Gwelet an tarzh evit Istor Breizh

:[[Restr:Disambig colour.svg|20px]]''Ur gelaouenn anvet '''Istor Breizh''' zo ivez. Sellit ouzh [[Istor Breizh (kelaouenn)]]''
{{databox}}
{{IstorBreizh}}
Ur vro eo [[Breizh]]. Unan eus ar [[riez]]où kentañ bet krouet en [[Europa]] eo ivez. Hir eo bet hec'h istor a c'haller lakaat da sevel ken abred hag ar {{VIvet milved kt JK}}.

Goude [[eured]] [[Anna Breizh]] gant [[Loeiz XII]] e teu tamm-ha-tamm da vezañ ul lodenn eus damani ar rouaned, ha lakaet eo da broviñs c'hall, dezhi ur parlamant, [[Breujoù Breizh]].

Krouet e oa ar [[rannvro]] Breizh ez-ofisiel e [[1943]] gant [[Bro-C'hall#Istor|gouarnamant Vichy]], enni pevar [[departamant gall|departamant]] eus Breizh istorel hepken. [[Kontelezh]] [[Naoned]] hag a oa ul lodenn eus Proviñs Breizh a-raok an [[Dispac'h gall]] ha deuet abaoe da vezañ departamant al [[Liger-Atlantel]] a oa lakaet neuze e rannvro [[Broioù-al-Liger]]. Pa vez kaoz eus '''istor Breizh''' er [[Wikipedia]] e vez kaoz eus istor "Breizh istorel" ha neket eus "[[Rannvro Breizh]]", nemet e vefe resisaet ar c'hontrol.
==Ar ragistor==
===Paleolitik===
Ar paleolitik zo ''[[oadvezh ar maen]]'', betek 5000 kent J.-K. D’ar mare-se e oa rouez an dud, hag e chaseent [[mamout]]ed, [[arzh]]ed, [[tigr]]ed, [[karv|kirvi]] ha loened all c’hoazh.<br>
Un nebeud lec'hiennoù [[arkeologiezh|arkeolokel]] zo bet kavet e Breizh.
*Lec'hienn Sant Maloù Fili e-kichen Lohieg) ; an hini goshañ e [[Breizh]] eo al lec'hienn-mañ (war-dro 700 000 bloaz kent Jezuz-Krist).
*Lec'hienn Menez Dregan e kumun [[Ploeneg]]), war-dro 450 000 bloaz kent J-K.
* Lec'hienn Sant Kolomban e-kichen [[Karnag]]), war-dro 400 000 bloaz kent J-K.
* Lec'hienn Grainfollet e-kichen [[Sant-Servan]]), war-dro 90 000 bloaz kent J-K.
* Lec'hienn Menez Dol e-kichen [[Dol]],) war-dro 70 000 bloaz kent J-K.
===Mezolitik===
E-pad ar maread-se, etre 5 000 ha 3 500 kent J.-K., e klouaras an amzer ha resed ar mor da uhelaat kalz. Koadoù gwez-bezv, [[derv]] ha kelvez a greskas e-lec'h [[stepenn]]où ar paleolitik.<br>
En Enez Tevieg e-kichen [[Kiberen]] ez eus bet kavet roudoù eus an dud a veve enni e dibenn ar mezolitik. Chaseal a raent kirvi, [[yourc'h]]ed ha [[louarn|lern]]. Pesketa ha kregina a raent ivez a-benn debriñ.<br>
Lakaet e veze korfoù ar re varv ba fozioù gant o binvioù. An dra-se a ro da soñjal e krede an dud en un dra bennaket, ur seurt [[relijion]] marteze.
===Neolitik===
Oadvezh ar maen levnet eo an neolitik, etre 3&nbsp;500 ha 1&nbsp;500 kent J-K.<br>
E-pad ar maread-se e teuas tud deus ar [[Mor Kreizdouar]] da vevañ el ledenez, ha krog an dud da vevañ skoachet un tamm. Ur relijion nevez ha doareoù beziañ nevez a zeuas gante. Stagañ a raent da c'hounit plant, ha da zoñvaat loened. Sevel lochennoù ha fardañ podoù-pri evit miret hag aozañ boued. Sevel traoù bras maen ivez : karnioù, alezioù-toet ha peulvanioù.
;[[Karn]]ioù
Ar c'harnioù a oa bezioù evit strolladoù tud, familhoù pe [[meuriad]]où.<br>
Karn Barnenez e [[Plouezoc'h]] a zo unan eus ar re vrudetañ e Breizh. Savet eo bet adalek 4&nbsp;600 bloaz kent J.-K, hag e vent war-dro 70 metr hir, 15 hag 20 metr ledan hag 8 metr uhel.<br>
Karnioù all zo e [[Landeda]], [[Gwitalmeze]] ha Karnag.
;Alezioù-toet
;[[Peulvan]]où
Ur peulvan zo ur maen en e sav, bet plantet e-barzh an douar da vare an [[istor a-gent]] pe ar proto-istor. Bez e vez peulvanioù distro. A-wechoù all e vezont plaset a-regennoù. Ral a wech e vezint war gelc’h ; neuze e vez graet « cromlech-ioù » anezhe, pe « [[krommlec’h]]ioù » (ar ger a zeu deus ar [[kembraeg|c’hembraeg]]).
==An Henamzer==
===Marevezh galian===
[[Restr:Armorica.png|thumb|upright=0.9|left|Kartenn Arvorig etre ar Somme hag al [[Liger]]]]
Ar Gelted ne implijent ket ar skritur da gustum. Anadiñ a reont eta e-doug ar [[kentistor|c'hentistor]], en [[oadvezh an arem]]. Poblet o doa da gentañ kreiz Europa ([[Vindelicia]], [[Norica]]) etre an Alpoù hag ar [[Koad Herkinia|C'hoad herkinian]]<ref>[[Titus Livius]], ''[[Ab Urbe condita libri |Istor Roma]]''</ref> ha kroget oant da zivroañ war-dro -500 etrezek ar c'hornôg<!-- rejoignant la population autochtone celtique (Galls) pour constituer une partie importante de la population des différentes régions de la Gaule-->. Diaes eo bloaziañ deroù prantad ar C'halianed ha cheñch a ra hervez ar broioù. Soñjal a ra ar pep brasañ eus an arbennigourien e vleunias ar sevenadurezh keltiek e Galia da vare [[La Tène (istor)|La Tène]], da lâret eo e-pad eil Oadvezh an arem, adalek ar V{{vet}} kantved a-raok J.-K.

War dro -330 e tremenas ar merdeer [[Piteas]] war an aodoù. ''Kyrtoma'' a ra eus al ledenez, hag envel a ra an douaroù a welas en tu all da [[Mor Breizh|Vor Breizh]] ''Prettanike'' pe ''Brettaniai'' zo deuet da vezañ [[Preden]] en hor yezh. Antreal a rae hor bro en [[istor]]. 

Dont a ra ar ger Arvorig, eus ur ger [[galianeg]] latinekaet en ''Aremorica'' pe ''Armorica''. Roet e oa anv-se en [[Henamzer]] klasel d'ul lodenn eus [[Galia]], etre kornad [[Pornizh]] e su genoù al [[Liger (stêr)|Liger]] ha [[Dieppe]]. Poblet e oa hervez ar skrivagnerien eus diwezh ar [[Republik roman]] hag eus deroù an [[Impalaeriezh roman|impalaeriezh]] gant meuriadoù [[Kelted]] bodet en ur c'hengevredad. Ne glot ket eta tolead Breizh gant hini an Arvorig, daoust d'ar pezh a vez kredet alies<ref>Holl geoded ar C'halianed e-tal ar mor a ro dezhe o-unan an anv a Arvorigiz ([[Aremorici]]) en o zouez ar [[Koriosolited|Goriosolited]], ar [[Riedoned|Redones]], an [[Ambibarii]], ar [[Kaleted|Galeti]], an [[Osismied|Osismi]], ar [[Weneted|Veneti]], an [[Unelli]], a ranke reiñ 6000 brezelour.'', [[Julius Caesar|Julius Kezar]], ''[[De bello gallico]]'', VII, p.35.</ref> 

Pemp poblad pe meuriad Galianed a oa e lodenn an Arvorig zo deuet da vezañ Breizh : 
*an [[Osismied]] (kêr-benn : [[Karaez-Plougêr|Karaez]] ''Vorgium'' e [[latin]]) ;
*ar [[Weneted]] (kêr-benn : [[Gwened]] ''Darioritum'' e [[latin]]) ;
*ar [[Koriosolited|Goriosolited]] (kêrbenn : [[Kersaout]] ''Fanum Martis'' e [[latin]]) ;
*ar [[Riedoned]] (kêr-benn : [[Roazhon]] ''Condate'' e [[latin]]) ;
*an [[Namneted]] (kêr-benn : [[Naoned]] ''Condevicnum'' e [[latin]]).
 
An douaroniourien [[Posidonios]] ha [[Strabon]] a lavar e teue Arvorigiz (''Armoricani'' e latin) eus strollad ar C'halianed anvet Belged hag a vije bet rediet da zivroañ abalamour ma oant aloubet gant Germaned e Galia Belgica<ref>Tacitus a zispleg : "Ar c'hentañ [Germaned] a dreuzas ar [[Roen]] hag a argasas ar C'halianed, ar re a ra [[Tongred]] anezhe bremañ, a gemeras an anv a C'hermaned. An anv-se a oa implijet da gentañ gant o meuriad hepken en em ledas tamm-ha-tamm, ha, krouet gant an trec'h da lakaat muioc'h a aon da ziwan, e oa implijet dizale gant ar vroad a-bezh", [[Tacitus]], ''Gizioù ar C'hermaned'' II.</ref>. 
[[Restr:Krtn Galianed.1.jpg|thumb|upright=1.6|Kartenn ar C'halianed el ledenez a zeuio da vezañ Breizh]]

Gant ar [[Romaned]] e voe aloubet an tiriad a vo graet Breizh anezhañ war-lerc’h, evel ma aloubas peurrest [[Arvorig]] da vare [[Brezel Galia|Brezelioù Kaezar e Galia]]. 

Ar [[Weneted|Veneti]] an hini eo a roas lañs da emsavadeg Arvorigiz a-enep ar Romaned e 56 a-raok J.-K. Serriñ a rejont ar gomiserien roman kaset da zastum pourvezioù ha goulenn a rejont digant ar Romaned dieubiñ o gouestlidi en eskemm eus frankiz o frizonidi. Doujañ a rae ar [[Weneted|Veneti]] levezon brasoc'h-bras ha kevezerezh ar Romaned moarvat. Anv zo anezhe en oberenn Caesar. Deskrivañ a ra un enebour kreñv ha, daoust ma'z eo pal ''De bello gallico'' reiñ brud dezhañ, ez eus moarvat un tamm mat a wirionez en daolennadur :
<blockquote>''Abalamour d'o morlu bras, d'o barregezh brasoc'h war ar mor a oa anavezet mat ha d'o darempredoù kenwerzh gant [[Preden]], e oa deuet ar [[Weneted|Veneti]] da vezañ ur bobl c'halloudus-kenañ, he doa aotrouniezh pell a-hed aodoù Galia ha Preden. Derc'hel a raent un niver bihan a borzhioù war aodoù ar mor digor ha stank an arnevoù ennañ, pell an eil re diouzh ar re all, hag e lakaent hogos an holl verdeerien a ranke tremen dre o lodenn eus ar mor da baeañ un truaj.''<ref>Kezar, ''De Bello Gallico'', III, 8</ref></blockquote>

Ar [[Weneted|Veneti]] a oa eta ur geoded voraerien ha kenwerzherien c'halloudus renet gant ur sened. Kalz a listri o doa da genwerzhañ gant inizi Breizh-Veur ha gwerzhañ a raent produioù eus ar c'hreisteiz evel [[gwin]] hag [[eoul]] [[Italia]] (kaset e vezent gant ar Romaned dre [[Bourdel|Vourdel]]), en [[Arvorig]] pe e [[Preden]] diouzh [[Darioritum]] <!--souezhus :et de l'actuelle région malouine--> (e [[Hengistbury Head]] nepell diouzh [[Bournemouth]] en [[Dorset]] a vremañ da skouer) en eskemm eus kig-sezon hag eus kilhevardon an Arvorigiz, anavezet mat dija e Roma hag eus [[staen]], [[plom]] ha [[kouevr]] Preden. Edo ar [[Weneted|Veneti]] o chom e tolead ar [[Morbihan]] a vremañ ha roet o deus o anv da gêr [[Gwened]]. Souezhus eo gwelet o deus ar memes anv hag ur bobl all a savas ur geoded c'halloudus ha pinvidik all a oa diazezet he nerzh war ar mor hag ar c'henwerzh : [[Venezia]].

E [[-56|56 kent J.-K.]] e oa distrujet listri ar [[Weneted|Veneti]] gant re [[Julius Caesar]] pourchaset gant pobloù galian all, ar Biktoned da skouer<ref>[[Julius Caesar|Julius Kezar]], ''De bello gallico'', III, 11</ref> e-kerzh un emgann bras e pleg-mor ar Morbihan. Lakaet e oa izili ar sened d'ar marv hag ar "peurrest" eus ar bobl a oa gwerzhet evel [[sklav]]ed. Roet e oa bro an Ambilatri (su al liger atlantel) d'ar [[Pictones|Biktoned]] d'o zrugarekaat.

===Impalaeriezh roman===
En amzer an [[Impalaeriezh roman]] e oa Arvorig, ''Aremorica'', ul lodenn eus proviñs roman ''[[Gallia Lugdunensis]]''. D'ar mare-se e oa ar geoded ar bastell-vro velestradurel a glote gant tachenn ur boblad, evel an Osismii pe ar Redones. Holl [[keoded|geodedo]]ù Arvorig (latin, ''civitas'') o doa ar statud ''Civitas stipendaria'', da lâret eo a geodedoù sujet a baee o annezidi an truaj hiniennel (''tributum capitis'') hag an truaj war an douar (''tributum soli'').<br>
Goude adreizhadenn [[Diocletianus]] e oa ul lodenn eus an ''diocesis Galliarum'', eskopti Galia.

Emsavadeg ar ''[[Bagaudae]]'' en III{{-de}} kantved a zegasas trubuilhoù hag a lakaas ar boblañs da zigreskiñ. Distrujet e oa kalz kêriadennoù. Gwiskadoù tev douar du kavet er c'hêrioù a ziskouez e oa diboblet ar c'hêrioù ivez. Gwellaat a reas un tamm stad ar vro dindan ren [[Kustentin Iañ (impalaer roman)|Kustentin Iañ]] (307–350). Graet e oa kalz pezhioù moneiz.<br>
War an ''Tractus Armoricanus'' e oa savet kreñvlec'hioù nevez, da skouer e [[Brest]], [[Avranches]] hag [[ar Yeoded]]. Da gustum e soñjer e krogas ar gristeniezh d'en em ledañ en Arvorig e diwezh ar pevare kantved goude J.-K., met ral eo an titouroù.

Er {{IVe kantved}} e voe krouet un bastell-vro da dalañ ouzh an tagadennoù Barbared deuet eus ar mor, an ''[[Tractus Armoricanus et Nervicanus]]'' eus an arvor e genoù ar [[Garona]] betek genoù ar [[Somme (stêr)|Somme]]. Menegiñ a ra an ''[[Notitia Dignitatum]]'' (war-dro 400 goude J.-K.) un niver a vagadoù soudarded a warde an ''Tractus Armoricanus et Nervicanus'', da skouer bagadoù [[maoured]] e keodedoù ar Veneti hag an Osismii. [[Laeti]] [[Franked|frankat]] a oa e Roazhon.
==Krennamzer==
===Ar Vretoned o tont da Arvorig===
[[Restr:NE 600ad.jpg|thumb|upright=1.6|Europa er bloaz 600. Gwelout a reer ur rouantelezh Breizh ha ne oa ket anezhi a-raok 845.]]
Er bloavezhioù 380 e oa moarvat un niver bras a soudarded vrezhon eus an arme roman en Armorica.<br>
Bagadoù soudarded vrezhon (''fœderati'') a zeuas eus Preden, [[Breizh-Veur]] a vremañ da sikour strolladoù [[laeti]] [[Franked|frankat]] degouezhet en Arvorig kerkent hag an III{{-de}} hag ar IV{{re}} kantved<ref>Joël Cornette. ''Histoire de la Bretagne et des Bretons''. Tome I. Paris, Seuil, 2005, p. 109.</ref>{{,}}<ref>Pape (Louis), ''La Bretagne romaine'', Ouest-France université, 1995, p. 258.</ref> da zifenn aodoù Arvorig a-enep al laeron-vor a zeue eus Norzh Europa hag a rae o reuz e Mor Breizh. Goude se ez voent implijet da stourm ouzh emsavadegoù ar ''[[Bagaudae]]''.<br>
Hervez an ''Historia Brittonum'', skrivet en IX{{vet}} kantved, an impalaer [[Magnus Maximus]], a dennas an armeoù roman eus Preden, o c'hasas eno ivez.

Pa voe dilezet [[Proviñs Britannia]] gant al [[Lejion roman|lejionoù roman]] e [[411]] e fizjont difenn an enezenn er Vrezhoned. Buan avat, argadegoù ar [[Pikted|Bikted]] o tont eus ''Caledonia'' ([[Bro-Skos]] a vremañ, en tu all da [[moger Antoninus]]) ha dreist-holl re ar ''Scoti'' (Iwerzhoniz) (deuet eus ''[[Hibernia]]'') a zeu da vezañ niverusoc'h-niverusañ. War ar memes tro eo aloubet reter an enezenn gant [[pobloù german]], an [[Angled]] hag ar [[Saozon]] peurgetket, a argas ar Vrezhoned trema ar c'hornôg. War a seblant e vefe argadegoù ha trecvadennoù an Iwerzhoniz o dije bet ar roll brasañ da atizañ un niver bras a Vrezhoned da vont kuit war an douar-bras e lec'h ma anavezent kerent a oa soudarded eno.

Ar skrivagnerien [[Nennius]] ha [[Gweltaz (sant)|Gweltaz]]) a veneg un eil gwagenn a Vrezhoned a reas o annez en Armorica er c'hantved goude da dec'hout aloubadegoù ar Saozon hag ar Scoti. Kadarnaet eo martezeadenn un divroadeg e daou brantad gant an arkeologiezh<ref>[[Léon Fleuriot]], ''Les origines de la Bretagne: l'émigration'', Pariz, Payot, 1980.</ref>

Gant ar Vretoned e voe anvet an tiriad a voe graet Breizh-Vihan anezhañ e-pad pell, un anv damheñvel ouzh hini an enezenn ma oant a orin. Er [[Krennamzer|Grennamzer]] uhelañ e oa bet rannet Breizh etre div rouantelezh ha war-lerc’h etre teir rouantelezh – [[Domnonea]], [[Kerne]] ha [[Bro-Ereg]], a voe [[Bro-Warog]] hec’h anv kentañ. Bodet e oa bet an teir rouantelezh dindan aotrouniezh roueed ha duged Breizh en IXvet kantved.
===[[Rouantelezh Breizh]]===
[[Restr:Map Kingdom of Brittany 845-867-br.svg|thumb|upright=1.6|Rouantelezh Breizh e 845-867]]
;IX{{vet}} – X{{vet}} kantved
En [[845]] e voe krouet rouantelezh kentañ Breizh gant [[Nevenoe]], pa oa bet trec’h lu ar Vretoned war [[Charlez ar Moal]], roue Frañs, en emgann [[Baen-Ballon|Ballon]], ur gêriadenn nepell diouzh [[Redon]], en [[Il-ha-Gwilen]]. En [[851]] e voe trec’h lu ar roue [[Erispoe]], ur mab da Nevenoe, ur wech c’hoazh war lu ar roue [[Karl Voal]] en [[Emgann Jengland]]. Rak-se ez anavezas Karl Voal e voe trec’h ar Vretoned warnañ ha dizalc’h e teuas Breizh da vezañ. D’ar mare-se e voe staget Bro-Naoned ha Bro-Roazhon ouzh rouantelezh Breizh. Aloubiñ a reas ar roue [[Salaun]] Broioù [[Coutances]] hag [[Avranches]] diwezhatoc’h. Gant Salaun eo e voe rouantelezh Breizh en he brasañ. Ar [[Vikinged]], siwazh d’ar Vretoned, a aloubas Stad unanet kentañ Breizh e [[913]]. Hogen distreiñ a reas [[Alan Barvek]], ur mab-bihan da roue diwezhañ Breizh, gant skoazell roue Bro-Saoz [[Æthelstan Sussex|Athelstan of Wessex]], da Vreizh ha trec’h e oa war ar Vikinged e [[937]].

===Amzer ar gladdalc'helezh===
;X{{vet}} – XIV{{vet}} kantved
En {{IXvet kantved}} e teuas Breizh unanet-se da vezañ ur rouantelezh dizalc’h. Distrujet hag aloubet e voe war-lerc’h gant ar Vikinged e deroù an X{{vet}} kantved. Adsavet e oa bet Breizh hogen ne oa mui ken kreñv all, ken ma ne oa nemet un [[Dugelezh Breizh|dugelezh]] anezhi (ur gontelezh hepken hervez tud zo). Ur skod a bouez e oa etre Normandi hag Anjev, ha da c’houde etre Bro-Saoz ha Bro-C’hall a-raok dont da vezañ ur vro dizalc’h en-dro da vare remziad an tiegezh Moñforzh (XIV{{vet}}–XV{{vet}} kantved). Ur vro distag e chomas betek ar {{XVIvet kantved}}, daoust d’ar brezel hêrezh (1341–1364), daoust d’ar C’hallaoued a glaske lakaat ar vro e beli o Stad, daoust d’ar Saozon a glaske ren ar vro. Melestradurezh c’hall ar Renadur kozh a anaveze Breizh da vroad.
==Dugelezh Breizh==
{{Pennad pennañ|Dugelezh Breizh}}
Da-heul e voe trec’h rouantelezh [[Bro-C’hall]], ur rouantelezh c’halloudus anezhi, war an dugelezh da vare emgannoù [[1488]] ha [[1491]]. Gant se e oa bet boulc’het an hent a gase d’an unaniezh. Daou seurt unaniezh a voe. Da gentañ penn e oa bet unanet ar benntierned dre zimeziñ (3 dimeziñ a oa bet lidet evit unaniñ penntierned Bro-C’hall ha Breizh). Da eil, e [[1532]], o doa goulennet Stadoù Breizh, a oa bodet e Gwened, e vije unanet an dugelezh hag ar rouantelezh da viken. Stadoù Breizh, evit gwir, a veze lakaet ar wask warno d’ar mare-se ha ned ae ket gwall vat an traoù ganto abaoe ma oa bet sinet ar skrid-embann roueel e Plessis-Macé (Anjev). Mirout a reas Breizh dreistwirioù zo (al lezenniñ hag ar sevel tailhoù dibar), koulskoude, betek an [[Dispac'h gall]]. E-pad nozvezh ar 4 a viz Eost 1789, evit gwir, e voe torret dreistwirioù ar c’humunioù, ar c’horfuniadoù, an noblañs, ar c’hloer… ha dreistwirioù Breizh.

Ar {{XVvet kantved }}, ar {{XVIvet kantved}} hag ar {{XVIIvet kantved}} a vez sellet outo evel prantadoù eus an toniusañ e Breizh. D’ar mare-se e veze treuzdouget marc’hadourezhioù a-leizh dre vor etre [[Spagn]], [[Bro-Saoz]] hag [[Holland]]. Breizh a oa, anat eo, e kreizig-kreiz an hentoù-se. Al lien kanab, al lien lin, ar c’hrezioù, e-touez traoù all, zo anezho arouezioù eus ar prantad-se ma rae berzh-kaer ar c’henwerzh e Breizh. Gant an arc’hant bras dastumet d’ar mare-se e voe diorroet-mat glad ar savouriezh er vro. Ostel an Arc’hant Roazhon a oa an hini kentañ eus Frañs. Da vare Colbert e voe diorret an arme e Breizh hag abalamour d’an dizemglevioù a veze etre Frañs ha Bro-Saoz ez eas Breizhiz tamm-ha-tamm war baouraat. En {{XIXvet kantved}} e voe an traoù en o gwashañ.

Rannet e voe Breizh etre [[proviñsoù Breizh|kontelezhioù]] (Kerne, Leon, Bro-Ereg, Landreger, Pentevr, Porc’hoed, Naoned, Roazhon…) ha goude an eizh [[Aotrouniezhoù Breizh|aotrouniezh]] a droas e pevar [[Prezidialoù Breizh|frezidial]], a voe rannet etre senesaliezhoù ivez. Rannet e oant ivez etre nav [[Nav bro gozh Breizh|eskopti]].
==Dispac'h gall==
===Breizh rannet e pemp departamant===
Da vare an [[Dispac'h Gall]], e-pad [[nozvezh ar 4 a viz Eost]] [[1789]] e voe diskaret ar [[Proviñsoù Bro-C'hall|proviñsoù]]. E-se ne oa ket Breizh un ensavadur melestradurel anezhi ken. E [[1790]] e voe rannet etre pemp [[Departamant gall|departamant]] :
*[[Aodoù-an-Hanternoz]] (deuet da [[Aodoù-an-Arvor]] e [[1990]]),
*[[Penn-ar-Bed]],
*[[Il-ha-Gwilen]],
*[[Mor-Bihan]],
*[[Liger-Atlantel|Liger-Izelañ]] (deuet da vezañ al Liger-Atlantel e [[1957]]).
*[[10 a viz Meurzh]]: kroget eo gant ar c'halvadeg veur, bet divizet gant ar [[Koñvañsion vroadel|Goñvañsion]], en darn vrasañ eus parrezioù [[Breizh]]; emsavadeg e [[Sant-Filberzh-Deaz]].
====[[1793]]====
*[[11 a viz Meurzh]] : emsavadeg wadek e [[Machikoul]] abalamour d'ar c'halvadeg veur, bet divizet gant ar Goñvañsion ; 44 den lazhet.
*[[15 a viz Meurzh]] : taget eo [[Loudieg]] gant an emsavidi a-enep ar c'halvadeg veur.
*[[16 a viz Meurzh]] : kemeret [[Roc'h-an-Argoed]] gant an emsavidi a-enep ar c'halvadeg veur.
*[[17 a viz Meurzh]] : taget eo ar [[Garde nationale française (1789-1799)|Gward broadel c'hall]] e [[Pazieg]] gant an emsavidi a-enep ar c'halvadeg veur : tri den lazhet.
*[[19 a viz Meurzh]] : emgannoù start e [[Kastell-Paol]].
*[[24 a viz Meurzh]] : [[Emgann Kergidu]] e-kichen [[Plougouloum]]; trec'h eo ar jeneral republikan [[Jean Baptiste Camille de Canclaux|Canclaux]].
*[[19 a viz Gwenholon]] : emgann e [[Beuzid-Klison]] etre ar Republikaned ha ar Vandeidi.
*[[3 a viz Du]]: kemeret [[Felger]] gant ar Chouaned.
*[[6 a viz Du]]: kemeret eo [[Gwitreg]] gant ar Chouaned.

=={{XIXvet}} kantved==
E 1848 e oa ar pemp departamant breizhat dindan aotrouniezh an Naonedad [[Michel Rocher]], anezhañ penngomiser Breizh. Hennezh a oa e penn ar gomiserien all (prefeded) e Breizh.
=={{XXvet}} – {{XXIvet}} kantvedoù==
{|class="infobox" cellspacing="2" style="width:auto; font-size:90%;"
|-
!colspan="2" style="background-image:linear-gradient(to right, #000e, #fff); color:#fff;"|<div style="float:right; padding:5px;">[[Restr:Flag of Brittany.svg|32px]]</div> <span style="font-size:2em;">Breizh</span>
|-
|colspan="2"|[[Restr:Bretagne historique.png|280px]]
|-bgcolor="#000"
!colspan="2" style="color:#fff;"|Melestradur
|-
|'''[[Kêr-benn]]'''||[[Naoned]] (istorel)<br>[[Roazhon]] (melstradurel)
|-
|'''[[Departamant]]où'''||[[Aodoù-an-Arvor]] (22)<br>[[Il-ha-Gwilen]] (35)<br>[[Liger-Atlantel]] (44, istorel)<br>[[Mor-Bihan]] (56)<br>[[Penn-ar-Bed]] (29)<br>
|-
|'''[[Arondisamant]]'''où||15
|-
|'''[[Kanton]]ioù'''||201
|-
|'''[[Kumun]]ioù'''||1&nbsp;268
|-
|'''[[Kuzul-rannvro Breizh|Prezidant]]'''||[[Loïg Chesnais-Girard]]
|-bgcolor="#000"
!colspan="2" style="color:#fff;"|Douaroniezh
|-
|'''[[Gorread]]'''||34 023 km² (istorel)<br>27 208 km²(melestradurel)
|-
|'''[[Poblañs]]''' <small>([[2016]])||4 687 381 (istorel)<br>3 306 529 (melestradurel)
|-
|'''[[Stankted ar boblañs|Stankted]]'''||138 (istorel)<br>122 (melestradurel)
|}
===Brezel-bed kentañ===
{{Pennad pennañ|Brezel-bed kentañ}}
===Eil Brezel-bed===
{{Pennad pennañ|Breizh e-pad an Eil Brezel-bed}}
An [[Eil Brezel-bed]] en deus skoet kalz tud e Breizh, prizoniet, gloazet, kaset d'ar c'hampoù bac'h pe gloazet. Kalz distrujoù zo bet ivez betek 1945. Enebiezhioù politikel bras a oa ivez prest da lakaat ar brezel diabarzh da darzhañ adalek [[1943]] dreist-holl. Disoñjet e oa buan ar spered harzerezh pe ''rezistañs'' goude an dieubidigezh. Diskred zo evit an [[Emsav]]<ref>Ar pezh a anver "[[Emsav]]" a ra dave da istor Breizh o stourm evit ma vo muioc'h a frankiz gant ar Vretoned, evel m'o deus bet c'hoazh en o istor a-gent.</ref> er boblañs da c'houde ar brezel. Gounit a ra ar [[Komunouriezh|gomunouriezh]] kalz tachenn e Breizh abalamour d'ar roll a-bouez en deus bet ar [[PCF]] hag an [[URSS]] er brezel.
===Etre an daou vrezel===
===Didroc'hadur ar Rannvro===
E 1917 e voe raktreset krouiñ rannvroioù armerzhel, a raed "strollad armerzhel ha rannvroel" pe "rannvroioù [[Clémentel]]" anezho. Ar pal a oa krouiñ un IIIe rannvro (pe rannvro Roazhon) dre strollañ ar pevar departamant a oa e norzh hag e gwalarn Breizh. Raktreset e voe, avat, lakaat al liger-Atlantel er IVe rannvro (pe rannvro Angers) a-gevret gant an departamantoù amañ da-heul : ar Mayenne, ar Sarthe, ar Maine-et-Loire, ar Vande koulz hag an Indre-et-Loire. E miz Ebrel 1919 e oa bet krouet ar rannvroioù Clementel. Rannvro Roazhon, a veze anvet ar VI{{vet}} rannvro neuze, a oa enni tri departamant : Il-ha-Gwilen, Aodoù-an-Hanternoz ha Penn-ar-Bed. Ar V{{vet}} rannvro vras pe rannvro Naoned a voe bodet enni an departamantoù-mañ : ar Mayenne, ar Sarthe, an Indre-et-Loire, ar Maine-et-Loire, ar Vande, al Liger-Atlantel hag ar Mor-Bihan. Divizet e voe strollañ tro-dro d’ur gêr vras an departamantoù a yae d’ober an diazad armerzhel anezhi. D’ar mare-se e voe divizet kalz evit gouzout hag-eñ e vije lakaet departamant Penn-ar-Bed e rannvro Naoned pe e rannvro Roazon. Dleet e vije daouhanteriñ departamant Penn-ar-Bed - ar su hag an norzh - zoken. Ne oa ket aet ar rannvroioù-se war-raok tamm ebet e-pad an ugent bloavezhioù a oa bet da-heul. Ne oa anezho, evit gwir, nemet doareoù kambroù kenwerzh, da lavaret eo departamanantoù unanet laosk pe laoskoc’h.

E miz Gwengolo 1919 o doa kroget ar c’hevredadoù tiez an degemer da aozañ “rannvroioù touristel” diwar ur patrom un tamm disheñvel. Ar wech-se e oa bet strollet an departamantoù en ur zerc’hel kont eus an touristerezh, an douaroniezh hag an dudouriezh. Ne gloto tamm ebet ar rannvroioù-se gant ar rannvroioù armerzhel. Ar rannvro a raed « Breizh » anezhi en em astenne war Penn-ar-Bed, Aodoù-an-Hanternoz, Il-ha-Gwilen hag ar Mor-Bihan. Ur rannvro all, a raed « Vallée de la Loire » anezhi, a oa enni al Liger-Atlantel, ar Maine-et-Loire, ar Mayenne, ar Sarthe, an Indre-et-Loire koulz ha kornôg departamantoù al Loir-et-Cher hag al Loiret.

D’an 19 a viz Ebrel 1941, e Vichy, e sinas ar Marichal [[Pétain]] ul lezenn evit strollañ an departamantoù e rannvroioù. Daoust ma talvezas an anv « Breizh » da sevel anv ar rannvro nevez-se e tivizas kabined ar Marichal Pétain dispartiañ al Liger-Izelañ diouzh rannvro Breizh. Ar jeneral [[de Gaulle]] a sinas un devredad damheñvel d’an 10 a viz Genver 1944.

Gant gouarnamant [[Edgar Faure]] e voe krouet ar rannvroioù programm e [[1956]] hag adkrouet e voe [[Rannvro Breizh]]. Krouet eo bet ar [[rannvro velestradurel]] nevez-se hep derc’hel kont eus an istor. [[Rannvro Breizh]], evel ma reer anezhi, zo enni pevar departamant. Al [[Liger-Atlantel]] zo deuet da vezañ unan ar pemp departamant zo er rannvro [[Broioù-al-Liger]]. Gant al lezenn rannvroelaat bet sinet e [[1972]] e voe gwiriekaet an disparti, petra bennak ma oa a-enep Kuzul-departamant al Liger-Atlantel. Da-heul e vouezhias ar C’huzul-departamant meur a wech (a-unvouezh) evit adstagañ al Liger-Atlantel ouzh rannvro Breizh. Mouezhiadegoù peurheñvel a voe aozet gant Kuzul-rannvro Breizh ivez. Ar [[Kuzul-Stad (Frañs)|C’huzul-Stad]] a sav bepred a-enep groñs an adstagadur. Kenderc’hel a reer da zivizout er mare-mañ evit adstagañ al Liger-Atlantel ouzh Rannvro Breizh. A-du emañ Breizhiz, war a seblant, gant ar mennozh-se (Diskouez a ra anat disoc’h ar sontadegoù o deus c’hoant etre 60 ha 74 % eus an dud zo o chom el Liger-Atlantel e vefe adstaget o departamant ouzh rannvro Breizh). Ne oa ket bet kement-se a dud o kemer perzh er manifestagoù aozet e Naoned, daoust ma oa bet galvet tud ar pemp departamant d’en ober. <!-- Eus Naoned ne oa ket ar braz eus an dud o vanifestiñ --> Gant ar gouarnamant [[Raffarin]] ez eus bet lakaet da vouezhiañ ul lezenn evit aozañ referemdomoù lec’hel. Tu a vefe neuze da unaniñ ar vro bremañ. Evit kas an teuliad da benn e ranker seveniñ divizoù melestradurel pe lezennel zo (da skouer, aozañ ur vouezhiadeg war-eeun gant Holl Vreizhiz ha diouzh an disoc’h adtermeniñ an tiriad en e bezh, e-touez traoù all). Prezidanted an daou guzul-rannvro ha prezidant kuzul-departamant al Liger-Atlantel hepken a c’hall divizout reiñ lañs da adaozañ ar rannvro.

==Pennadoù kar==
*[[Roll Rouaned ha Duged Breizh]]
*[[Roll kumunioù departamant Penn Ar Bed]]
*[[Roll Kumunioù Aodoù-an-Arvor]]
*[[Roll Kumunioù ar Mor-Bihan]]
*[[Roll kumunioù Il-ha-Gwilen|Roll kumunioù departamant Ill-ha-Gwilen]]
*[[Roll kumunioù al Liger-Atlantel|Roll kumunioù departamant Liger Atlantel]]
==Liammoù diavaez==
*{{br}} {{fr}} [http://www.bretagne.bzh/jcms/prod_225960/istor-breizh-e-tri-fennad-video-warn-ugent?lg=br Istor Breizh video savet gant Jean-Jacques Monnier hag Olivier Caillebot war lec'hienn Rannvro Breizh]
== Notennoù ==
{{Daveoù}}
{{Danvez Europa|Istor}}
[[Rummad:Istor Breizh]]