, Department of Civil Engineering. Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-03-12. Dicapai pada 2006-12-26.
  81. ^ Turkish State Meteorological Service (2006). "Climate of Turkey". Turkish State Meteorological Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-01-10. Dicapai pada 2006-12-27.
  82. ^ The World Bank: World Economic Indicators Database. GDP (PPP) 2008. Data untuk tahun 2008. Kali terakhir disemak pada 1 Julai 2009.
  83. ^ The World Bank: World Economic Indicators Database. GDP (Nominal) 2008. Data untuk tahun 2008. Kali terakhir disemak pada 1 Julai 2009.
  84. ^ "Turkish quake hits shaky economy". British Broadcasting Corporation. 1999-08-17. Dicapai pada 2006-12-12.
  85. ^ "'Worst over' for Turkey". British Broadcasting Corporation. 2002-02-04. Dicapai pada 2006-12-12.
  86. ^ World Bank (2005). "Turkey Labor Market Study" (PDF). World Bank. Dicapai pada 2006-12-10.
  87. ^ OECD Reviews of Regulatory Reform – Turkey: crucial support for economic recovery : 2002. Organisation for Economic Co-operation and Development. 2002. ISBN 92-64-19808-3.
  88. ^ a b Jorn Madslien (2006-11-02). "Robust economy raises Turkey's hopes". British Broadcasting Corporation. Dicapai pada 2006-12-12.
  89. ^ Dilenschneider Group and Pangaeia Group, "Turkey 360: Did You Know", Foreign Affairs, January/February 2008
  90. ^ a b c d "Turkey". CIA World Factbook. Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-05-13. Dicapai pada 2009-05-15.
  91. ^ ""Turkey's fragile economy" (2009-07-16)". The Economist. 2009-07-16. Dicapai pada 2010-11-01.
  92. ^ "Turkey knocks six zeros off lira". British Broadcasting Corporation. 2004-12-31. Dicapai pada 2008-07-20.
  93. ^ World Bank (2005). "Data and Statistics for Turkey". World Bank. Dicapai pada 2006-12-10.
  94. ^ "Turkish Airlines signs sponsorship deal with Barcelona" (Siaran akhbar). Turkish Airlines. 2010-01-18. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-07-16. Dicapai pada 2010-01-20.
  95. ^ "Turkish Airlines becomes sponsor of Manchester United" (Siaran akhbar). Turkish Airlines. 2010-01-24. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-07-16. Dicapai pada 2010-01-25.
  96. ^ "An important strategic partnership agreement between Turkish Airlines and Euroleague Basketball" (Siaran akhbar). Turkish Airlines. 2010-07-26. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-07-16. Dicapai pada 2010-07-29.
  97. ^ "Tourism Statistics in 2008". TURKSTAT. 2009-01-29. Dicapai pada 2009-01-29.
  98. ^ "Türkiye otomotiv sektöründe büyüyor". Ulaşım Online. 2009-06-29. Dicapai pada 2009-07-06.
  99. ^ "2008 PRODUCTION STATISTICS". OICA. Dicapai pada 2010-11-01.
  100. ^ "Turkish Shipbuilding Industry". Catania Investments. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-10-05. Dicapai pada 2011-05-16.
  101. ^ "Turkey - Agriculture and Enlargement" (PDF). Dicapai pada 2010-09-04.
  102. ^ Turkish Statistical Institute (2006-02-27). "The result of Income Distribution". Turkish Statistical Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 2006-10-14. Dicapai pada 2006-12-11.
  103. ^ "GDP per capita in PPS" (PDF). Eurostat. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2009-07-11. Dicapai pada 2009-06-25.
  104. ^ Morning, Money (2010-07-14). "The CIVETS: Windfall Wealth From the ′New′ BRIC Economies". Europeanbusiness.gr. Dicapai pada 2011-05-16.
  105. ^ Bartolomiej Kaminski (2006-05-01). "Turkey's evolving trade integration into Pan-European markets" (PDF). World Bank. Dicapai pada 2006-12-27. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (bantuan)
  106. ^ Gümrükler Genel Müdürlüğü. "2006–2007 Seçilmiş Ülkeler İstatistikleri". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-02-08. Dicapai pada 2008-03-12.
  107. ^ "Turkey puts 2008 export target at 125 bln dollars". Xinhua. 2008-01-02. Dicapai pada 2008-01-02.
  108. ^ "Yabancı sermayede rekor". Hürriyet. 2008. Dicapai pada 2008-02-21.
  109. ^ "salinan arkib" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2010-10-30. Dicapai pada 2011-06-05.
  110. ^ Turkish Statistical Institute (2004-10-18). "Population and Development Indicators – Population and Demography". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2010-01-28.
  111. ^ Turkish Statistical Institute (2004-10-18). "Population and Development Indicators – Population and Education". Turkish Statistical Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-05-08. Dicapai pada 2010-01-28.
  112. ^ Jonny Dymond (2004-10-18). "Turkish girls in literacy battle". British Broadcasting Corporation. Dicapai pada 2006-12-11.
  113. ^ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Dicapai pada 2011-05-16.
  114. ^ a b Extra, Guus (2001). The other languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives. Multilingual Matters. ISBN 1-8535-9509-8. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (bantuan)
  115. ^ The Diaspora Welcomes the Pope. Spiegel Online. 28 November 2006.
  116. ^ "NTV-MSNBC: "Giovanni Scognamillo ile sinema üzerine"". Arsiv.ntvmsnbc.com. Dicapai pada 2010-11-01.
  117. ^ "Sabah daily newspaper: "Onlar İzmirli Hristiyan Türkler"". Arsiv.sabah.com.tr. Dicapai pada 2010-11-01.
  118. ^ "Turkey". Library of Congress Country Studies.
  119. ^ Turkish Statistical Institute (2010). "2009 Census, population statistics in 2009". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2010-01-28.
  120. ^ Turkish Statistical Institute (2008). "2007 Census, population by provinces". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2008-01-21.
  121. ^ Turkish Statistical Institute (2008). "2007 Census,population living in cities". Turkish Statistical Institute. Dicapai pada 2008-01-21.
  122. ^ http://report.tuik.gov.tr/
  123. ^ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Dicapai pada 2011-05-16.
  124. ^ Turkish Directorate General of Press and Information (2003). "Historical background of radio and television broadcasting in Turkey". Turkish Prime Minister's Office. Diarkibkan daripada yang asal pada 2006-08-30. Dicapai pada 2006-08-10.
  125. ^ Nasuhi Güngör (2009). "Kurdish TRT". Zaman. Diarkibkan daripada yang asal pada 2016-03-04. Dicapai pada 2009-02-25.
  126. ^ Prof. Dr. Axel Tschentscher, LL.M. "ICL – International Constitutional Law – Turkey Constitution". Servat.unibe.ch. Dicapai pada 2010-11-01.
  127. ^ "Turkey: Islam and Laicism Between the Interests of State, Politics, and Society" (PDF). Peace Research Institute Frankfurt. Dicapai pada 2008-10-19.
  128. ^ "Religious Freedom Page". Religiousfreedom.lib.virginia.edu. Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-12-04. Dicapai pada 2011-05-16.
  129. ^ From the introduction of Syncretistic Religious Communities in the Near East edited by her, B. Kellner-Heinkele, & A. Otter-Beaujean. Leiden: Brill, 1997.
  130. ^ "Turkey". World Factbook. CIA. 2010.
  131. ^ "TURKEY" (PDF). Library of Congress – Federal Research Division. Dicapai pada 2010-11-01.
  132. ^ "KONDA Research and Consultancy – Religion, Secularism and the veil in daily life" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2009-03-25. Dicapai pada 2010-11-01.
  133. ^ Mapping the Global Muslim Population Diarkibkan 2011-05-19 di Wayback Machine Pew Forum. October 2009. Retrieved on 2010-09-13.
  134. ^ Turkey -International Religious Freedom Report 2007 U.S. Department of State. Retrieved on 2010-09-16.
  135. ^ Times[pautan mati kekal] Feb 18, 2010. Retrieved on 2010-09-16
  136. ^ "Caferi İmamlar" (dalam bahasa Turkish). Aksiyon.com.tr. 2004-10-11. Dicapai pada 2010-09-04.CS1 maint: unrecognized language (link)
  137. ^ "''Sufism''". All about Turkey. 2006-11-20. Dicapai pada 2010-11-01.
  138. ^ "Bureau of Democracy, Human rights and Labor – International Religious Freedom Report 2007–Turkey". State.gov. Dicapai pada 2010-11-01.
  139. ^ Civil society, religion, and the nation: modernization in intercultural context : Russia, Japan, Turkey Gerrit Steunebrink, Evert van der Zweerde. pp.175-184.
  140. ^ "Headscarf row in Turkey parliament". BBC News. 1999-05-03. Dicapai pada 2010-11-01.
  141. ^ "Turkey eases ban on headscarves". BBC News. 2008-02-09. Dicapai pada 2010-11-01.
  142. ^ "Turkish leaders face court case". BBC News. 2008-03-31. Dicapai pada 2010-11-01.
  143. ^ "Turkey headscarf ruling attacked". BBC News. 2008-06-06. Dicapai pada 2010-11-01. and "Turkish PM attacks proposed ban". BBC News. 2008-03-16. Dicapai pada 2010-11-01.
  144. ^ a b "Foreign Ministry: 89,000 minorities live in Turkey". Todayszaman.com. 2008-12-15. Dicapai pada 2011-05-16.
  145. ^ Fact-Archive.com: Roman Catholics by country
  146. ^ "Official Tourism Portal of Turkey". Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-04-15. Dicapai pada 2011-06-05.
  147. ^ "Central Intelligence Agency". Cia.gov. Dicapai pada 2011-05-16.
  148. ^ Joshua Project. "Ethnic People Groups of Turkey". Joshua Project. Dicapai pada 2011-05-16.
  149. ^ "Turkey: Christians in Danger « Persecution News". Persecution.org. 2010-07-12. Dicapai pada 2011-05-16.
  150. ^ "An Overview of the History of the Jews in Turkey" (PDF). American Sephardi Federation. 2006. Dicapai pada 2008-10-19.
  151. ^ "International Religious Freedom Report 2008 - Turkey". The Office of Electronic Information, Bureau of Public Affair. 2008-09-19. Dicapai pada 2008-12-15. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (bantuan)
  152. ^ "For the first time, Turkish Baha'i appointed as dean". The Muslim Network for Baha’i Rights. 2008-12-13. Dicapai pada 2008-12-15.
  153. ^ "Turkey /Religions & Peoples". LookLex Encyclopedia. LookLex Ltd. 2008. Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-12-11. Dicapai pada 2008-12-15.
  154. ^ Walbridge, John (March, 2002). "Chapter Four - The Baha'i Faith in Turkey". Occasional Papers in Shaykhi, Babi and Baha'i Studies. 06 (01). Check date values in: |date= (bantuan)
  155. ^ a b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama KONDA Research and Consultancy
  156. ^ a b Kaya, İbrahim (2003). Social Theory and Later Modernities: The Turkish Experience. Liverpool University Press. ISBN 0-8532-3898-7.
  157. ^ Royal Academy of Arts (2005). "Turks – A Journey of a Thousand Years: 600–1600". Royal Academy of Arts. Dicapai pada 2006-12-12.
  158. ^ Cinuçen Tanrıkorur. "The Ottoman music". www.turkmusikisi.com. Dicapai pada 2006-12-12.
  159. ^ "Pamuk wins Nobel Literature prize". British Broadcasting Corporation. 2006-10-12. Dicapai pada 2006-12-12.
  160. ^ Azeri-Press Agency (APA) (23 Feb 2009). "70 percent of Turkish citizens never read book". Diarkibkan daripada yang asal pada 2010-08-10. Dicapai pada 31 Julai 2010.
  161. ^ Goodwin, Godfrey (2003). A History of Ottoman Architecture. Thames & Hudson. ISBN 0-5002-7429-0.
  162. ^ Burak Sansal (2006). "Sports in Turkey". allaboutturkey.com. Dicapai pada 2006-12-13.
  163. ^ "Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-05-03. Dicapai pada 2011-06-05.
  164. ^ Burak Sansal (2006). "Oiled Wrestling". allaboutturkey.com. Dicapai pada 2006-12-13.
  165. ^ "Kırkpınar Oiled Wrestling Tournament: History". Kirkpinar.com. 2007-04-21. Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-08-01. Dicapai pada 2010-11-01.
  166. ^ Christiane Gegner. "FILA Wrestling Database". Iat.uni-leipzig.de. Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-03-13. Dicapai pada 2010-11-01.
  167. ^ "Turkish Weightlifting Federation: List of European (Avrupa) records by male and female weightlifters". Diarkibkan daripada yang asal pada 2020-03-25. Dicapai pada 2011-06-05.
  168. ^ "Turkish Weightlifting Federation: List of World (Dünya) and Olympic (Olimpiyat) records by male and female weightlifters". Diarkibkan daripada yang asal pada 2020-03-25. Dicapai pada 2021-08-13.
  169. ^ "WRC Rally of Turkey: Brief event history". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-05-31. Dicapai pada 2011-06-05.
  170. ^ "BBC Sport: Formula 1 circuit guide: Istanbul, Turkey". BBC News. 2006-02-22. Dicapai pada 2010-11-01.

Pautan luar

sunting
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Turki&oldid=6205382"