Čile
Čile (španski: Chile), službeno Republika Čile (španski: República de Chile /ⓘ/), jest suverena država u Južnoj Americi, smještena na zapadu kontinenta. Zauzima uski pojas između Pacifika na zapadu i Anda na istoku. Zemlja je izdužena 4.630 km u smjeru sjever-jug, s najvećom širinom 350 km. Na sjeveru graniči s Peruom, na sjeveroistoku s Bolivijom te na istoku s Argentinom, dok na krajnjem jugu izlazi na Drakeov prolaz.
| Republika Čile República de Chile |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| Himna: "Himno Nacional de Chile" |
||||||
 Položaj Čilea
|
||||||
| Glavni grad | Santiago de Chile |
|||||
| Službeni jezik | Španski | |||||
| Državno uređenje | Unitarna, predsjednička ustavna republika | |||||
• Predsjednik |
Gabriel Boric | |||||
| Zakonodavstvo | ||||||
| Nezavisnost | 12. februar 1818. | |||||
| Površina | ||||||
• Ukupno |
756.102 km2 (37.) | |||||
| 1,07 | ||||||
| Stanovništvo | ||||||
• Ukupno |
17.574.003 (64.) | |||||
• Gustoća |
24/km2 | |||||
| Valuta | Čileanski peso | |||||
| Vremenska zona | UTC-4 | |||||
| Topografija | ||||||
| Ojos del Salado 6.893 m |
||||||
| Pozivni broj | +56 | |||||
| Internetska domena | .cl | |||||
Čile je danas jedna od najstabilnijih i najnaprednijih država Južne Amerike, s ekonomijom visokog dohotka i visokim životnim standardom.[1] Ova država predvodi latinoameričke nacije po rangiranju indeksa ljudskog razvoja, konkurentnosti, prihoda po glavi stanovnika, globalizacije, stanja mira, ekonomskih sloboda i niske percepcije korupcije.[2] Također, u regionalnom pogledu Čile je visokorangiran po pitanju održivosti države i demokratskog razvoja.[3] Čile je jedini južnoamerički član Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), kojoj se pridružio 2010. Trenutno ima i najnižu stopu ubistava u Južnoj Americi. Čile je jedan od osnivača Ujedinjenih nacija, Unije južnoameričkih država (UNASUR) i Zajednice latinoameričkih i karipskih država (CELAC).
Geografija
uredi
.jpg)
Pustinja Atacama na sjeveru zemlje sadrži velika mineralna bogatstva, prvenstveno bakar i nitrate.
Najveći dio stanovništva i poljoprivrednog zemljišta koncentrirani su u relativno maloj središnoj dolini u kojoj se nalazi i glavni grad Santiago. Ova je regija i historijsko središte Čilea iz koje se zemlja širila prema sjeveru i jugu.
Južni Čile bogat je šumama i pašnjacima, a reljefom dominira niz vulkana i jezera. Južna je obala labirint fjordova, zaljeva, prolaza, te zavojitih poluostrva i ostrva. Istočnu granicu zemlje čine Ande u kojima se nalazi najviši vrh Nevado Ojos del Salado (6.880 m).
Čile kontrolira i Uskršnje ostrvo, najistočnije ostrvo Polinezije, te Ostrvo Robinsona Crusoea u arhipelagu Juan Fernández. Polaže pravo i na velik dio Antarktike.
Historija
urediPrije oko 10.000 godina na područje današnjeg Čilea doselili su se preci Američkih Indijanaca. Kratko su vrijeme sjevernim Čileom gospodarili Inke, ali u znatnijem naseljavanju spriječio ih je otpor domorodaca i udaljenost od središta njihove države.
Godine 1520. Portugalac Ferdinand Magellan, oplovljavajući po prvi put Zemljinu kuglu, otkrio je južni prolaz koji se danas po njemu zove Magelanov prolaz. Sljedeći kontakt Evropljana s Čileom zbio se kad je Španac Diego de Almagro sa grupom konkvistadora stigao ovamo iz Perua 1535. u potrazi za zlatom, ali se ubrzo vratio praznih ruku.
Prvo stalno evropsko naselje, Santiago, osnovao je 1541. Pedro de Valdivia, jedan od časnika Francisca Pizzara. Umjesto željenih nalazišta zlata i srebra Španci su se okrenuli poljoprivredi u središnoj dolini Čilea. Područje je postalo dijelom Potkraljevstva Peru. Kolonizatori su se ubrzo suočili s otporom domorodaca, najviše naroda Mapuche u čijoj je pobuni 1553. ubijen Valdivia i uništeno nekoliko većih naselja. Ukidanje ropstva u koloniji 1683. smanjilo je napetosti između dviju grupa.
Dolazak Napoleonovog brata Josepha na špansko prijestolje 1808. potakao je koloniju na pobunu. Dana 18. septembra 1808. stvoreno vijeće koje je trebalo predstavljati Ferdinanda, nasljednika svrgnutog kralja, proglasilo je Čile autonomnom republikom unutar španlske monarhije. Uskoro su postali sve glasniji zahtjevi za punom neovisnošću. Pokušaji Španije da obnovi svoju vlast doveli su do oružanih borbi.
Povremeni sukobi trajali su do 1817, kada je vojska pod vodstvom Bernarda O'Higginsa, najpoznatijeg čileanskog domoljuba, i Joséa de San Martína, heroja argentinske borbe za nezavisnost, prešla Ande i u Čileu pobijedila rojaliste. Dana 12. februara 1818. Čile je proglašen nezavisnom republikom s O'Higginsom kao predsjednikom. Političke promjene nisu bile popraćene društvenima, tako da je čileansko društvo 19. vijeka očuvalo raslojenu kolonijalnu strukturu s velikim uticajem moćnih obitelji i Katoličke crkve. Nakon političkih borbi oko uređenja države, postignut je kompromis prema kojem je stvoreno jako predsjedništvo, ali pod kontrolom velikih zemljoposjednika.
Prema kraju 19. vijeka središnja je vlast dovršila kolonizaciju čileanskog juga i pobijedila ostatke naroda Mapuche. Godine 1881. ugovorom s Argentinom potvrđen je čileanski suverenitet nad Magelanovim prolazom. U Pacifičkom ratu vođenom od 1879. do 1883. protiv Perua i Bolivije Čile se proširio za gotovo jednu trećinu dotadašnjeg teritorija na sjever i oduzeo Boliviji izlaz na more, dobivši vrijedna ležišta nitrata koja su zemlji donijela značajno bogatstvo.
Poslije kratkog Čileanskog građanskog rata 1891. došlo je do preraspodjele političke moći između predsjednika i kongresa (parlamenta) i Čile je postao parlamentarna demokratije. U ratu je ojačala i pozicija čileanske financijske oligarhije, osobito bankarske kuće Edwards povezane sa stranim investitorima. Ipak, srednja i radnička klasa ojačale su do 1920-ih dovoljno da bi mogle izabrati reformski orijentiranog predsjednika, Artura Alessandija Palmu, čiji je program djelomično blokirao konzervativni kongres. Palmine reformske težnje bile su pomiješane s divljenjem prema nekim elementima Mussolinijeve korporativne države. U dvadesetima su se pojavile i prve marksističke grupe sa značajnom podrškom.
Vojnim udarom generala Luisa Altamirana 1924. započelo je razdoblje političke nestabilnosti koje je potrajalo do 1932. Najduže se na vlasti zadržao general Carlos Ibáñez koji je i prepustio 1931. vlast demokratski izabranom nasljedniku. Uslijedila je dvadesetogodišnja dominacija Radikalne stranke, bliske srednjoj klasi, tokom koje je država povećala svoju ulogu u privrednom životu.
Jačanje srednje klase dovelo je do političke aktivacije nižih slojeva stanovništva pa je na izborima 1964. pobijedila Kršćansko-demokratska stranka Čilea na čelu s Eduardom Freijem Montalvom koja je obećala reforme u korist siromašnijih seljaka i provođenje agrarne reforme te nacionalizaciju najvećih rudnika bakra. Ipak, Frei se u ostvarivanju svojih obećanja susreo s otporom na oba kraja političkog spektra, tako da je u radikaliziranoj političkoj klimi na izborima 1970. za predsjednika izabran marksistički senator Salvador Allende, vođa koalicije "Narodno jedinstvo" koja je uključivala socijaliste, komuniste, radikale i socijaldemokrate te disidente Kršćansko-demokratske stranke.
Allendeov je program predviđao nastavak i jačanje procesa agrarne reforme i uvođenje društvenog vlasništva nad najvećim privrednim subjektima. Snažno su mu se usprotivili strani investitori i započeli s povlačenjem svojih uloga iz čileanske privrede, a zbog približavanja zemljama Istočnog bloka Allendeu su se suprotstavile i SAD koje su iskoristile svoj uticaj u međunarodnim financijskim institucijama za otežavanje privrednog položaja Čilea. U prvoj godini mandata Allendeove su mjere dovele do izvjesnog poboljšanja ekonomskog stanja, ali već 1972. ekonomija je počela posrtati, a politička se situacija zaoštrila s čestim sukobima Allendeovih pristaša i protivnika.
Tokom 1973. inflacija se otela kontroli i zaredali su štrajkovi u mnogim djelatnostima. Dana 11. septembra 1973. Allende je zbačen u vojnom udaru izvedenom uz podršku CIA-e. Umro je istog dana pod nerazjašnjenim okolnostima u predsjedničkoj palači, a vlast je preuzela vojna hunta pod vodstvom generala Augusta Pinocheta. Prve godine vojne vladavine bile su obilježene brojnim kršenjima ljudskih prava i pogubljenjima političkih protivnika. Novi je ustav potvrđen na referendumu sumnjive demokratičnosti 1980. i prema njemu je Pinochet izabran za predsjednika uz osmogodišnji mandat. Krajem 1980-ih režim je postupno dopustio veću slobodu govora, javnog okupljanja i političke aktivnosti. Ekonomska je politika vojne vlade bila gotovo potpuno liberalna, nasuprot dotadašnjem uplitanju države u ekonomiju, što je pogodovalo domaćim i stranim ulaganjima, premda industrija bakra i drugi veliki rudnici nisu vraćeni prijašnjim vlasnicima.
Na referendumu 5. oktobra 1988. general Pinochet nije uspio dobiti drugi osmogodišnji mandat. Godinu dana kasnije za predjsjednika je izabran kršćanski demokrat Patricio Aylwin na čelu široke koalicije 16 stranaka. Godine 1993. predsjednikom je postao Eduardo Frei Ruiz-Tagle, sin bivšeg predsjednika Freija Montalve, a 1999. u drugom je krugu pobijedio kandidat Socijalističke stranke Ricardo Lagos.
Stanovništvo
uredi
Čile su mješavina različitih etničkih grupa, dominantno potomaka evropskih doseljenika.[4][5][6] Čine oko 52,7% i 90% populacije.[7][8] Valovi doseljenika iz evropskih zemalja stigli su u Čile krajem 19. vijeka i početkom 20. vijeka: Nijemci, Francuzi, Britanci, Irci, Poljaci, Italijani, Španci, Rusi, Hrvati, Srbi i drugi, kao i manji broj doseljenika s Bliskog istoka.
Hrvatska zajednica u Čileu broji oko 380.000 ljudi i naročito je brojna na sjeveru, u Antofagasta, u području oko glavnog grada Santiaga, te na jugu zemlje (Ognjena zemlja, Porvenir, Punta Arenas). Najviše iseljenika je s Brača koji su u Čile došli zbog zlatne groznice krajem 19. stoljeća.[9]
Izvorno indijansko stanovništvo sačinjava oko 3,2% ukupnog stanovništva.
Među religijama prevladava katoličanstvo, koje država podupire iako nije službena religija.
Osim katolika, postoji i veći broj pripadnika židovske religije i protestanata. Katolika je 70%, protestanata 15,1%[10].
Ekonomija
urediČile spada u srednje razvijene zemlje. Nakon kratke ekonomske krize krajem 1990-ih ekonomija ponovno bilježi visoke stope rasta. Najvažniji izvozni proizvodi su bakar, voće, riba, vino, papir i dr. BDP je za 2004. procijenjen na 10.400 USD po stanovniku, mjereno po PPP-u.
Također pogledajte
urediReference
uredi- ^ "SOCIAL PROGRESS INDEX 2015: EXECUTIVE SUMMARY" (PDF). 2.deloitte.com. Arhivirano s originala (PDF), 23. 7. 2015. Pristupljeno 2. 8. 2017.
- ^ "Human and income poverty: developing countries". UNDP. Arhivirano s originala, 12. 2. 2009.
- ^ "World Development Indicators". World Bank. 17. 4. 2012. Pristupljeno 12. 5. 2012.
- ^ "SOCIAL IDENTITY Marta Fierro Social Psychologist". Arhivirano s originala, 25. 2. 2009. Pristupljeno 25. 2. 2009.
- ^ "massive immigration of European Argentina Uruguay Chile Brazil" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 25. 2. 2009. Pristupljeno 16. 3. 2009.
- ^ "Latinoamerica" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 18. 3. 2009. Pristupljeno 16. 3. 2009.
- ^ "Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI" (PDF).
- ^ "Argentina, como Chile y Uruguay, su población está formada casi exclusivamente por una población blanca e blanca mestiza procedente del sur de Europa, más del 90% E. García Zarza, 1992, 19" (PDF). Arhivirano s originala (PDF), 25. 12. 2009. Pristupljeno 10. 5. 2009.
- ^ "Splitski osnovnoškolci rođeni u Čileu". Arhivirano s originala, 17. 9. 2011. Pristupljeno 10. 5. 2009.
- ^ "Arhivirana kopija". Arhivirano s originala, 6. 11. 2015. Pristupljeno 15. 3. 2008.CS1 održavanje: arhivirana kopija u naslovu (link)
Vanjski linkovi
uredi
- Službeni sajt
- Zvanična stranica vlade Čilea Arhivirano 13. 1. 2011. na Wayback Machine
- Čile na CIA World Factbook