Филипп Эдуард Антон фон Ленард

Филипп Ленард
нем. Philipp Lenard
Туған күні	7 маусым 1862 (1862-06-07)
Туған жері	Вальдштейн қамалы, Штирия, Аустро-Венгрия
Қайтыс болған күні	20 мамыр 1947 (1947-05-20) (84 жас)
Қайтыс болған жері	Мессельхаузен, Лауда-Кёнигсхофен, Майн-Таубер, Штутгарт, Баден-Вюртемберг)
Ғылыми аясы	физика
Жұмыс орны	Киль университеті Гейдельберг университеті Будапешт технология және экономика университеті Вроцлав университеті Рейн-Вестфаль Ахен технологиялық университеті Бонн университеті
Альма-матер	Гейдельберг университеті (1886)
Ғылыми жетекші	Роберт Вильгельм Бунзен және Георг-Германн Квинке
Несімен белгілі	катодтық сәулелер бойынша зерттеу жұмыстарымен
Марапаттары	Физика саласындағы Нобель сыйлығы (1905) Б.Румфорд медалі (1896) Маттеуччи медалі (1896) Франклин медалі (1932)

Филип Эдуард Антон фон Ленард (нем. Philipp Eduard Anton von Lenard; 7 маусым 1862, Братислава, Венгрия корольдігі, Аустрия империясы — 20 мамыр 1947, Мессельхаузен, Штутгарт) — неміс тәжірибелік физигі, қатты дене физикасы және атомдық физика саласындағы көптеген еңбектердің авторы. «Катодтық сәулелер бойынша зерттеу жұмыстары үшін» Физика бойынша Нобель сыйлығының лауреаты (1905). 1920 жылдары ол салыстырмалылық теориясының жауы және «арийлік физика» теорияның насихатшысы болды.

Өмірбаяны және ғылыми жетістіктері

Қалыптастыру

Филипп Ленард 1862 жылы 7 маусымда Аустрия империясының Прессбург қаласында (қазіргі Братислава) дүниеге келген. 1722 жылы Ленард отбасына мұраға дворяндық атақ берілді, бірақ ол XVIII ғасырдың аяғынан бері отбасында қолданылмайды. Ленардың ата-анасы неміс тілінде сөйлейтін (карпат немістері) болған. Оның әкесі Филипп фон Ленардис (1812—1896) Прессбургте шарап сатушысы болған. Анасының аты Энтони Бауманн (1831—1865).

1880 жылы Ленард бірінші Будапештте, содан кейін Венада екі семестр жаратылыстану ғылымдарын оқыды. Осыдан кейін ол Прессбургтегі әкесінің ішімдік сататын дүкенінде жұмыс істегенді жөн көреді. 1883 жылы Ленард Герман Квинке мен Роберт Бунсеннің басшылығымен Гейдельбергте оқуын жалғастырды. Берлинде Герман Гельмгольцтың басшылығымен бір семестр оқығаннан кейін ол 1886 жылы Гейдельбергте «Құлаған тамшылардың тербелісі туралы» деген тақырыпта кандидаттық диссертациясын қорғады.

1887 жылы ол Будапештте Лоран Этвостың басқаруымен демонстрант ретінде қайтадан жұмыс істеді. Аахен, Бонн, Бреслау, Гейдельберг (1896—1898) және Кильде (1898—1907) жұмыс істегеннен кейін ол 1907 жылы Филипп Ленард институтының басшысы ретінде Гейдельберг университетіне оралды. Осы уақыт ішінде ол люминесценция бойынша зерттеулерді жалғастырады. Келесі онжылдықтарда осы зерттеулердің негізінде ол Ленард фосфорларының жылтылдау механизмі туралы іргелі еңбектер жазады. 1905 жылы Ленард Швеция корольдік ғылым академиясының, 1907 жылы Венгрия ғылым академиясының мүшесі болды.

Катодтық сәулелер

Лондонда және Вроцлавта қысқа уақыт болғаннан кейін, 1891 жылы сәуірде Ленард Бонндағы Генрих Герцтің ассистенті болып жұмыс істей бастады, онда 1892 жылы «Жаңбырдың электрлік қасиеттері туралы» деген тақырыпта екінші диссертациясын қорғады. Жаңбыр мен найзағайдың электрлік қасиеттері туралы ол келесі жылдары көптеген мақалалар жариялайды. 1894 жылы Герц ерте қайтыс болғаннан кейін Ленард оның шығармаларының жинағын басып шығарды.

Боннда Ленард катодтық сәулелерге, әсіресе олардың металдардың жұқа қабаттарына ену қабілетіне қатысты. 1892 жылы оның атымен аталатын разрядтық түтіктерді (Ленард түтіктері), сондай-ақ Ленард терезесін ойлап тапқаннан кейін бірінші рет катодтық сәулелерді газ разрядына тәуелсіз зерттеу мүмкін болды. Ленардтың тәжірибелері катодтық сәулелердің корпускулярлық табиғатын нақтылауға әкелді, дегенмен Ленардтың үлкен өкінішіне қарамастан, 1897 жылы электронды ашудағы басымдық Дж. Дж. Томсонға кетті.

Ленард өзінің зертханалық құрал-жабдықтарынан ойлап тапқан разрядтық түтіктердің бірін К. Рентгенге тапсырған-мыс. Бастапқыда Ленардтың Рентгенге деген достық қарым-қатынасы, соңғысы 1901 жылғы Нобель сыйлығымен марапатталғаннан кейін, күрт дұшпандыққа өзгерді, кейін ол Рентгенді «кіндік шеше», ал өзін — «рентген сәулелерінің ашылуының нағыз анасы» деп атады. Дегенмен, Рентген өзінің ашылуын тек Ленард түтігінің арқасында жасағаны туралы ешқандай дәлел жоқ. Атап айтқанда, Рентгеннің классикалық мақаласы «Жаңа сәулелердің түрі туралы»: «Егер үлкен Рухмкорф катушкасының заряды Гитторф, Крукс, Ленард немесе басқа ұқсас құрылғының түтігі арқылы өтетін болса, онда мынадай құбылыс байқалады».

Фотоэффект

1898 жылы Ленард Киль университетінің профессоры болды. Тек осында ғана ол эксперименттік зерттеу жұмыстарына шексіз мүмкіндік алды. 1900 жылы ол фотоэффектіні зерттеуді жалғастырды. Сыртқы фотоэффектіні 1886 жылы Герц, 1887 жылы Галвакс ашты. 1900 жылы Ленард Столетовтың жарықтандырудың жоғарылауымен фототоктың жоғарылауының бұрын ашқан заңдылығын растап қана қоймай, сонымен қатар жаңа іргелі заңдылықты ашты: баяу кернеу (демек, шығарылатын электрондардың максималды жылдамдығы) жарықтандыруға тәуелді емес, бірақ түскен жарықтың түсіне (демек, жиілігіне) ғана байланысты. Эксперименттік қиындықтарға байланысты Ленард сандық жиілік тәуелділігін ала алмаса да, бұл тәуелділіктің бар екендігінің өзі сол кездегі жарық туралы идеяларға қайшы келді. Бұл әсерді тек 1905 жылы А. Эйнштейн жарық кванттарының гипотезасының көмегімен түсіндірді.

Атом үлгісі

Ленардтың атом моделі, 1903

Катодтық сәулелердің жұтылуын өлшеуге сүйене отырып, Ленард 1903 жылы атомның динамидтік моделін жасады, оған сәйкес атом моделі негізінен «бос» болды және бұл атомда шағын көлемдегі бірдей бейтарап бөлшектер («динамидтер») болды, электроннан және онымен байланысқан қатты оң зарядты бөлшектен тұрады. Бұл модельмен Ленард алғаш рет атомның массивті біртекті нысан ретіндегі сол кездегі басым идеяны жоққа шығарды. Ленардтың моделі 1910/1911 жж. Резерфордтың альфа-бөлшектердің шашырауы бойынша тәжірибелері нәтижесінде жасаған атомның планетарлық моделінің бастаушысы болды.

1905 жылы физика бойынша Нобель сыйлығы

Килде өткізген жылдар Ленардтың өміріндегі ең жемісті болды. 1905 жылы Ленард физика бойынша Нобель сыйлығын алды.

Гейдельбергтегі радиологиялық институт

1907 жылы Ленард өзінің ұстазы — Герман Квинкенің ізбасары, физика институтының профессоры және директоры ретінде Гейдельбергке көшті. 1913 жылы радиологиялық институтты құрып, оны 1932 жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін басқарды. Гейдельбергте Ленардтың зерттеулері эксперименттен жалпылама тұжырымдамаларды жасауға ауысады. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ол физика бойынша анықтамалық үшін көптеген мақалалар жазды. Қазіргі абстрактілі физиканы құруға өзі бір кездері қатысқан Ленард қабылдауды тоқтатты.

Ленард және неміс физикасы

Зерттеу жұмысын аяқтау

Бірінші дүниежүзілік соғыстан, Версаль келісімінен және Веймар Республикасынан әсер алған берік монархист Ленард еврейлерге қарсы қозғалысқа қосылды. Ол салыстырмалылық теориясы мен кванттық механиканы абстрактілі және теорияның ақиқатына жат деп жоққа шығарды. Ол эфир теориясымен жұмыс істеді, оның көмегімен ол Мишельсон тәжірибесін немесе Меркурийдің перигелиясының ауысуын түсіндіруге тырысты, сонымен бірге рационалды классикалық физика шеңберінде қалды (неміс зерттеушілеріне ескертумен эфир және эфирдің 2-ші басылымын қараңыз, Лейпциг, 1922). Ленард сонымен қатар газет мақалалары мен қоғамдық есептерінде Альберт Эйнштейнді қатал сынға алды. Эйнштейнмен қақтығыс 1920 жылы 23 қыркүйекте Бад-Наухаймдағы жаратылыстану ғалымдары мен дәрігерлерінің конференциясында қоғамдық қақтығыспен аяқталды.

1922 жылғы дағдарыс

1922 жылы Ленард үшін тағдырлы жылы ол өмірге деген көзқарасын толығымен қайта қарады. Физика институтын студенттік социал-демократиялық қоғам блокадаға алды, өйткені Ленард жақында өлтірілген Вальтер Ратенауды мемлекеттік жерлеу құрметіне аза тұту туын көтеруден бас тартты. Мұның салдары Леонардтың тұтқындалуына ұласты. Сонымен қатар, Ленард инфляцияның салдарынан бүкіл байлығынан айырылды, ал оның жалғыз ұлы сол жылы қайтыс болды.

Сол жылы Эйнштейн 1921 жылғы Нобель сыйлығын алған фотоэффекттің кванттық табиғатын түсіндіргені үшін Ленард тәжірибелері маңызды рөл атқарды. 1922 жылы Ханс Фридрих Карл Гюнтердің нәсілдік теориясы пайда болғаннан кейін, оны Ленард қуанышпен қабылдады, ол ақыры ұлттық социализмге бет бұрды.

NSDAP қолдауы

Ленард және бұрын неміс ұлтшылдығы мен антисемитизмін қолдағаны үшін атап өтілген, 1924 жылы 8 мамырда NSDAP-ты көпшілік алдында қолдаған алғашқы ірі неміс ғалымы болды. Бұл күні оның Иоганн Старкпен бірлесіп жазған мақаласы «Ұлы герман газетінде» жарияланды, онда екі ғалым да NSDAP партиясының бағдарламасын, сондай-ақ кейбір партия жетекшілерінің идеалдарын, мысалы, Адольф Гитлер, Людендорф және Эрнст Пёнер (Мюнхен бас полисмейстері).

1926 жылы Ленард Гитлермен Гейдельбергте кездесті. 1932 жылы зейнеткерлікке шыққаннан кейін Ленард физиканың жетекші өкілі ретінде нацистік режимнен көптеген марапаттарға ие болды. 1935 жылы Гейдельберг университетінің физика институты Филипп Ленард институты болып өзгертілді.

1937 жылы Ленард NSDAP мүшесі болды және «алтын құрмет белгісімен» марапатталды.

«Арий физикасының» негізін салушы

Кейінгі жылдары Ленард «неміс физикасын» алға тартқан 30-ға жуық физиктер тобының бірі болды. Олар қазіргі теориялық физиканың классикалық емес бөліктерін «догматикалық-диалектикалық» шығармалар деген желеумен жоққа шығарды. Ленардың пікірінше, табиғатты тану нәсілге байланысты, ал арийлік нәсілде бұл үшін ең жақсы алғышарттар бар. Физикадан модельдердің көрінуі талап етілді, ал эксперимент физиканың орталығында болуы керек. Теориялық конструкциялар «классикалық физиканың берік іргетасында» тұруы керек.

Ол «ағылшын физикасын» менсінбеді, ол Германиядан идеяларды ұрлады деп есептеді.

Ленард кванттық теорияны жоққа шығарғанымен, «неміс физикасының» кейбір басқа жақтаушылары оны қабылдады (Гримсель-Томасшек, «Физика оқулығы», II том, екінші бөлім 2: Материя және эфир, Лейпциг/Берлин 1938, 8. Басылым, 229-беттерді қараңыз). Лоренц, Пуанкаре және Эйнштейн жасаған салыстырмалылық теориясы толығымен жоққа шығарылды. Ұзындықтың Лоренц қысқаруын соған қарамастан «неміс физикасының» кейбір жақтаушылары Мишельсон тәжірибелерінің теріс нәтижелерінің мүмкін болатын түсіндірмесі ретінде қабылдады (сонда, 430-бет).

1936 жылы Ленардтың «Неміс физикасы төрт томда» оқулығы жарық көрді. Ол тек классикалық физиканың салаларын сипаттады және кванттық механикамен де, салыстырмалылық теориясымен де айналыспады. Қазіргі физиканың жаңалықтары эфир теориясы мен Иоганн Штарктың атомдық моделі арқылы түсіндірілді. Оқулықтың алғы сөзінде Ленард неміс физикасының бағдарламасы ретінде қарастыруға болатын келесі тұжырымды келтіреді: «Сіз сұрайсыз — Неміс физикасы?». Мен оны арийлік физика немесе скандинавтық типтегі адамдар физикасы, шындықты зерттеушілер физикасы, шындықты іздеушілер, жаратылыстану ғылымының негізін салғандардың физикасы деп те атай аламын... Шын мәнінде, ғылым, адамдар жасайтын барлығы сияқты, нәсілге, қанға байланысты. (Филипп Ленард, Неміс физикасы төрт томда, Мюнхен 1936, том. I, б. IX қараңыз). «Неміс физикасы» қозғалысында Ленард, Иоганн Штарктан айырмашылығы, интеллектуалдық бөлікті басқарды және саяси оқиғаларға қатыспады.

1940 жылы қарашада «неміс физикасының» өкілдері (Рудольф Томашек, Альфонс Бюль, Людвиг Веш және Вильгельм Мюллермен) мен қазіргі физика өкілдері (Карл Рамсауэр, Георг Иос, Ганс Копферман және Карл Фридрих фон Вайцзекермен) келісімшарт жасасты. Сонымен бірге «неміс физикасының» өкілдері қазіргі физиканың бұлтартпас фактілерін мойындап, оларға саяси шабуылдарды тоқтатуға мәжбүр болды. Жазбаша келісімде келесі тармақтар қарастырылды:

• теориялық физика физиканың құрамдас бөлігі болып табылады;
• арнайы салыстырмалылық физиканың құрамдас бөлігі болып табылады, бірақ одан әрі тексеруді қажет етеді;
• табиғи процестердің төрт өлшемді көрінісі математикалық абстракция болып табылады және кеңістік-уақыт моделі емес;
• кванттық механика атомдық процестерді сипаттаудың жалғыз жолы болып табылады, дегенмен формализмнің артындағы әсерлерді тереңірек түсіну қажет.

Осы келісімшарттан кейін «неміс физикасы» өз ықпалын жоғалтты. Ленард пікірталаста өз көзқарастары аз ұсынылғанын сезіп, шартты сатқындық ретінде қабылдады.

1944 жылы физика институтының бір бөлігі Мессельхаузенге көшірілді. Ленардтың институтқа берілгені сонша, ол да Мессельхаузенге көшті.

1945 жылы фашистер берілгеннен кейін американдықтар Ленардтың жасының ұлғаюына байланысты оны «денацификация» процедурасына бағындырмады.

Леонард 1947 жылы қайтыс болды. Оның заттары Мюнхендегі «неміс мұражайында» сақтаулы.

Естелік

1927 жылдан 1945 жылға дейін Гейдельбергтегі Герман Гельмгольц атындағы гимназия Филипп Ленардтың есімімен алды. Фашистік көше атаулары мен ескерткіштерін жою аясында 1945 жылы қыркүйекте гимназия әскери үкіметтің бұйрығымен қайта атауы өзгертілді.

2008 жылы 30 қазанда Халықаралық астрономиялық одақ Айдың арғы жағындағы кратерге Филипп Ленард есімін берді.

Гатинодағы (Квебек) көшеге Ленард есімі берілді. 2015 жылы Еврей істері орталығы муниципалитетке көшеге нацистік жанашырдың есімін берудің орындылығы туралы мәселені көтерді. Қалалық кеңес оны Альберт Эйнштейн көшесі деп өзгерту туралы шешім қабылдады. Алексис Каррель атындағы көшенің атауы да өзгертілді.

Бұқаралық мәдениетте

Бірінші маусымда BBC «Данышпан» телехикаясындағы Ленардтың рөлін Майкл Макэлхуттон ойнады.

Сілтемелер

• Нобель комитетінің сайтынан ақпарат (ағыл.))
• Берлиндегі неміс тарихи мұражайынан қысқаша өмірбаян (нем.))
• «Физиктер елестер соғысында», Ш. Вольф, Мюнхен ғылым және технология тарихы орталығы (нем.))