Gelên îranî
 | |
| Gelhe tevahî | |
|---|---|
| 185–235 mio.[1] | |
| Herêmên ku lê şêniyên sereke ne | |
| Ziman | |
| Zimanên Îranî (Rojavayî û Rojhilatî) | |
| Baweriya dînî | |
| Îslam, xiristiyanî, cihûtî, zerdeştî, êzdîtî | |
| Têkildarên komên etnîkî | |
| Hind |
Gelên Arî komeke etno-lenguîstîk a hind û ewropî ye ku bi zimanên curbicur ên hind û îranî diaxivin. Di vê komê de gelên wek belûç, oset, pamîrî, peştûn, faris, tacîk, wexanî û yexnabî hene. Belavbûna vê komê li ser deşta Îranê ji Çiyayên Hindokûşê heta Anatolyaya Navîn û ji Asyaya Navendî heta Kendava Farsê belav bûne.
Proto-Îranî di nîveka hezarsala duyemê b.z. de wek şaxeke cuda yên hind û îranî derketine holê.[2][2] Di serdemên xwe yê pêşketinê de, di hezarsala yekemê b.z. de axa gelên îranî li seranserê Deşta Ewrasyayê, ji Deşta Mecaristana Mezin, li aliyê rojava heta Deşta Ordosê û li aliyê rojhilat ve jî heta Deşta Îranê berfireh bûye.[2]
Di nav gelên îranî yên îro de gelên wekî kurd, belûç, oset, pamîrî, peştûn, fars, tat, tacîk, wexanî û yexnabî hene.
Etîmolojî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Peyva îranî rasterast ji farisiya navîn ērān / aeran (𐭠𐭩𐭥𐭠𐭭) û aryaniya partî tê. Peyvên îraniya navîn ērān û aryān formên pirhejmarî yên jentîlîkî ēr- (di farisiya navîn) û ary- (di partî de) ne, her du jî ji îraniya kevn, ariya- (𐎠𐎼𐎡𐎹) û avestayî ya airiia- (𐬀𐬌𐬭𐬌𐬌𐬀) -arya, tên.[3]
Dîrok û wargeh
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Rehên hind û ewropî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Proto-hind û îranî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Proto-hind û îranî bi gelemperî bi Çanda Sintashta û Çanda Andronovo ya dûv re di nav asoya berfirehtir a Andronovo de têne naskirin. Welatên wan bi deverek gavê Ewrasyayê re ku li aliyê rojava bi Çemê Ûralê ve û li aliyê rojhilat jî bi Tian Shan re sinor e.
Koçberiyên hind û îranî bi du pêlan pêk hatine.[4][5] Pêla yekem ji koçberiya hind û îranê ya bi rêya Çanda Bactria-Magiana, ku jê re (bi îngilîzî) "Bactria-Magiana Arkeological Complex" jî tê gotin, ber bi Herêm Şamê ve koç bûne û Padîşahiya Mîtaniyan ava kirine. Koçberiya duyem jî bi aliyê başûrê rojhilat ve ku gelê vedîk e û di ser Çiyayên Hindokujê ve berbi bakurê Hindistanê ve koç bûne.[6] Hind û îranî li dora 1800–1600 salên b.z. de ji hev veqetiyan, pişt re ew perçe bûn û ji hêla îraniyan ve bûn du kom ên ku li herêma deşta Ewrasyaya Navîn serdest bûn û piştre [hind û ariyan] hetanî dorhêlên Ewrasyaya navîn belavdibin.[6] Christopher I. Beckwith tîne ziman ku Wusun, gelên Kafkasyayê hind û ewropî yê Asyaya Hundir di kevnariyê de ye û di heman demê de bi eslê xwe hind û arî bûn.[4]
Çanda Sintashta–Petrovka
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çanda Sintashta ku wekî çanda Sintashta–Petrovka jî tê zanîn yan jî çanda Sintashta–Arkaim, çandek arkeolojîk a Serdema bronzî a li bakurê Ewrasya li ser sînorên Ewropaya Rojhilat û Asyaya Navendî ye ku di heyama 2100an Asyaya Navendî û 1800 salên b.z. de ye. Dibe ku ev diyardeya arkeolojîk a koma zimanê hind û îranî ye.[7]
Çanda Sintashta ji têkiliya bi du çandên berê derketiye holê. Pêşengê wê yê yekser li deşta Ural-Tobol Çanda Poltavka bû ku şaxek ji asoya Yamnaya ya sewalvaniyê û di navbera salên 2800 û 2600 b.z. de ber bi rojhilat ve çûne herêmê. Gelek bajarokên Sintashta li ser niştecîhên kevintir ên Poltavka an li nêzî goristanên Poltavka hatine çêkirin û motîfên Poltavka li ser potterên Sintashta bi gelemperî hatine bikaranîn. Çanda aborî ya Sintashta di heman demê de bandora çanda Abaşevo ya dereng jî nîşan dide, berhevokek niştecîhên Corded Ware li devera daristaniyên li bakurê herêma Sintashta ku di heman demê de bi giranî koçer bûn.[8]
Çanda Andronovo
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Çanda Andronovo berhevokek çandên herêmî yên hind û îranî yên Serdema Bronz a ku di c. 1800–900 b.z. de li rojavayê Sîbîrya û rojavayê Asyayê qewimiye. Dibe ku çêtir e ku jê re kompleksek arkeolojîk yan asoyek arkeolojîk were gotin. Navê çandê ji gundê Andronovo (55°53′Bk 55°42′Rh / 55.883°Bk 55.700°Rh) tê ku di sala 1914an de, gelek gor li wir bi hestiyê di pozîsyonên qurmiçî de ku bi kelûmelên xemilandinên dewlemend hatine veşartin, hatine dîtin. Çanda kevnar a Sintashta (2100–1800) ku berê di nav çanda Andronovo de cih girtibû, niha ji hev cihê tê hesibandin lê wekî pêşiyê wê tê hesibandin û wekî beşek ji asoya berfireh a Andronovo tê pejirandin.
Îraniyên rojavayî û rojhilatî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Di destpêka hezarsala 1ê de dabeşbûna li ser komên "Rojhilatî" û "Rojavayî" di Avestayê de tê nîşandan. Farisiya kevn, du zimanên îranî yên herî kevn ên naskirî ne. Nivîsarên Avestayî yên Kevin ên ku bi navê Gathas têne zanîn, tê bawer kirin ku ji hêla Zerdeşt, damezrînerê Zerdeştiyê ve, bi Çanda Yaz (1500 b.z. – 1100 b.z.) ve wekî berendamek ji bo geşepêdana çanda Îrana Rojhilatî hatine çêkirin.
Gelên îranî yên Rojava
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Di sedsalên yekem ên hezarsala yekem b.z. de, dema ku medan jî bi asûriyan re têkilî daniye, farisên kevnar xwe li beşê rojavayê Deşta Îranê bi cih kirin û dixûyê ku bi elamî û babiliyan re gelek têkilî danîne.[9] Bermahiyên zimanê medî û farisiya kevn kokên xwe yên proto-îranî yên hevpar nîşan didin ku di danasîna zimanên wan de Strabon û Hêrodot wekî pir dişibin zimanên ku li rojhilatê baktriyan û sogdiyan diaxivin.[10] Piştî damezrandina Împeratoriya Axemenî, zimanê farisî (ku di farisî de jê re "farisî" tê gotin) ji Pars an parêzgeha Fars ber bi deverên curbicur ên Împeratoriyê ve, bi zaravayên nûjen ên Îran, Efxanîstan (ku wekî darî jî tê zanîn) û navendî belav bû - Asya (bi navê tacîkî tê zanîn) ji farisiya kevn tê.
Di destpêkê de, gelên rojavayî yên Îranê yên li Rojhilata Nêzîk di bin serweriya împeratoriyên cuda yên asûriyan de bûn. Hevalbendiya medan bi persan re û serhildana Babil, îskît, keldanî û kimmeriyan, alîkariya medan kir ku di sala 612an b.z. de Nînewayê bi dest bixin ku di encamê de di dawiya 605 b.z. de împeratoriya Nû-Asûrî hilweşiya.[11] Piştî vî hilweşînê medan împeratoriya xwe yê Medya (ku Ekbatana navenda wanê rêveberiyê bû) li derveyî welatê xwe yê eslî ava kir û di dawiyê de bûn xwediyê herêmek ku ji bakurê rojhilatê Îranê heta Çemê Halysê li Anatolyayê dirêj dibe. Piştî hilweşîna împeratoriya Asûrî, di navbera salên 616 û 605an b.z. de, dewleteke yekgirtî ya Medyayê ava ji aliyê medan ve hate avakirin ku bi Babîl, Lîdya û Misirê re bû yek ji çar hêzên mezin ên Rojhilata Nêzîk.
Piştre re di sala 550î b.z. de, Kûruşê Mezin, serweriya Medya ya pêşeng hilweşand û padîşahiya Lîdyayê û împeratoriya Babîl bi dest xist û pişt re wî Împeratoriya Axamenî (yan jî împeratoriya yekem a farisî) ava kir. Di asta xwe ya herî mezin de, împeratoriya Axamenîs li seranserê sê parzemînan, yan jî Ewropa, Afrîka û Asya, ji Balkanan û Ewropaya Rojhilatî ya li rojava, heta Geliyê Indusê li rojhilat, dirêj dibe.
Di encama şerên navbera yewnanî û persan de faris neçar man ku ji herêmên xwe yên ewropî vekişin û vekişîna dibe sedema birêveçûna rasterast a dîroka Yewnanistan û ya mayî ya ewropî. Zêdetirî sed salan, mîrekî makedonî (ku bi xwe ji dawiya sedsala 6an b.z. heta êrîşa yekem a farisî ya li ser Yewnanistanê bindestê farisan bû) paşê bi navê Îskenderê Mezin tê zanîn, padîşahiya farisî yê desthiladar hilweşand û bi vî awayî împeratoriya Axamenî bi dawî bû.
Niştecîhên destpêka împeratoriya Axemenî dixûyê ku baweriya zerdeştiyê qebûl kirine.[12] Belûçên ku bi zimanê îranî yê rojavayî diaxivin, kevneşopiyeke devkî di derbarê koça xwe ya ji herêma Heleb a Sûriyê di derdora sala 1000 p.z. de vedibêjin lê delîlên zimannasiyê belûçî bi zimanê kurdî, kurmancî, soranî, goranî û zazakî ve girê didin.[13]
Gelên rojhilatî yên Îranê
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Dema ku eşîrên îranî yên başûr bi nivîsarên xwe û hevpîşeyên xwe yên nûjen çêtir têne naskirin, qebîleyên ku bi giranî di berferehiya Ewrasyayê ya berfireh de mane, bi referansên ku ji hêla Yewnaniyên kevnar, Farisan, Çînî û hind û aryenan ve ji wan re hatine kirin û di heman demê de jî bi dîtinên arkeolojîk têne zanîn. Dîroknivîsê yewnanî, Herodot (sedsala 5. BZ) behsa gelê koçer, Îskîtiyan dike; ew wesfên wan dide ku ew li herêma ku îro li başûrê Ewropayê Rûsya û Ûkrayna ye jiyan kirine. Herodot kesa yekem e ku behsa Îskîtiyan dike. Gelek nivîsarên kevnar ên Sanskrîtî yên ji serdema paşîn de behsa eşîrên weha dikin ku ew şahid bûn ku wan ber bi peravên herî başûrê rojhilatê Asyaya Navendî ve, li deverê Rêzeçiyayên Hindokujê, li bakurê Pakistanê destnîşan dikin.
Tê bawer kirin ku gelê Îskît ji aliyê pismamên xwe yên rojhilatî, Sarmatiyan ve, ku ji aliyê Strabon ve wekî eşîra serdest a ku di hezarsala yekemê p.z. de deşta başûrê Rûsyayê kontrol dikin, hatine zeft kirin. Îskît û Sarmatiyên îranîaxiv bi hezarê salan serdestî li beşên mezin ên Ewropaya Rojhilat kirin û di dawiyê de ji aliyê nifûsa Proto-Slavî ya herêmê ve hatin helandin û asîmîlekirin (mînak wekî slavîkirin).
Demografî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Li gor pêşbîniyan 150 heta 200 milyon axêverên zikmakî yên zimanên îranî hene, şeş komên sereke yên zimanê aryenî kurd, faris, tacîk, belûç û peştûn ji sedî 90ê vê hejmarê ne.[14] Niha piraniya van gelên îranî li Îran, Efxanistan, Qefqasya (bi giranî Osetya, deverên din ên Gurcistan, Daxistan û Azerbaycanê), li perçeyên Kurdistanê, Başûrê Kurdistanê, Bakurê Kurdistanê û metropolên Tirkiyê (bajarên sereke Stenbol, Îzmîr, Edene û Mêrsîn),[15] Rojavayê Kurdistanê û Rojhilata Kurdistanê ku piraniya wan kurd lê dijîn û li Tacîkistan, Pakistan û Ûzbêkistan gelên aryenî dijîn.
Di heman demê gelên îranî li Rojhilatê Erebistanê wek bakurê Oman, Behreyn û Kuweytê dijîn.
Genetîk
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Lêkolînên genomîk ên nifûsê yên vê dawiyê diyar kirin ku pêkhateya genetîkî ya gelên îranî jixwe nêzî 5000 sal berê pêk hatiye û ji wê demê ve domdariyek mezin nîşan dide û destnîşan dike ku ew bi giranî ji bûyerên koçberiyê yên komên derveyî bandor li wan nekiriye. Ji aliyê genetîkî ve, gelên îranî bi gelemperî bi gelên Ewropî û yên din ên Rojhilata Navîn re nêzîk dibin. Nimûneyên analîzkirî yên etnîkî fars, kurd, azerî, mazenderanî, gilak û zerdeştiyên hindî, li hev kom dibin û komeke yekane pêk tînin ku bi navê CIC (Koma Îrana Navîn) tên binavkirin. Li gorî nifûsa cîhanê, îranî (CIC) li navenda koma berfireh a Rojava û Ewrasyayê, nêzî Ewropî, Rojhilata Navîn, Asyaya Başûr û Asyaya Navendî kom dibin. Binesaziya genetîkî ya îraniyan li gorî nifûsên din ên "1000G" bi awayekî balkêş kêm û homojen e. Ewropî û hinek Asyaya Başûr (bi taybetî hindikahiya parsî) herî zêde nêzîkatiya xwe bi îraniyan re nîşan dide lê Afrîkaya Sub-Sahara û Asyaya Rojhilat bi îraniyan re ferqa herî zêde ku nîşan didin ev in.[16]
Li gor lêkolînên genetîkî yên nû, gelê Zagrosê ku Kurd jî di nav de ne, ne di nav gelê Aryen de ne û genên haplogrop ên li gori gena Aryen (R1a-z93) ne ye an jî di wan de hindik in.[17][18]
Gel, ziman û welat
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]
Gotara bingehîn: Zimanên Îranî
Rojavayî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Başûrî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Gel | Welat | Ziman | Gelhe |
|---|---|---|---|
|
Îran(Farsistan) |
85 milyon |
Bakurî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Gel | Welat | Ziman | Gelhe |
|---|---|---|---|
| Kurd | Kurdistan Anatolya Xorasan |
Kurdî | 30-35 milyon[19] |
| Belûç | Belûçistan | Belûçî | 8.8 milyon[20] |
| Taliş | Talişistan | Talişî | |
| Tat | Tatistan | Tatî |
Rojhilatî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]| Gel | Welat | Ziman | Gelhe |
|---|---|---|---|
| Peştûn | Peştûnistan | Peşto | 50 million[21] |
| Alan | Alanistan |
Alanî | 720.000 |
Binêre
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]Çavkanî
[biguhêre | çavkaniyê biguhêre]- ^
- Iran: Library of Congress, Library of Congress – Federal Research Division. "Ethnic Groups and Languages of Iran" (PDF). Roja gihiştinê 2 kanûna pêşîn 2009. (Persian and Caspian dialects-65% Kurdish 8%-Luri/Bakhtiari 5%- Baluchi 4%):80% of the population or approximately 63 million people.
- Afghanistan: CIA Factbook Afghanistan: unting Pashtuns, Tajiks, Baluchs, 21 million
- Tajiks of Central Asia counting Tajikistan and Uzbekistan 10–15 million
- Kurds Syria, Lebanon and Iraq based on CIA factbook estimate 18 million
- Zazas of Turkey, based on CIA factbook estimate 4 million
- Ossetians, Talysh, Tats, Kurds of the Caucasus and Central Asia: 1–2 million based on CIA factbook/ethnologue.
- Tajiks of China: 50,000 to 100,000
- Iranian speakers in Bahrain, the Persian Gulf, Western Europe and USA, 3 million.
- Pakistan counting Baluchis+Pashtus+Afghan refugees based on CIA factbook and other sources: 71 million.
- ^ a b c "Iranian peoples". Wikipedia (bi îngilîzî). 29 gulan 2022.
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (bi îngilîziya amerîkî). Roja gihiştinê 6 tebax 2022.
- ^ a b "Iranian peoples". Wikipedia (bi îngilîzî). 28 tîrmeh 2022.
- ^ Rudi., Fensel, Dieter. Studer, (1999). Knowledge acquisition, modeling and management : 11th European Workshop, EKAW '99, Dagstuhl Castle, Germany, May 26-29, 1999 : proceedings. Springer. ISBN 3-540-66044-5. OCLC 41404698.
{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) - ^ a b Elizabeth., Beckwith, (2009). Raising the perfect child through guilt and manipulation. Harper. ISBN 0-06-175957-0. OCLC 310399188.
{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) - ^ Julius., Caro, Anthony (Anthony Alfred), 1924- Bryant, (2009). Anthony Caro. Lund Humphries. ISBN 1-84822-032-4. OCLC 775525309.
{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) CS1 maint: numeric names: lîsteya nivîskaran (lînk) - ^ John., Hilton, Anthony. Talbot, (2007). Surveys in combinatorics 2007. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-69823-8. OCLC 482742795.
{{cite book}}: CS1 maint: extra punctuation (lînk) CS1 maint: multiple names: lîsteya nivîskaran (lînk) - ^ Liverani, M. (1995). "The Medes at Esarhaddon's Court". Journal of Cuneiform Studies. doi:10.2307/1359815.
- ^ "Encyclopædia Britannica Eleventh Edition". Wikipedia (bi îngilîzî). 30 tîrmeh 2022.
- ^ "A. Leo Oppenheim". Wikipedia (bi îngilîzî). 20 gulan 2022.
- ^ "Kurdica: An Indo-European Language". web.archive.org. 17 hezîran 2006. Ji orîjînalê hat arşîvkirin. Roja arşîvkirinê: 17 hezîran 2006. Roja gihiştinê 5 tebax 2022.
{{cite web}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (lînk) - ^ "Iranian Language Family". web.archive.org. 9 çiriya pêşîn 2004. Ji orîjînalê di 9 çiriya pêşîn 2004 de hat arşîvkirin. Roja gihiştinê 5 tebax 2022.
- ^ "Browse by Language Family". Ethnologue (bi îngilîzî). Roja gihiştinê 6 tebax 2022.
- ^ Kurdên li Stenbolê banga perwerdeya Kurdî dikin (bi îngilîzî), roja gihiştinê 6 tebax 2022
- ^ Public Library of Science (2005). PLoS Genetics: a peer-reviewed, open-access journal. San Francisco, Calif.: Public Library of Science. OCLC 162211050.
- ^ https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0198885922001409#b0030
- ^ https://www.scopus.com/record/display.uri?eid=2-s2.0-22244468714&origin=inward&txGid=595058c7dadc4557f8aa13275a63b6f5
- ^ A rough estimate by the CIA Factbook has populations of 14.5 million in Turkey, 6 million in Iran, about 5 to 6 million in Iraq, and less than 2 million in Syria, which adds up to close to 28 million Kurds in Kurdistan or adjacient regions. (Estimates as of 2014; Turkey: "Kurdish 18% [of 81.6 million", Iran: "Kurd 10% [of 80.8 million]", Iraq: "Kurdish 15%-20% [of 32.6 million]", Syria: "Kurds, Armenians, and other 9.7% [of 17.9 million]". About two million are documented as living in diaspora; divergent high estimates on the number of Kurds in Turkey in particular account for higher estimates on total population, e.g. Sandra Mackey, "The reckoning: Iraq and the legacy of Saddam”, W.W. Norton and Company, 2002, p. 350: "As much as 25% of Turkey is Kurdish," which would raise the population figure by about 5 million.
- ^ Tyagi, Vidya Prakash (2009). Martial Races of Undivided India. Gyan Publishing House. pp. 7–9. ISBN 81-7835-775-5. Retrieved 3 November 2014.
- ^ Lewis, Paul M. (2009). "Pashto, Northern". SIL International. Dallas, Texas: Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Retrieved 18 September 2010. Ethnic population: 49,529,000 possibly total Pashto in all countries."