Алтай Республикасы бетінің кодын көру

{{мағына|Алтай}}
{{coord|50|55|N|86|55|E|type:adm1st_region:RU|display=title}}
{{Ресей Федерациясының субъекті
 |KkNm            = Алтай Республикасы
 |RuNm            = {{lang-ru|Республика Алтай}}
 |OfNms           = {{lang-alt|Алтай Республика}}
 |FSFlag          = [[Сурет:Flag of Altai Republic 1994.svg|140px|border]]
 |FSCoA           = [[Сурет:Coat of Arms of Altai Republic.svg|110px]]
 |FlagLnk         = Байрағы
 |CoALnk          = Елтаңбасы
 |FSMap           = Map of Russia - Altai Republic (2008-03).svg
 |FSMapNameNOAUTO = Altai Republic
 |FSCtrWhat       = Елордасы
 |FSCtrNm         = [[Таулы Алтай]]
 |AreaRnk         = 35-ші
 |TotArea         = 92 903<ref>[http://www.gks.ru/bgd/free/b10_107/IssWWW.exe/Stg//%3Cextid%3E/%3Cstoragepath%3E::%7Ctab1-01-09.xls Административно-территориальное деление по субъектам Российской Федерации на 1 қаңтар 2010 ж.. Росстат (14 шілде 2010).xls]</ref>
 |WaterPrcnt      = 
 |PopRnk          = 79-орында
 |PopQty          = {{өсім}}208 425
 |PopCtDate       = 2012
 |PopDens         = 2.24
 |GDP             = 21.6
 |GDPCtDate       = 2010
 |GDP(PPP)        = 90,2
 |GDPRnk          = 83-орында
 |FedDistrNm      = [[Сібір федералды округі|Сібір]]
 |EcRegNm         = [[Батыс Сібір экономикалық ауданы|Батыс Сібір]]
 |OfLangs         = [[Алтай тілі|алтай тілі]], [[Орыс тілі|орыс тілі]], [[Қазақ тілі|қазақ тілі]]
 |FSAnthem        = {{center|[[Сурет:National Anthem of the Altai Republic.ogg]]}}
 |CadNo           = 04
 |ViceTtl         = 
 |ViceNm          = 
 |HeadTtl         = Басшысы
 |HeadNm          = [[Олег Леонидович Хорохордин|Олег Хорохордин]]
 |LegislTtl       = Ел Құрылтай төрағасы
 |LegislNm        = Владимир Тюлетин
 |MSKS            = +3
 |OfSite          = [http://www.altai-republic.com/ altai-republic.com]
}}
'''Алтай Республикасы''' ({{lang-alt|Алтай Республика}}) — [[Ресей|Ресей Федерациясының]] құрамындағы [[Ресейдің әкімшілік-аумақтық құрылымы|субъектісі]], [[Ресей республикалары|республика]]. Әкімшілік орталығы – [[Таулы Алтай]] қаласы. 

Алтай Республикасы [[Қазақстан]], [[Қытай]], [[Моңғолия]] жерімен, сондай-ақ [[Ресей|Ресей Федерациясы]]ның [[Тыва]], [[Хакасия]] республикаларымен, [[Кемерово облысы]]мен, [[Алтай өлкесі]]мен шектеседі. 

Жер аумағы 92,902 шаршы километр, халық саны 210,924 (2021)<ref name="xalqi">{{Cite web|url=https://rosstat.gov.ru/vpn_popul|title=Всероссийская перепись населения 2020 года|lang=ru|accessdate=2023-07-10}}</ref> адамға тең. Батысынан шығысына дейін – 360 км, оңтүстігінен солтүстіке дейін – 480 км.{{Citation needed}}Ресми тілі – [[орыс тілі|орыс]], [[қазақ тілі|қазақ]] және [[алтай тілі|алтай]] тілдері.

Жергілікті халқы — түркі [[алтайлықтар]] ұлты, халықтың 37% (2021) алып тұр.<ref name="ulttar">{{Cite web|url=https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom5_tab1_VPN-2020.xlsx|title="Национальный состав населения"|lang=ru|accessdate=2023-07-10}}</ref>

==География==
Алтай Республикасы қазақ даласына, [[Моңғолия]] шөлейті мен [[Сібір]] тайгасына ұласып жатқан [[Алтай таулары|Алтай тауларының]] солтүстік бөлігінде орналасқан. Ең биік шыңы – [[Мұзтау]] (4506 метр). Жер бедері әркелкі: биік тау жоталарының ([[Қатын жотасы|Қатын]], [[Солтүстік Шу жотасы|Солтүстік]] және [[Оңтүстік Шу жотасы|Оңтүстік Шу]]) арасын “[[дала]]” деп аталатын жазықтық не ауқымды қазан шұңқырлар (Абай, Оймын, Шу) бөліп жатыр. 

Климаты континенттік: қаңтар айының орташа температурасы – 12 – 31,8<sup>0</sup>С, шілдеде 9 – 18<sup>0</sup>С. Жылдық жауын - шашын мөлшері тауаралық қазан шұңқырларда – 100 мм-ге, солтүстік – батыс бөлігінде 1000 мм-ге жетеді. Ең ірі көлі – [[Алтынкөл (көл, Алтай Республикасы)|Алтынкөл]], оның көлемі – 230,8 км, тереңдігі – 325 м. Өзендері энергия қорына өте бай. [[Республика]]ның солтүстік – батыс жағындағы [[беткейлер]] мен [[аңғарлар]] – қара [[топырақ]]ты, қалған жерлері таулық [[күлгін]] топырақты келеді. 

Жерінің 25%-ын [[орман]] ([[балқарағай]], [[самырсын]], [[шырша]], [[қайың]]) алып жатыр. Өсімдіктердің 212 түрі кездеседі. [[Дала]] мен [[шөлейт]]тің [[аң]] – [[құс]]тары: зерен [[елік]], [[қарсақ]], [[суыр]], [[манул мысығы]], [[зорман]], [[қосаяқ]], [[бозторғай]], [[құзғын]] мен [[бүркіт]]; биік таулы аудандарға тән жануарлар: арғалы ([[тау қойы]]), [[бун]] ([[тауешкі]]), [[барс]] ([[ірбіс]]) пен [[бүркіт]] мекендейді. Қазба байлықтары: [[темір]], [[алтын]], [[вольфрам]], [[қалайы]], [[жез]], т.б. Талдыдүрген кен орнынан қоңыр көмірдің (шамамен 68 миллион тонна) қоры табылған. [[Алтай]] жері әсіресе асыл тастарға бай. Құрылыс материалдары [[мәрмәр]]дің, [[саз]]дың, [[құм]]ның, [[әктас]]тың, кесек тастың қоры мол.

==Тарихы==
Алтай жерін адамдар ерте замандарда – төменгі және жоғарғы [[палеолит]] дәуірінен қоныстанған. Б.з.б. III ғасырдың соңы мен II ғасырдың басында [[Алтай таулары|Алтай тауларын]] [[түрк]]і тайпаларының арғы атасы – [[ғұн]]дар жайлап, жергілікті ұлыстардың көбісін өзіне бағындырды. Б.з. IV – VI ғасырларында қазіргі алтайлықтар мен басқа да [[түрк]]і халықтарының арғы тегі – [[көк түрк]]ілер осы аймақта тұрды, 552 жылы Алтай [[түркі]]лері өз мемлекетін құрып, астанасын [[Орхон]] өзеніне көшірді. Үлкен [[Хинган]]нан [[Кавказ]]ға дейінгі аралықта үстемдік жүргізген [[түрк]]ілердің солтүстік шекарасы [[Байкал]]ға дейін созылып, [[Енесай]] ([[Енисей]]) мен Таулы Алтайды қамтыды, оңтүстік шекарасы [[Ұлы Қытай]] қорғанына, [[Тибет]] жеріне тірелді. 581 жылы [[қағанат]] екіге: Шығыс және Батыс [[қағандық]]тарға бөлінді. 

Қазіргі Алтай Республикасын қамтыған Шығыс [[Түрік]] қағандығы [[қытай]] шеріктерімен, [[араб]] сарбаздарымен, т.б. [[ұлыс]] - тайпалармен арадағы үздіксіз соғыстардың салдарынан VIII ғасырда күйреп тынды. Одан көптеген тарихи - мәдени [[ескерткіш]]тер: [[балбал]]дар, [[жан-жануар]] кейпіндегі шекіме [[бұйым]]дар, [[әшекей]]лер, [[былғары]] киім жұрнақтары, [[алтын белдік]]тер, сондай - [[ақ]] [[түрк]]і әліпбиімен ойылған жазба мұрағаттар сақталып жеткен. IX – XII ғасылар аралығында бұл өңірде [[Енесей]] [[қырғыз]]дары, [[қидан]]дар, [[моңғол]]дар, т.б. кезек - кезек билік құрды. 13 ғасырдан бастап алтайлықтар [[Шыңғыс хан]] негізін қалаған [[түрк]]і - [[моңғол]] ұлыстарының құрамына кірді. XVII – XVIII ғасыларда олардың негізгі бөлігі [[жоңғар]] хандығына бағынды. XVIII ғасырдың басында кейбір тайпалар [[орыс бодандығы]]н қабылдай бастады. 

Бұл процесс 1755 – 57 жылы болған [[Қытай]] мен [[Жоңғария]]ның арасындағы жойқын соғыстан кейін күшейе түсті. Қырғыннан қашқан алтайлықтар [[Ресей]] өкіметіне бағынды. Бір бөлігі [[Қытай]]дың қол астында қалып қойды. Жалпы, алтайлық сөзі Таулы [[Алтай]]дағы және ішінара [[Кузнецк Алатауы]]ндағы [[түркі тайпа]]ларының жиынтық атауы. Солтүстік алтайлықтарға (“[[қара татарлар]]ға”) [[Бия]] өзенінің солтүстік жағалауы мен Телес көлінің солтүстік - батыс жағалауын мекендеген [[тобалар]] ([[тубалар]]), [[челкандар]], [[лебединдер]] ([[Лебедь]] өзенінің аңғары) және құмандындар ([[Бия]] өзенінің орта ағысы) жатады. “[[Ақ қалмақтар]]”, “[[алтайлықтар]]”, “[[таулық]]”, “[[биліктер]]”, т.б. аталатын оңтүстік алтайлықтарға алтай [[кижалар]], [[төлеңгіттер]] ([[теленгит]]), [[телестер]] мен [[телеуіттер]] жатады. 19 ғасырда алтайлықтар [[Ресей империясы]]ның отарлық езгісінде болды. 

Шұрайлы жерлер тартып алынып, Ішкі [[Ресей]]ден келген [[орыс]] шаруалары қоныстандырылды. Жерінен айрылған, зорлап шоқындырудан қашқан жергілікті халық тауға қашты және тайганы паналады. 1918 – 22 жылдары аралығында Таулы [[Алтай]] жеріне Кеңес өкіметі орнады. 1922 жылы 1 маусымда [[РКФСР]] құрамында [[Ойрат автономды облысы]] құрылды. Ол 1948 жылы 7 қаңтарда [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|РКФСР-дың]] [[Алтай өлкесі|Алтай өлкесіндегі]] “Таулы Алтай [[автономия]]лық облысы” деп аталды. 

Астанасы 1928 жылға дейін – Ұлала ауылы, кейін – Ойрат-Тура, 1948 жылдан бастап – [[Таулы Алтай]] қаласы болды. 1990 жылы 25 қазанда [[Таулы Алтай]] халық депутаттарының облысы кеңесі Таулы Алтай АКСР-інің мемлекеттік тәуелсіздігін жариялады және ол [[Алтай өлкесі|Алтай өлкесінің]] құрамынан бөлініп шықты. 1993 жылы қазанда елдің жоғары заң шығарушы органы – [[Эл Құрұлтай]] (мемлекеттік жиналыс) мемлекеттік рәміздеменің қажетті атрибуттарын – [[жалау]] мен [[Елтаңба|елтаңбаны]] қабылдап, республиканың қазіргі ресми атауын заң жүзінде бекітті.

==Экономика==
Алтай Республикасында [[мал шауашылығы]] экономиканың жетекші саласы саналып, ел аумағының шамамен 75%-ы жайылым болды. Бірақ 1991 – 95 жылдары аралығында республикада мал басы күрт кеміді. 1996 жылдан бастап мемлекеттік сектордағы [[мал шауашылығы]] базасының орнына жеке шаруа қожалықтары пайда бола бастады. Әсіресе, әлемдік [[пиасада]] жоғары сұранысқа ие тауар – [[марал]] мен [[теңбіл бұғы]] пантасын өндіруге сұраныс күшейді. Өнеркәсібі нашар дамыған, өндіріс ауқымы жөнінен [[ауыл шауашылығы]]нан кейін қалып келеді. Өнеркәсіп салаларының арасында құрылыс индустриясы мен жергілікті шикізаттан [[v|экзотикалық]] дәрілік препараттар өндірісі ғана тиімді қызмет атқарып, пайда түсіруде. 

Республика көлемінде жергілікті индустрияның шикізаттық сипатынан дайын өнім шығаруға көшіп, кен өндіруші саланы ([[алтын]] мен [[молибден]], [[полиметалл]], [[күміс]]) дамытуға басымдық беру, табиғи құрылыс материалдарын ([[ағаш]], [[тас]], [[мәрмәр]], [[гранит]]) жете өңдеу, сондай-ақ елдің туристік желісін жетілдіру арқылы [[экономика]]ны өркендету шаралары белгіленген. Негізгі көлік магистралы – Таулы [[Алтай]] – [[Шуй]] автомобиль жолы (ұзындығы 621 км) [[Бийск]] мен [[Моңғолия]] шекарасын жалғап жатыр.

== Әкімшілік-аумақтық бөлініс ==
{{main|Алтай Республикасының әкімшілік-аумақтық бөлінісі}}Алтай Республикасының Конституциясына сәйкес өңір елді мекендерден тұратын 1 қала (республикалық маңызы бар) және 10 ауданға (аймаққа) бөлінеді. «Алтай Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы» Алтай Республикасының Заңына сәйкес РФ субъектісіне келесі әкімшілік-аумақтық бірліктер кіреді: 1 қала, 10 аудан (аймақ) және олардың құрамына кіретін 91 ауылдық елді мекен.

Республиканың муниципалдық құрылымы шеңберінде Алтайдың әкімшілік-аумақтық бірлігі шекарасында 102 муниципалитет құрылды: 1 қалалық аудан және 10 ауылдық аудан, оған 91 ауылдық елді мекен кіреді.

; <nowiki>Қала (қалалық аймақ) және аудандар (муниципалды аудандар):</nowiki>[[Сурет:Altai-republic-map.gif|thumb|290px|Алтай Республикасы аудандары]]
{| class="standard"
|-
! №
! Қазақша атауы
! [[Алтай тілі|Алтайша]] атауы
! Тұрғындар,<br> адам
! Аумақ, <br> мың км²
! Әкімшілік <br> орталық
|- bgcolor="#e6eaec"
| colspan="10" | '''Қала / қалалық аудан'''
|-
| align=center| I
| [[Таулы Алтай]]
| Туулу Алтай
| align=right| 64 464
| align=right| 0,096
| align=right|
|- bgcolor="#e6eaec"
| colspan="10" | '''Аудандар (аймақтар) / муниципалды аудандар'''
|-
| align=center| 1
| [[Қосағаш ауданы (Алтай Республикасы)|Қосағаш ауданы]] (аймақ)
| Кош-Агаш аймак
| align=right| 19 188
| align=right| 20,0
| align=center | [[Қосағаш (Алтай Республикасы)|Қосағаш]] ауылы
|-
| align=center| 2
| [[Майма ауданы]] (аймақ)
| Майма аймак
| align=right| 33 939
| align=right| 1,4
| align=center | [[Майма]] ауылы
|-
| align=center| 3
| [[Оңдай ауданы]] (аймақ)
| Оҥдой аймак
| align=right| 14 312
| align=right| 11,7
| align=center | [[Оңдай]] ауылы
|-
| align=center| 4
| [[Туражақ ауданы]] (аймақ)
| Турачак аймак
| align=right| 12 389
| align=right| 11,0
| align=center | [[Туражақ]] ауылы
|-
| align=center| 5
| [[Ұлаған ауданы]] (аймақ)
| Улаган аймак
| align=right| 11 574
| align=right| 18,4
| align=center | [[Ұлаған]] ауылы
|-
| align=center| 6
| [[Қан ауданы]] (аймақ)
| Кан-Оозы аймак
| align=right| 14 685
| align=right| 6,3
| align=center | [[Қан (ауыл, Алтай Республикасы)|Қан]] ауылы
|-
| align=center| 7
| [[Көксу ауданы (Алтай Республикасы)|Көксу ауданы]] (аймақ)
| Кöк-Суу Оозы аймак
| align=right| 16 317
| align=right| 12,9
| align=center | [[Көксу (ауыл, Алтай Республикасы)|Көксу]] ауылы
|-
| align=center| 8
| [[Шибалы ауданы]] (аймақ)
| Шебалин аймак
| align=right| 13 735
| align=right| 3,9
| align=center | [[Шибалы (ауыл, Алтай Республикасы)|Шибалы]] ауылы
|-
| align=center| 9
| [[Самал ауданы (Алтай Республикасы)|Самал ауданы]] (аймақ)
| Чамал аймак
| align=right| 10 395
| align=right| 3,0
| align=center | [[Самал (ауыл, Алтай Республикасы)|Самал]] ауылы
|-
| align=center| 10
| [[Шоя ауданы]] (аймақ)
| Чой аймак
| align=right| 8315
| align=right| 4,5
| align=center | [[Шоя]] ауылы
|}

==Мәдениет==
Алтайлықтардың бай ауыз әдебиеті бар. Оны ертегішілер ([[кайчы]]) мен жыршылар ([[қожанчы]]) жаттап алып, ұрпақтан ұрпаққа таратып келді. Ауыз әдебиеті нұсқалары 19 ғасырдың 2-жартысынан қағаз бетіне түсіріле бастады. [[Эпос]] үлгілерінің 7 томы – “[[Алтай батырлары]]” жарық көрді. 20 ғасырдың бас кезінде М.В. Мундус – [[Эдоков]] “[[Келін]]” (1927 жылы), “[[Бұрын және қазір]]” (1928 жылы) аталатын алғашқы пьесалар жазды. Алтай тұрғындарының тағдыры, бастан өткерген тарихи кезеңдері П.А. Чагат - Строевтың “[[Дана батыр]]” (1926 жылы), “[[Қара Қорум]]” (1929 жылы) поэмаларында, П.В. Кучияковтың “[[Күрес]]” (1932 жылы) пъесасында, “[[Шайтан аңғары]]” (1945 жылы) повесінде, С.Сұразақовтың “[[Тау қожасы]]” (1962 жылы) жинағында, Л.Қоқышевтың “[[Арина]]” (1959 жылы) романында шынайы бейнеленген. 

Алтайлықтар сан ғасырлар бойы киіз үйде тұрып келді. Дәстүрлі сән өнері – [[сырмақ басу]], [[басқұр өру]], [[алаша]], [[кілем тоқу]], [[тері илеп]], [[зерлеу]], [[кесте тігу]] кәсібі әлі ұмытылмаған. Алтайлықтар тілінде “[[Алтайдың чолмоны]]” (“[[Алтай жұлдызы]]”, 1922 жылдан) республикалық газет, т.б. басылымдар шығады.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы|Қазақ энциклопедиясы»]] Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref>

== Халқы ==
=== Ұлттық құрамы ===
2021 жылғы Бүкілресейлік санақ бойынша Алтай өлкесінің ұлттары:<ref name="ulttar" />
{| class="wikitable sortable"
! style="text-align:center;" |№
! style="text-align:center;" |Ұлт
! style="text-align:center;" |Халық саны
! style="text-align:center;" |%
|-
| style="text-align:center;" |1
| style="text-align:center;" |[[Орыстар]]
| style="text-align:center;" |106,258
| style="text-align:center;" |50.37
|-
| style="text-align:center;" |2
| style="text-align:center;" |[[Алтайлықтар]]
| style="text-align:center;" |73,242
| style="text-align:center;" |34.72
|-
| style="text-align:center;" |3
| style="text-align:center;" |[[Қазақтар]]
| style="text-align:center;" |12,647
| style="text-align:center;" |0.059
|-
| style="text-align:center;" |4
| style="text-align:center;" |[[Құмандылар]]
| style="text-align:center;" |1,037
| style="text-align:center;" |0.0049
|-
| style="text-align:center;" |5
| style="text-align:center;" |[[Армяндар]]
| style="text-align:center;" |496
| style="text-align:center;" |0.0023
|-
| style="text-align:center;" |6
| style="text-align:center;" |[[Украиндар]]
| style="text-align:center;" |446
| style="text-align:center;" |0.0021
|-
|}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

==Сыртқы сілтемелер==
* [http://abai.kz/content/beisen-akhmetyly-altai-kimge-kalady#link Алтай кімге қалады?]
* [http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=419&Itemid=98 ''Рудой А. Н., Кирьянова М. Р.'' Научное и рекреационное значение великих геологических памятников Алтая: к созданию Алтайского ледникового парка // Известия Русского географического общества, 2004.&nbsp;— Вып. 5.&nbsp;— С. 61-69.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120522110804/http://ice.tsu.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=419&Itemid=98 |date=2012-05-22 }}

{{commonscat|Altai Republic}}
{{ТҮРКСОЙ}}

[[Санат:Ресей республикалары]]