Taliban: berrikuspenen arteko aldeak

Taliban
طالبان
Sorrera	1994ko iraila
Buruzagiak	Mohammed Omar (2013an hila); Akhtar Mansour (2016an hila); Haibatullah Akhundzada
Ideologia	Islamiar fundamentalismoa
Ekintza eremua	Afganistan, Pakistan
Egoitza	Kandahar (1996–2001); Quetta; Peshawar
Kideak	45.000 (2001); 11.000 (2008); 60.000 (2014)

Nabigazio historia interaktiboa

← Aurreko ezberdintasuna

Ezabatutako edukia Gehitutako edukia

IkusizkoaWikitestua

Lerroan

Hauxe da oraingo bertsioa, 20:02, 21 ekaina 2023 data duena

Talibana (paxtuneraz: طالبان‎‎, ṭālibān, «ikaslea») mugimendu politiko islamista da, suni joerakoa, 1996-2001 urteetan Afganistango agintea izan zuena. 2001. urteaz geroztik, NATOko indar militarrek boteretik eraitsi ondoren, Afganistango gobernuaren eta NATOren aurkako borrokari eutsi zioten. 2016ko maiatzetik Haibatullah Akhundzada da burua, Mohammed Omar eta Akhtar Mansourren heriotzen ostean^[4].

Historia

Sorrera

Talibanen mugimendua Afganistanen eta Sobietar Batasunaren arteko gerrak (1979-1988) eta geroztiko barne-gatazkek eragin zuten kaosaren eta egonkortasunik ezaren erdian sortu zen. 1980ko hamarkadan Afganistan Sobietar Batasuneko gudarostearen eta sobietarrek babestutako erregimen baten gobernuaren azpian gelditu zen. Mujahidin gerrillako taldeak izan ziren, Estatu Batuen laguntza militarrarekin, sobietarren etsai nagusiak gerra-urte luze haietan. Pakistanek ere laguntza handia, babesa eta prestakuntza militarra eskaini zien gobernuaren aurka zeuden afganiarrei. 1989an, sobietar gudarosteek Afganistandik alde egin zutenean, gerra zibila hasi zen mujahidin-en eta gobernu zentralaren artean. Herrialdeko etnia nagusiak, pashto-ek, eduki zituen gobernuko postu nagusiak denbora luzean. Hala ere, sobietarrek herrialdetik alde egin ondoren, koalizio-gobernu bat eratu zen, tadjik, uzbek, hazar eta baita beste etnia txikiago batzuekin ere. Talibanak, mujahidinen azpitalde gisa sortuak, Kabulgo gobernu zentralaren kontrola berreskuratzen ahalegindu ziren pashto etniako kideak ziren gehienak. Mugaldeko poliziak Pakistango talde paramilitarra, pashto asko dituena, entrenatu zuen eta armaz hornitu. Talibanek ematen zuten irudia bakerako eta batasunerako indar berri batena zen, eta afganiar askok, pashtoek berek batez ere, beren babesa eman zieten, gerra-urte haiek betiko bukatuko zirelakoan.

Talibanen integrismoa

1994ko bukaeran eta 1995eko hasieran, talibanek, Afganistango hegoaldean eta mendebaldean aurrera eginez, mendean hartu zuten Kandahar hiria. Herat eta herrialdeko hegoaldeko eta mendebaldeko bide nagusien ondoko hiri gehienak ere haien mendean gelditu ziren. 1995eko otsailean Kabuleko inguruetara iritsi ziren, baina gobernuko indarrek atzera egitera behartu zituzten martxoan. Urrian berriro inguratu ziren hirira. Hiria bonbardatzen zuten bitartean, Afganistango ekialdea eta erdialdea menderatu zuten. Setio luze baten ondoren, Afganistango hiriburua talibanen eskuetan gelditu zen 1996ko irailean. Handik gutxira, Muhammad Najibulla sobietar erregimenak babestutako azken lehendakaria eta haren anaia Shahpur Ahmadzai, segurtasun-burua, 1992az geroztik Nazio Batuen Erakundeko egoitzan babesturik egon zirenak, atxilotu eta jendaurrean urkatu zituzten.

Kabulen kontrola lortu ondoren, talibanek Zuzena Arautzeko eta Zuzengabea Debekatzeko Ministerioa sortu zuten, integrismoaren jokabide-arauak indarrean jartzeko asmoz. Hala ere, badirudi arau horietako batzuek ez dutela zerikusirik benetako islamarekin, eta bertako leinuen antzinako sinesmenen eragina dutela. Buruzagi talibanek musika debekatu zuten, zinema-areto guztiak itxi, filmak erre, eta hoteletatik hartutako edari alkoholdunak desegin zituzten, besteak beste. Gizonezkoei bizarra kentzea debekatu zitzaien (islamaren sinesmen ortodoxoen arabera) eta meskitetara errezatzera joateko beharra agindu zen. Emakumeek belo luze batekin (burka) estali behar izan zuten beren burua, burutik oinetara. Emakumeei eskolara joatea eta etxetik kanpo lan egitea debekatu zitzaien. Hori dela eta, erietxeetan ia langilerik gabe gelditu ziren, eta umezurztegiak bertan behera gelditu ziren. Gerran milaka gizon galdu dituen herrialde batean, alargunei ere, familia askotan diru-sarreraren bat zuen kide bakarra izanik ere, lan egitea debekatu zitzaien.

Talibanek beren arauak eta legeak ezartzen segitu zuten Kabul Irratiaren eta bozgorailuz hornituriko kamioien bidez. Hilketa, adulterioa eta droga-trafikoa heriotzarekin zigortu zituzten, eta emakumeak harrikatu zituzten, hiltzeraino zenbaitetan, beren ahaide ez ziren gizonezkoekin kalean ibiltzeagatik. Lege horiek Giza Eskubideen aldeko taldeak asaldatu zituzten, eta mundu zabaleko herrialde askoren arbuioa eragin zuten. Iranek berak ere, garaian islamiar integrismoaren gotorlekuetako bat izanik ere, talibanek erlijioaren izenean eginiko gehiegikeriak salatu zituen.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Who Are the Taliban?. asianhistory.about.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).
↑ 9/11 seven years later: U.S. 'safe,' South Asia in turmoil. mcclatchydc.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).
↑ Dawi, Akmal. Despite Massive Taliban Death Toll No Drop in Insurgency. voanews.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).
↑ Afghan Taliban announce successor to Mullah Mansour. bbc.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).

Bibliografia

(Ingelesez) William Maley: Fundamentalism reborn?: Afghanistan and the Taliban

Kanpo estekak

Datuak: Q42418
Multimedia: Taliban / Q42418

[1] Who Are the Taliban?. asianhistory.about.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).

[2] 9/11 seven years later: U.S. 'safe,' South Asia in turmoil. mcclatchydc.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).

[3] Dawi, Akmal. Despite Massive Taliban Death Toll No Drop in Insurgency. voanews.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).

[4] Afghan Taliban announce successor to Mullah Mansour. bbc.com (Noiz kontsultatua: 2016-11-15).

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ 1. lerroa: / 1. lerroa: @@
+{{Infotaula
-'''Taliban''', arabierazko ''talib'' (literalki ''erlijio ikasle'') hitzetik eta pluralean, [[suni]] joerako mugimendu politiko [[islam]]ikoa da, [[1996]]-[[2001]] urteetan [[Afganistan]]go agintea izan duena eta [[2001]]. urteaz geroztik, [[NATO]]ko indar militarrek boteretik erauzi ondoren, [[NATO]]ko indarren aurkako matxinadaren buru dena. Talibanen ustezko burua [[Mohammed Omar]] da, ''Mullah Omar'' ere deitua, 1996-2001 urteetan ere [[Afganistan]]go buru izan zena.
+| title = Taliban<br /><small>طالبان</small>
+| image = [[Fitxategi:Flag of Taliban.svg|150px]]
+| label1 = Sorrera
+| data1 = [[1994]]ko iraila
+| label2 = Buruzagiak
+| data2 = [[Mohammed Omar]] <small>(2013an hila)</small><br />
+[[Akhtar Mansour]] <small>(2016an hila)</small><br />
+[[Haibatullah Akhundzada]]
+| label3 =
+| data3 =
+| label4 = Ideologia
+| data4 = [[Islamiar fundamentalismo]]a
+| label5 = Ekintza eremua
+| data5 = [[Afganistan]], [[Pakistan]]
+| label7 = Egoitza
+| data7 = Kandahar <small>(1996–2001)</small><br />
+[[Quetta]]<br />
+[[Peshawar]]
+| label8 = Kideak
+| data8 = 45.000 <small>(2001)<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://asianhistory.about.com/od/afghanista1/f/Who-Are-the-Taliban.htm| izenburua= Who Are the Taliban? | argitaletxea= asianhistory.about.com| sartze-data=2016-11-15}}</ref></small><br />
+.000 <small>(2008)<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.mcclatchydc.com/news/politics-government/article24499744.html| izenburua= 9/11 seven years later: U.S. 'safe,' South Asia in turmoil| argitaletxea= mcclatchydc.com| sartze-data=2016-11-15}}</ref></small><br />
+.000 <small>(2014)<ref>{{erreferentzia|izena=Akmal |abizena=Dawi |url=http://www.voanews.com/a/despite-massive-taliban-death-toll-no-drop-in-insurgency/1866009.html| izenburua= Despite Massive Taliban Death Toll No Drop in Insurgency| argitaletxea= voanews.com| sartze-data=2016-11-15}}</ref></small>
+}}
+'''Talibana''' ({{lang-ps|{{nastaliq|طالبان}}}}, ''{{transl|ps|ṭālibān}}'', «ikaslea») mugimendu politiko [[islamista]] da, [[suni]] joerakoa, [[1996]]-[[2001]] urteetan [[Afganistan]]go agintea izan zuena. [[2001]]. urteaz geroztik, [[Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundea|NATOko]] indar militarrek boteretik eraitsi ondoren, Afganistango gobernuaren eta NATOren aurkako borrokari eutsi zioten. [[2016]]ko maiatzetik [[Haibatullah Akhundzada]] da burua, [[Mohammed Omar]] eta [[Akhtar Mansour]]<nowiki/>ren heriotzen ostean<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|url=http://www.bbc.com/news/world-asia-36375975| izenburua= Afghan Taliban announce successor to Mullah Mansour | argitaletxea= bbc.com| sartze-data=2016-11-15}}</ref>.
-== Bibliografia ==
+== Historia ==
+=== Sorrera ===
+Talibanen mugimendua [[Afganistan]]en eta [[Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna|Sobietar Batasunaren]] arteko gerrak (1979-1988) eta geroztiko barne-gatazkek eragin zuten kaosaren eta egonkortasunik ezaren erdian sortu zen. [[1980ko hamarkada]]n Afganistan Sobietar Batasuneko gudarostearen eta sobietarrek babestutako erregimen baten gobernuaren azpian gelditu zen. ''[[Mujahidin]]'' gerrillako taldeak izan ziren, [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuen]] laguntza militarrarekin, sobietarren etsai nagusiak gerra-urte luze haietan. [[Pakistan|Pakistanek]] ere laguntza handia, babesa eta prestakuntza militarra eskaini zien gobernuaren aurka zeuden afganiarrei. [[1989]]an, sobietar gudarosteek Afganistandik alde egin zutenean, gerra zibila hasi zen mujahidin-en eta gobernu zentralaren artean. Herrialdeko etnia nagusiak, pashto-ek, eduki zituen gobernuko postu nagusiak denbora luzean. Hala ere, sobietarrek herrialdetik alde egin ondoren, koalizio-gobernu bat eratu zen, tadjik, uzbek, hazar eta baita beste etnia txikiago batzuekin ere. Talibanak, mujahidinen azpitalde gisa sortuak, [[Kabul]]go gobernu zentralaren kontrola berreskuratzen ahalegindu ziren pashto etniako kideak ziren gehienak. Mugaldeko poliziak Pakistango talde paramilitarra, pashto asko dituena, entrenatu zuen eta armaz hornitu. Talibanek ematen zuten irudia bakerako eta batasunerako indar berri batena zen, eta afganiar askok, pashtoek berek batez ere, beren babesa eman zieten, gerra-urte haiek betiko bukatuko zirelakoan.
+=== Talibanen integrismoa ===
-* {{en}} William Maley: ''[http://books.google.es/books?id=x_10sqkVMgUC&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q=&f=false Fundamentalism reborn?: Afghanistan and the Taliban]''
+[[1994]]ko bukaeran eta [[1995]]eko hasieran, talibanek, Afganistango hegoaldean eta mendebaldean aurrera eginez, mendean hartu zuten [[Kandahar]] hiria. [[Herat]] eta herrialdeko hegoaldeko eta mendebaldeko bide nagusien ondoko hiri gehienak ere haien mendean gelditu ziren. 1995eko otsailean Kabuleko inguruetara iritsi ziren, baina gobernuko indarrek atzera egitera behartu zituzten martxoan. Urrian berriro inguratu ziren hirira. Hiria bonbardatzen zuten bitartean, Afganistango ekialdea eta erdialdea menderatu zuten. Setio luze baten ondoren, Afganistango hiriburua talibanen eskuetan gelditu zen 1996ko irailean. Handik gutxira, [[Muhammad Najibulla]] sobietar erregimenak babestutako azken lehendakaria eta haren anaia Shahpur Ahmadzai, segurtasun-burua, 1992az geroztik [[Nazio Batuen Erakundea|Nazio Batuen Erakundeko]] egoitzan babesturik egon zirenak, atxilotu eta jendaurrean urkatu zituzten.
+Kabulen kontrola lortu ondoren, talibanek [[Zuzena Arautzeko eta Zuzengabea Debekatzeko Ministerioa]] sortu zuten, integrismoaren jokabide-arauak indarrean jartzeko asmoz. Hala ere, badirudi arau horietako batzuek ez dutela zerikusirik benetako [[islam]]arekin, eta bertako leinuen antzinako sinesmenen eragina dutela. Buruzagi talibanek [[musika]] debekatu zuten, [[zinema]]-areto guztiak itxi, filmak erre, eta hoteletatik hartutako [[edari alkoholdun]]ak desegin zituzten, besteak beste. Gizonezkoei bizarra kentzea debekatu zitzaien (islamaren sinesmen ortodoxoen arabera) eta meskitetara errezatzera joateko beharra agindu zen. [[Emakume]]ek belo luze batekin (''[[burka]]'') estali behar izan zuten beren burua, burutik oinetara. Emakumeei eskolara joatea eta etxetik kanpo lan egitea debekatu zitzaien. Hori dela eta, erietxeetan ia langilerik gabe gelditu ziren, eta umezurztegiak bertan behera gelditu ziren. Gerran milaka gizon galdu dituen herrialde batean, alargunei ere, familia askotan diru-sarreraren bat zuen kide bakarra izanik ere, lan egitea debekatu zitzaien.
-{{politika zirriborroa}}
+Talibanek beren arauak eta legeak ezartzen segitu zuten Kabul Irratiaren eta bozgorailuz hornituriko kamioien bidez. [[Erailketa|Hilketa]], [[adulterio]]a eta [[droga-trafiko]]a heriotzarekin zigortu zituzten, eta emakumeak [[harrikatze|harrikatu]] zituzten, hiltzeraino zenbaitetan, beren ahaide ez ziren gizonezkoekin kalean ibiltzeagatik. Lege horiek Giza Eskubideen aldeko taldeak asaldatu zituzten, eta mundu zabaleko herrialde askoren arbuioa eragin zuten. [[Iran]]ek berak ere, garaian islamiar integrismoaren gotorlekuetako bat izanik ere, talibanek erlijioaren izenean eginiko gehiegikeriak salatu zituen.
+== Erreferentziak ==
+{{ lur | data=2011/12/26}}
+{{erreferentzia_zerrenda}}
+== Bibliografia ==
+* {{en}} William Maley: ''[http://books.google.es/books?id=x_10sqkVMgUC&printsec=frontcover&source=gbs_v2_summary_r&cad=0#v=onepage&q=&f=false Fundamentalism reborn?: Afghanistan and the Taliban]''
+== Kanpo estekak ==
-[[Kategoria:Islama]]
+{{autoritate kontrola}}
-[[Kategoria:Afganistan]]
+[[Kategoria:Islamismoa]]
-[[ar:طالبان]]
+[[Kategoria:Afganistango politika]]
-[[ast:Talibán]]
+[[Kategoria:Terroristak]]
-[[az:Taliban]]
+[[Kategoria:Arabierazko hitzak eta esaldiak]]
-[[be:Талібы]]
+[[Kategoria:Islamari buruzko eztabaidak]]
-[[be-x-old:Талібан]]
+[[Kategoria:Talibana]]
-[[bg:Талибани]]
+[[Kategoria:Antixiismoa]]
-[[bn:তালিবান]]
+[[Kategoria:Talde islamista suniak]]
-[[ca:Talibà]]
+[[Kategoria:Totalitarismoa]]
-[[cs:Tálibán]]
+[[Kategoria:Afganistango talde jihadistak]]
-[[cy:Y Taleban]]
+[[Kategoria:Supraerakundeak]]
-[[da:Taliban]]
-[[de:Taliban]]
-[[el:Ταλιμπάν]]
-[[en:Taliban]]
-[[eo:Talibano]]
-[[es:Talibán]]
-[[et:Ţālebān]]
-[[fa:طالبان]]
-[[fi:Taliban]]
-[[fo:Taliban]]
-[[fr:Taliban]]
-[[gl:Talibán]]
-[[he:טליבאן]]
-[[hi:तालेबान आन्दोलन]]
-[[hr:Talibani]]
-[[hu:Tálibok]]
-[[ia:Taliban]]
-[[id:Taliban]]
-[[is:Talíbanar]]
-[[it:Talebani]]
-[[ja:ターリバーン]]
-[[ka:თალიბანი]]
-[[ko:탈레반]]
-[[ku:Taliban]]
-[[lt:Talibanas]]
-[[lv:Taliban]]
-[[ml:താലിബാന്‍]]
-[[mr:तालिबान]]
-[[ms:Taliban]]
-[[nl:Taliban]]
-[[no:Taliban]]
-[[pl:Talibowie]]
-[[pnb:طالبان]]
-[[ps:د طالبانو اسلامي غورځنګ]]
-[[pt:Taliban]]
-[[ro:Taliban]]
-[[ru:Талибан]]
-[[scn:Talibbani]]
-[[sh:Talibani]]
-[[simple:Taliban]]
-[[sk:Taliban]]
-[[sr:Талибани]]
-[[sv:Taliban]]
-[[ta:தலிபான்]]
-[[te:తాలిబాన్]]
-[[tl:Taliban]]
-[[tr:Taliban]]
-[[uk:Талібан]]
-[[ur:تحریک الاسلامی طالبان]]
-[[vi:Taliban]]
-[[yi:טאליבאן]]
-[[yo:Taliban]]
-[[zh:塔利班]]
-[[zh-min-nan:Taliban]]
-[[zh-yue:塔利班]]