Перайсці да зместу

Сьера-Леонэ: Розніца паміж версіямі

Правіць спасылкі
З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
[недагледжаная версія][дагледжаная версія]
← Папярэдняя праўка
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразметка
JhsBot (размовы | уклад)
793 праўкі
др r2.7.2+) (робат дадаў: nso:Sierra Leone
др →top: clean up, Task 16: replaced (1×) / removed (0×) deprecated |dead-url= and |deadurl= with |url-status=; з дапамогай AWB
 
(Не паказана адна прамежкавая версія 23 удзельнікаў)
Радок 1: Радок 1:
{{Дзяржава
[[Выява:LocationSierraLeone.svg|thumb|250px|Сьера-Леонэ на карце]]
|Беларуская назва=Рэспубліка Сьера-Леонэ
'''Сьера-Леонэ''' ({{мова-en|Sierra Leone}}) — краіна ў [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]], мае выхад да [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]]. Мяжуе з [[Гвінея]]й (652 км) і [[Ліберыя]]й (306 км). Сталіца краіны — [[горад Фрытаун]].
|Арыгінальная назва=Republic of Sierra Leone{{ref-en}}<br />Republic na Salone{{ref-kri}}
|Родны склон=Сьера-Леонэ
|Герб=Coat of arms of Sierra Leone.svg
|Дэвіз=Unity — Freedom — Justice (Адзінства — Свабода — Справядлівасць)
|Назва гімна=High We Exalt Thee, Realm of the Free
<!-- |Аўдыё=-->
|lat_dir = N|lat_deg = 8 |lat_min = 35 |lat_sec = 0
|lon_dir = W |lon_deg = 11 |lon_min = 50 |lon_sec = 0
|region = SL
|CoordScale = 2000000
|На карце=Sierra Leone (orthographic projection).svg
|Мова=[[Англійская мова|англійская]]
|Дата незалежнасці=[[27 красавіка]] [[1961]]
|Незалежнасць ад=[[Вялікабрытанія|Вялікабрытаніі]]
|Сталіца=[[Фрытаўн]]
|Найбуйнейшыя гарады=[[Фрытаўн]], [[горад Бо|Бо]], [[горад Кенема|Кенема]]
|Форма кіравання=[[Унітарная прэзідэнцкая рэспубліка]]
|Пасады кіраўнікоў=[[Прэзідэнт]]<br />[[Віцэ-прэзідэнт]]<br />[[Галоўны міністр]]
|Кіраўнікі=[[Джуліус Маада Бія]]<br />[[Махамед Джульдэх Джалах]]<br />[[Дэвід Сенге]]
|Места па тэрыторыі=117
|Тэрыторыя=71 740
|Працэнт вады=0,2
|Места па насельніцтве=112
|Насельніцтва= 5 363 669 <ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sl.html |title=Africa: Sierra Leone |access-date=15 ліпеня 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070612210222/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sl.html |archivedate=12 чэрвеня 2007 |url-status=dead }}</ref>
|Год перапісу=2011
|Шчыльнасць насельніцтва=76
<!-- |ВУП=-->
<!-- |Год разліку ВУП=-->
<!-- |Месца па ВУП=-->
<!-- |ВУП на душу насельніцтва=-->
|ІРЧП= {{рост}} 0,359
|Узровень ІРЧП = <span style="color:#e0584e">нізкі</span>
|Год разліку ІРЧП=2013
|Месца па ІРЧП=177
|Валюта=[[Леонэ Сьера-Леонэ]]
|Дамен=[[.sl]]
|Тэлефонны код=232
|Часавы пояс=0
<!-- |Заўвагі=-->
}}
'''Сье́ра-Лео́нэ''' ({{lang-en|Sierra Leone}}), афіцыйая назва '''Рэспубліка Сьера-Леонэ''' ({{lang-en|Republic of Sierra Leone}}<br /> {{lang-kri|Republic na Salone}}) — краіна ў [[Заходняя Афрыка|Заходняй Афрыцы]], мае выхад да [[Атлантычны акіян|Атлантычнага акіяна]]. Мяжуе з [[Гвінея]]й (652 км) і [[Ліберыя]]й (306 км). Сталіца краіны — [[Фрытаўн|горад Фрытаўн]].


== Гісторыя ==
== Гісторыя ==
Радок 7: Радок 48:
* [[1808]] год — узбярэжныя раёны Сьера-Леоне сталі [[Вялікабрытанія|брытанскай]] калоніяй.
* [[1808]] год — узбярэжныя раёны Сьера-Леоне сталі [[Вялікабрытанія|брытанскай]] калоніяй.
* [[1961]] год — Сьера-Леоне атрымала незалежнасць, да ўлады прыйшла Народная партыя.
* [[1961]] год — Сьера-Леоне атрымала незалежнасць, да ўлады прыйшла Народная партыя.
* [[1967]] год — здзейснены пераварот, мэтай якога было спыненне выбараў, у выніку якіх да ўлады мог прыйсці Ўсенародны кангрэс.
* [[1967]] год — здзейснены пераварот, мэтай якога было спыненне выбараў, у выніку якіх да ўлады мог прыйсці Усенародны кангрэс.
* [[1968]]—[[1971]] — адбылося некалькі пераваротаў і путчаў, вынікам якіх стаў прыход да ўлады Ўсенароднага кангрэсу, які ў [[1970-я|1970]]—[[1980-я]] гады быў кіруючай партыяй, а з [[1977]] да [[1989]] — адзінай дазволенай.
* [[1968]]—[[1971]] — адбылося некалькі пераваротаў і путчаў, вынікам якіх стаў прыход да ўлады Усенароднага кангрэсу, які ў [[1970-я|1970]]—[[1980-я]] гады быў кіруючай партыяй, а з [[1977]] да [[1989]] — адзінай дазволенай.
* [[1991]]—[[2002]] — грамадзянская этнічная вайна, распачатая Аб'яднаным рэвалюцыйным фронтам, пры падтрымцы Ліберыі. Вызначыліся супярэчнасці паміж мусульманскай і хрысціянскай абшчынамі.
* [[1991]]—[[2002]] — грамадзянская этнічная вайна, распачатая Аб’яднаным рэвалюцыйным фронтам, пры падтрымцы Ліберыі. Вызначыліся супярэчнасці паміж мусульманскай і хрысціянскай абшчынамі.
* [[1996]] — прэзідэнцкія выбары, якія выйграў [[Ахмат Каба]].
* [[1996]] — прэзідэнцкія выбары, якія выйграў [[Ахмат Каба]].
* [[1997]] — пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшоў маёр [[Джоні Пол Карома]].
* [[1997]] — пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшоў маёр [[Джоні Пол Карома]].
* [[1998]] — вайсковая інтэрвенцыя міжнародных вайсковых сіл на чале з [[Нігерыя]]й, якія падтрымлівалі звергнутага прэзідэнта Кабы.
* [[1998]] — ваенная інтэрвенцыя міжнародных ваенных сіл на чале з [[Нігерыя]]й, якія падтрымлівалі звергнутага прэзідэнта Кабы.
* [[1999]] — паўстанцы з Аб'яднанага рэвалюцыйнага фронту штурмуюць сталіцу. Мірныя перамовы прывялі да вяртаньня прэзыдэнта Кабы, прадстаўнікі паўстанцаў увайшлі ва ўрад, іх лідар [[Фодэ Санко]] стаў віцэ-прэзідэнтам.
* [[1999]] — паўстанцы з Аб’яднанага рэвалюцыйнага фронту штурмуюць сталіцу. Мірныя перамовы прывялі да вяртання прэзідэнта Кабы, прадстаўнікі паўстанцаў увайшлі ва ўрад, іх лідар [[Фодэ Санко]] стаў віцэ-прэзідэнтам.


=== Праўленне Джуліус Маада Бія (2018—ц.ч.) ===
== Сімволіка ==
У сакавіку 2018 года ў Сьера-Леонэ прайшлі [[Усеагульныя выбары ў Сьера-Леонэ (2018)|ўсеагульныя выбары]], у якіх дзеючы прэзідэнт [[Эрнест Бай Карома]] не меў права ўдзельнічаць па Канстытуцыі. У 1-м туры ніводны кандыдат у прэзідэнты не набраў 55 % галасоў, якія былі неабходныя для перамогі. У 2-і тур выйшлі кандыдат ад кіруючай партыі [[Усенародны кангрэс (Сьера-Леонэ)|Усенародны кангрэс]] [[Самура Камара]] і кандыдат ад апазіцыйнай [[Народная партыя Сьера-Леонэ|Народнай партыі]] генерал [[Джуліус Маада Бія]]. У выніку перамогу атрымаў [[Джуліус Маада Бія]], набраўшы 51,8 % галасоў. Большасць галасоў у 149-мясцовы парламент атрымала правячая партыя «[[Усенародны кангрэс (Сьера-Леонэ)|Усенародны кангрэс]]» (68 мандатаў). [[Народная партыя Сьера-Леонэ|Народная партыя]] атрымала толькі 49 мандатаў<ref>{{cite web|url = https://www.dw.com/en/sierra-leone-heads-into-hotly-contested-election-runoff/a-42813380|title = Sierra Leone heads into hotly contested election runoff|first = |last = |author = Abu-Bakarr Jalloh|authorlink = |coauthors = |date = 2018-03-30|work = [[Deutsche Welle]]|language = en|accessdate = 2023-11-26}}</ref>.


У жніўні 2022 года ў Сьера-Леонэ ўспыхнулі [[Пратэсты ў Сьера-Леонэ (2022)|пратэсты і жорсткія беспарадкі]]. Пратэсты былі сканцэнтраваны ў сталіцы [[Фрытаўн]]е і на поўначы, уключаючы гарады [[Макені]] і [[Камакві]]<ref>{{cite web|url = https://www.reuters.com/world/africa/sierra-leone-imposes-nationwide-curfew-amid-deadly-anti-government-protests-2022-08-10/|title = Sierra Leone imposes nationwide curfew amid deadly anti-government protests|author = Cooper Inveen, Umaru Fofana|authorlink = |coauthors = |date = 2022-08-11|work = [[Reuters]]|language = en|accessdate = 2023-11-27}}</ref><ref>{{cite web|url = https://www.amnesty.org/en/latest/news/2023/03/sierra-leone-seven-months-after-augusts-protests-which-turned-violent-in-some-locations-no-justice-yet-for-those-injured-or-the-families-of-those-killed/|title = Sierra Leone: Seven months after August’s protests which turned violent in some locations, no justice yet for those injured or the families of those killed|author = |date = 2023-03-20|work = [[Amnesty International]]|language = en|accessdate = 2023-11-27}}</ref>. Прычынай пратэстаў стаў нізкі узровень жыцця жыхароў краіны. Была ўведзена агульнанацыянальная каменданцкая гадзіна. Падчас пратэстаў загінула не менш за 27 мірных жыхароў і 6 паліцэскіх<ref>{{cite web|url = https://www.irishtimes.com/world/africa/2022/12/02/death-in-sierra-leone-first-tear-gas-then-shooting/|title = Death in Sierra Leone: When protest turned to tragedy, the state offered money but no remorse|author = Hayden, Sally|date = 2022-12-02|work = [[The Irish Times]]|language = en|accessdate = 2023-11-27}}</ref>.
* [[Герб Сьера-Леонэ]]
* [[Сцяг Сьера-Леонэ]]


У чэрвені 2023 года адбыліся [[Усеагульныя выбары ў Сьера-Леонэ (2023)|ўсеагульныя выбары]] на якіх перамогу атрымаў прэзідэнт [[Джуліус Маада Бія]] (56.17 % галасоў) і прапрэзідэнцкая [[Народная партыя Сьера-Леонэ|Народная партыя]] (81 мандат з 149). Апазіцыны кандыдат [[Самура Камара]] набраў 41,16 % галасоў, а яго партыя «[[Усенародны кангрэс (Сьера-Леонэ)|Усенародны кангрэс]]» атрымала толькі 54 мандата. [[Самура Камара]] і яго партыя запатрабавалі паўторных выбараў, спасылаючыся на «абуральныя парушэнні»<ref>{{cite web|url = https://www.reuters.com/world/africa/sierra-leones-main-opposition-party-demands-rerun-general-election-2023-07-01/|title = Sierra Leone's main opposition party demands rerun of general election|author = Umaru Fofana|authorlink = |coauthors = |date = 2023-07-01|work = [[Reuters]]|language = en|accessdate = 2023-11-27}}</ref>.
{{Афрыканскі саюз}}
{{пачатак артыкулу}}


== Палітыка ==
{{АІК}}
Сьера-Леонэ — гэта [[рэспубліка]] з шматпартыйнай палітычнай сістэмай, [[выканаўчая ўлада]] належыць [[прэзідэнт]]у, які выбіраецца на пяцігадовы тэрмін. Ён назначае Кабінет міністраў. Аднапалатны парламент складаецца з 124 дэпутатаў. 112 з іх выбіраюцца разам з прэзідэнтам, астатнія — гэта самыя выбітныя прадстаўнікі грамадства.


== Адміністрацыйны падзел ==
[[Катэгорыя:Краіны Афрыкі]]
Сьера-Леонэ дзеліцца на 3 правінцыі і Заходнюю вобласць (сталічную), якія ў сваю чаргу дзеляцца на 15 акруг:
[[Катэгорыя:Краіны]]


[[Файл:Sierra Leone Provinces.png|злева|250px|thumb|Правінцыі Сьера-Леонэ]]
[[ace:Sierra Leone]]

[[af:Sierra Leone]]
{| class="standard"
[[ak:Sierra Leone]]
|-
[[als:Sierra Leone]]
!№
[[am:ሴየራ ሌዎን]]
! Правінцыя<br />
[[an:Sierra Leone]]
! па-англійску<br />
[[ar:سيراليون]]
! Насельніцтва<br /><small>([[2004]]), тыс. чал.</small>
[[arz:سييراليون]]
! Плошча, <br />тыс. км²
[[ast:Sierra Lleona]]
! Шчыльнасць, <br />чал./км²
[[az:Syerra-Leone]]
! Колькасць<br />акруг
[[bat-smg:Sėira Leuonė]]
! Цэнтр
[[bcl:Sierra Leona]]
|-
[[be-x-old:Сьера-Леонэ]]
|1
[[bg:Сиера Леоне]]
| [[Заходняя вобласць (Сьера-Леонэ)|Заходняя вобласць]]
[[bjn:Sierra Leone]]
| Western Area
[[bm:Sera Leon]]
| align=right| 950,9
[[bn:সিয়েরা লিওন]]
| align=right| 0,56
[[bo:སི་ར་ལེ་ཨོན།]]
| align=right| 1698
[[bpy:সিয়েরা লিওন]]
| align=right| 2
[[br:Sierra Leone]]
| [[Фрытаўн]]
[[bs:Sijera Leone]]
|-
[[ca:Sierra Leone]]
|2
[[ceb:Sierra Leone]]
| [[Усходняя правінцыя (Сьера-Леонэ)|Усходняя правінцыя]]
[[ckb:سیەرالیۆن]]
| Eastern Province
[[crh:Syerra Leone]]
| align=right| 1187,5
[[cs:Sierra Leone]]
| align=right| 15,6
[[cy:Sierra Leone]]
| align=right| 76
[[da:Sierra Leone]]
| align=right| 3
[[de:Sierra Leone]]
| [[Кенема]]
[[diq:Sierra Leone]]
|-
[[dv:ސެރެލިއޯން]]
|3
[[ee:Sierra Leone]]
| [[Паўночная правінцыя, Сьера-Леонэ|Паўночная правінцыя]]
[[el:Σιέρα Λεόνε]]
| Northern Province
[[en:Sierra Leone]]
| align=right| 1718,2
[[eo:Siera-Leono]]
| align=right| 35,9
[[es:Sierra Leona]]
| align=right| 48
[[et:Sierra Leone]]
| align=right| 5
[[eu:Sierra Leona]]
| [[Макені]]
[[ext:Sierra Leona]]
|-
[[fa:سیرالئون]]
|4
[[ff:Sarliyon]]
| [[Паўднёвая правінцыя, Сьера-Леонэ|Паўднёвая правінцыя]]
[[fi:Sierra Leone]]
| Southern Province
[[fiu-vro:Sierra Leone]]
| align=right| 1106,6
[[fr:Sierra Leone]]
| align=right| 19,7
[[frp:Siérra Leone]]
| align=right| 56
[[fy:Sierra Leöane]]
| align=right| 5
[[ga:Siarra Leon]]
| [[Бо]]
[[gd:Siarra Leòmhann]]
|}
[[gl:Serra Leoa - Sierra Leone]]

[[gv:Sierra Leone]]
== Геаграфія ==
[[he:סיירה לאונה]]
За выключэннем сталіцы, тэрыторыя краіны прадстаўляе сабой багнавую нізіну, на якой растуць [[мангра]]выя зараслі, і [[саванна]]я расліннасць з [[баабаб]]амі. Далей ад узбярэжжа пачынаюцца пласкагор’е (да 300 м), пакрытае [[лес|лясамі]], ва ўсходняй частцы краіны горы дасягаюць вышыні 1948 м (гара [[Лома Манса]]).
[[hi:सिएरा लियोन]]

[[hif:Sierra Leone]]
Клімат — [[экватарыяльны клімат|экватарыяльны]], вільготны. Дажджавая пара цягнецца з [[май|мая]] да [[кастрычнік]]а. Ападкі складаюць 3400 мм за год.
[[hr:Sijera Leone]]

[[ht:Syera Leòn]]
Тэмпература складае ад +21° С да +31° С.
[[hu:Sierra Leone]]

[[hy:Սիերա Լեոնե]]
== Эканоміка ==
[[id:Sierra Leone]]
Сьера-Леонэ адна з самых бедных краін у свеце. Гаспадарка амаль цалкам заснаваная на здабычы [[алмаз]]аў. Алмазаздабыўная галіна ў час грамадзянскай вайны была спонсарам паставак зброі («крывавыя алмазы») з Ліберыі, што прымусіла ААН накласці на алмазы ліберыйскага паходжання гандлёвае вета. Існуюць запасы і іншым карысных выкапняў: [[тытан]]у, [[баксіт]]аў.
[[ie:Sierra Leone]]

[[ilo:Sierra Leon]]
65 % насельніцтва занятыя ў [[сельская гаспадарка|сельскай гаспадарцы]], але ўзровень гаспадання застаецца вельмі нізкім.
[[io:Sierra Leone]]

[[is:Síerra Leóne]]
Бюджэт краіны ў значнай частцы складаецца з міжнароднай дапамогі.
[[it:Sierra Leone]]

[[ja:シエラレオネ]]
== Дэмаграфія ==
[[jbo:sieras. leon]]
У Сьера-Леонэ жыве 20 плямёнаў, якія складаюць 90 % насельніцтва. Самыя вялікія з іх гэта [[тэмнэ]] на поўначы і [[мендэ]] ў цэнтры і на поўдні краіны. Астатняе насельніцтва складаецца з [[Крэолы|крэолаў]], азіятаў і патомкаў англійскіх каланізатараў.
[[jv:Sierra Leone]]

[[ka:სიერა-ლეონე]]
[[Англійская мова]] з’яўляецца дзяржаўнай, але ёй валодае адукаваная меншасць, асноўная частка насельніцтва ўжывае мясцовыя мовы.
[[kg:Siera Leone]]

[[kk:Сиерра-Леоне]]
Асноўнай рэлігіяй з’яўляецца [[іслам]] (60 %), 30 % [[паганства|мясцовыя веры]], 10 % — [[хрысціянства|хрысціяне]].
[[kn:ಸಿಯೆರ್ರಾ ಲಿಯೋನ್]]

[[ko:시에라리온]]
Сярэдняя працягласць жыцця складае 37 гадоў.
[[ku:Sierra Leone]]

[[kw:Sierra Leon]]
== Культура ==
[[la:Mons Leoninus]]
Сучасная сістэма адукацыі ў Сьера-Леонэ вядзе паходжанне ад першых англійскіх паселішчаў у гэтых раёнаў [[18 стагоддзе|XVIII]] — пачатку [[19 стагоддзе|XIX стагоддзяў]]. Для падрыхтоўкі настаўнікаў і святароў з ліку афрыканцаў у [[1827]] годзе было адчынена першая вышэйшая навучальная ўстанова — [[каледж Фуа-Бей]]. Да канца [[Першая сусветная вайна|Першай сусветнай вайны]] ўсе навучальныя ўстановы размяшчаліся на ўзбярэжжы. Да [[Другая сусветная вайна|Другой сусветнай вайны]] сістэма адукацыі пранікла ва ўнутраныя раёны краіны.
[[lb:Sierra Leone]]

[[li:Sierra Leone]]
У [[1991]] годзе ў Сьера-Леонэ было каля 2000 пачатковых школаў (414 тыс. навучэнцаў), 227 сярэдніх школаў (116 тыс. навучэнцаў).
[[lij:Sierra Lion]]

[[lmo:Sierra Leone]]
Ва [[універсітэт Сьера-Леонэ|ўніверсітэце Сьера-Леонэ]], заснаваным на базе каледжу Фуа-Бей і ўніверсітэцкага каледжа Нджала, вывучаліся 2,3 тыс. студэнтаў. Акрамя таго ў краіне існавалі 16 педагагічных і тэхнічных каледжаў.
[[ln:Sierra Leone]]

[[lt:Siera Leonė]]
Пасля грамадзянскай вайны шмат навучальных устаноў было зруйнавана.
[[lv:Sjerraleone]]

[[mk:Сиера Леоне]]
{{Зноскі}}
[[ml:സീറാ ലിയോൺ]]

[[mn:Сьерра-Леоне]]
== Літаратура ==
[[mr:सियेरा लिओन]]
* {{крыніцы/БелЭн|15|Сье́ра-Лео́не, Рэспубліка Сьера-Леоне|[[Кацярына Анатольеўна Анціпава|Анціпава К. А.]] (прырода, насельніцтва, гаспадарка)|326—327}}
[[mrj:Сьерра-Леоне]]
* {{крыніцы/ВСМ|Сьерра-Леоне, Республика Сьерра-Леоне|371—372}}
[[ms:Sierra Leone]]
* {{крыніцы/ГЭС (1989)|Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне|461—462}}
[[mt:Sierra Leone]]
* {{крыніцы/ГНМ (2002)|Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне|404}}
[[my:ဆီရာလီယွန်နိုင်ငံ]]
* Сьерра-Леоне // ''Шемарин A. Г.'' Страны мира — М.: Издательский дом «Пилиrрим», 1998. — 304 с., илл. — 41 000 экз. — (Детская энциклопедия) — ISBN 5—89234—007—4.{{ref-ru}}
[[nah:Tepētlah Leona]]
* {{ВСЭ3|Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне|том=25|старонкі=145—148}}
[[nds:Sierra Leone]]

[[nl:Sierra Leone]]
== Спасылкі ==
[[nn:Sierra Leone]]
{{Commons|Category:}}
[[no:Sierra Leone]]

[[nov:Siera Leone]]
{{Афрыканскі саюз}}
[[nso:Sierra Leone]]
{{АІК}}
[[nv:Náshdóítsoh Bitsiijįʼ Daditłʼooʼígíí Bidził]]
{{Вонкавыя спасылкі}}
[[oc:Sierra Leone]]
[[Катэгорыя:Сьера-Леонэ| ]]
[[os:Сьеррæ-Леоне]]
[[pam:Sierra Leone]]
[[pl:Sierra Leone]]
[[pms:Sierra Leone]]
[[pnb:سیرالیون]]
[[ps:سېرالیون]]
[[pt:Serra Leoa]]
[[qu:Liyun Urqu]]
[[ro:Sierra Leone]]
[[ru:Сьерра-Леоне]]
[[rw:Siyera Lewone]]
[[sa:सियारा-लियोन]]
[[sah:Сьерра Леоне]]
[[sc:Sierra Leone]]
[[scn:Serra Liuni]]
[[sco:Sierra Leone]]
[[se:Sierra Leone]]
[[sg:Sierä-Leône]]
[[sh:Sijera Leone]]
[[simple:Sierra Leone]]
[[sk:Sierra Leone]]
[[sl:Sierra Leone]]
[[so:Sierra Leone]]
[[sq:Siera Leone]]
[[sr:Сијера Леоне]]
[[ss:ISiriya-Liyoni]]
[[stq:Sierra Leone]]
[[su:Sierra Leone]]
[[sv:Sierra Leone]]
[[sw:Sierra Leone]]
[[szl:Sierra Leone]]
[[ta:சியேரா லியோனி]]
[[tg:Сиерра Леоне]]
[[th:ประเทศเซียร์ราลีโอน]]
[[tk:Sýerra Leone]]
[[tl:Sierra Leone]]
[[tpi:Sierra Leone]]
[[tr:Sierra Leone]]
[[ts:Sierra Leone]]
[[tw:Sierra Leone]]
[[ug:سيېررا لېئونې]]
[[uk:Сьєрра-Леоне]]
[[ur:سیرالیون]]
[[uz:Siyerra Leon]]
[[vec:Siera Leon]]
[[vi:Sierra Leone]]
[[vo:Sieraleonän]]
[[war:Sierra Leone]]
[[wo:Siraa Leyoon]]
[[xal:Сьералегонмудин Орн]]
[[yo:Siẹrra Léònè]]
[[zh:塞拉利昂]]
[[zh-min-nan:Sierra Leone]]
[[zh-yue:塞拉利昂]]

Актуальная версія на 19:30, 27 мая 2024

Рэспубліка Сьера-Леонэ
Republic of Sierra Leone (англ.)
Republic na Salone (крыа)
Герб Сьера-Леонэ
Сцяг Сьера-Леонэ Герб Сьера-Леонэ
Дэвіз: «Unity — Freedom — Justice (Адзінства — Свабода — Справядлівасць)»
Гімн: «High We Exalt Thee, Realm of the Free»
Дата незалежнасці 27 красавіка 1961 (ад Вялікабрытаніі)
Афіцыйная мова англійская
Сталіца Фрытаўн
Найбуйнейшыя гарады Фрытаўн, Бо, Кенема
Форма кіравання Унітарная прэзідэнцкая рэспубліка
Прэзідэнт
Віцэ-прэзідэнт
Галоўны міністр 		Джуліус Маада Бія
Махамед Джульдэх Джалах
Дэвід Сенге
Плошча
• Усяго
• % воднай паверхні
71 740 км²
0,2
Насельніцтва
• Ацэнка (2011)
• Шчыльнасць
5 363 669 [1] чал.
76 чал./км²
ІРЧП (2013) ▲ 0,359 (нізкі) (177-ы)
Валюта Леонэ Сьера-Леонэ
Інтэрнэт-дамен .sl
Код ISO (Alpha-2) SL
Код ISO (Alpha-3) SLE
Код МАК SLE
Тэлефонны код +232
Часавыя паясы 0

Сье́ра-Лео́нэ (англ.: Sierra Leone), афіцыйая назва Рэспубліка Сьера-Леонэ (англ.: Republic of Sierra Leone
крыа: Republic na Salone) — краіна ў Заходняй Афрыцы, мае выхад да Атлантычнага акіяна. Мяжуе з Гвінеяй (652 км) і Ліберыяй (306 км). Сталіца краіны — горад Фрытаўн.

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]
  • ХV стагоддзе — партугальцы заснавалі на тэрыторыі Сьера-Леоне першыя факторыі.
  • 1787 год — заснаванне Фрытаўну вызваленымі рабамі.
  • 1808 год — узбярэжныя раёны Сьера-Леоне сталі брытанскай калоніяй.
  • 1961 год — Сьера-Леоне атрымала незалежнасць, да ўлады прыйшла Народная партыя.
  • 1967 год — здзейснены пераварот, мэтай якога было спыненне выбараў, у выніку якіх да ўлады мог прыйсці Усенародны кангрэс.
  • 1968—1971 — адбылося некалькі пераваротаў і путчаў, вынікам якіх стаў прыход да ўлады Усенароднага кангрэсу, які ў 1970—1980-я гады быў кіруючай партыяй, а з 1977 да 1989 — адзінай дазволенай.
  • 1991—2002 — грамадзянская этнічная вайна, распачатая Аб’яднаным рэвалюцыйным фронтам, пры падтрымцы Ліберыі. Вызначыліся супярэчнасці паміж мусульманскай і хрысціянскай абшчынамі.
  • 1996 — прэзідэнцкія выбары, якія выйграў Ахмат Каба.
  • 1997 — пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшоў маёр Джоні Пол Карома.
  • 1998 — ваенная інтэрвенцыя міжнародных ваенных сіл на чале з Нігерыяй, якія падтрымлівалі звергнутага прэзідэнта Кабы.
  • 1999 — паўстанцы з Аб’яднанага рэвалюцыйнага фронту штурмуюць сталіцу. Мірныя перамовы прывялі да вяртання прэзідэнта Кабы, прадстаўнікі паўстанцаў увайшлі ва ўрад, іх лідар Фодэ Санко стаў віцэ-прэзідэнтам.

Праўленне Джуліус Маада Бія (2018—ц.ч.)

[правіць | правіць зыходнік]

У сакавіку 2018 года ў Сьера-Леонэ прайшлі ўсеагульныя выбары, у якіх дзеючы прэзідэнт Эрнест Бай Карома не меў права ўдзельнічаць па Канстытуцыі. У 1-м туры ніводны кандыдат у прэзідэнты не набраў 55 % галасоў, якія былі неабходныя для перамогі. У 2-і тур выйшлі кандыдат ад кіруючай партыі Усенародны кангрэс Самура Камара і кандыдат ад апазіцыйнай Народнай партыі генерал Джуліус Маада Бія. У выніку перамогу атрымаў Джуліус Маада Бія, набраўшы 51,8 % галасоў. Большасць галасоў у 149-мясцовы парламент атрымала правячая партыя «Усенародны кангрэс» (68 мандатаў). Народная партыя атрымала толькі 49 мандатаў[3].

У жніўні 2022 года ў Сьера-Леонэ ўспыхнулі пратэсты і жорсткія беспарадкі. Пратэсты былі сканцэнтраваны ў сталіцы Фрытаўне і на поўначы, уключаючы гарады Макені і Камакві[4][5]. Прычынай пратэстаў стаў нізкі узровень жыцця жыхароў краіны. Была ўведзена агульнанацыянальная каменданцкая гадзіна. Падчас пратэстаў загінула не менш за 27 мірных жыхароў і 6 паліцэскіх[6].

У чэрвені 2023 года адбыліся ўсеагульныя выбары на якіх перамогу атрымаў прэзідэнт Джуліус Маада Бія (56.17 % галасоў) і прапрэзідэнцкая Народная партыя (81 мандат з 149). Апазіцыны кандыдат Самура Камара набраў 41,16 % галасоў, а яго партыя «Усенародны кангрэс» атрымала толькі 54 мандата. Самура Камара і яго партыя запатрабавалі паўторных выбараў, спасылаючыся на «абуральныя парушэнні»[7].

Палітыка

[правіць | правіць зыходнік]

Сьера-Леонэ — гэта рэспубліка з шматпартыйнай палітычнай сістэмай, выканаўчая ўлада належыць прэзідэнту, які выбіраецца на пяцігадовы тэрмін. Ён назначае Кабінет міністраў. Аднапалатны парламент складаецца з 124 дэпутатаў. 112 з іх выбіраюцца разам з прэзідэнтам, астатнія — гэта самыя выбітныя прадстаўнікі грамадства.

Адміністрацыйны падзел

[правіць | правіць зыходнік]

Сьера-Леонэ дзеліцца на 3 правінцыі і Заходнюю вобласць (сталічную), якія ў сваю чаргу дзеляцца на 15 акруг:

Правінцыі Сьера-Леонэ
№ Правінцыя
 па-англійску
 Насельніцтва
(2004), тыс. чал. 		Плошча,
тыс. км² 		Шчыльнасць,
чал./км² 		Колькасць
акруг 		Цэнтр
1 Заходняя вобласць Western Area 950,9 0,56 1698 2 Фрытаўн
2 Усходняя правінцыя Eastern Province 1187,5 15,6 76 3 Кенема
3 Паўночная правінцыя Northern Province 1718,2 35,9 48 5 Макені
4 Паўднёвая правінцыя Southern Province 1106,6 19,7 56 5 Бо

Геаграфія

[правіць | правіць зыходнік]

За выключэннем сталіцы, тэрыторыя краіны прадстаўляе сабой багнавую нізіну, на якой растуць мангравыя зараслі, і саванная расліннасць з баабабамі. Далей ад узбярэжжа пачынаюцца пласкагор’е (да 300 м), пакрытае лясамі, ва ўсходняй частцы краіны горы дасягаюць вышыні 1948 м (гара Лома Манса).

Клімат — экватарыяльны, вільготны. Дажджавая пара цягнецца з мая да кастрычніка. Ападкі складаюць 3400 мм за год.

Тэмпература складае ад +21° С да +31° С.

Эканоміка

[правіць | правіць зыходнік]

Сьера-Леонэ адна з самых бедных краін у свеце. Гаспадарка амаль цалкам заснаваная на здабычы алмазаў. Алмазаздабыўная галіна ў час грамадзянскай вайны была спонсарам паставак зброі («крывавыя алмазы») з Ліберыі, што прымусіла ААН накласці на алмазы ліберыйскага паходжання гандлёвае вета. Існуюць запасы і іншым карысных выкапняў: тытану, баксітаў.

65 % насельніцтва занятыя ў сельскай гаспадарцы, але ўзровень гаспадання застаецца вельмі нізкім.

Бюджэт краіны ў значнай частцы складаецца з міжнароднай дапамогі.

Дэмаграфія

[правіць | правіць зыходнік]

У Сьера-Леонэ жыве 20 плямёнаў, якія складаюць 90 % насельніцтва. Самыя вялікія з іх гэта тэмнэ на поўначы і мендэ ў цэнтры і на поўдні краіны. Астатняе насельніцтва складаецца з крэолаў, азіятаў і патомкаў англійскіх каланізатараў.

Англійская мова з’яўляецца дзяржаўнай, але ёй валодае адукаваная меншасць, асноўная частка насельніцтва ўжывае мясцовыя мовы.

Асноўнай рэлігіяй з’яўляецца іслам (60 %), 30 % мясцовыя веры, 10 % — хрысціяне.

Сярэдняя працягласць жыцця складае 37 гадоў.

Культура

[правіць | правіць зыходнік]

Сучасная сістэма адукацыі ў Сьера-Леонэ вядзе паходжанне ад першых англійскіх паселішчаў у гэтых раёнаў XVIII — пачатку XIX стагоддзяў. Для падрыхтоўкі настаўнікаў і святароў з ліку афрыканцаў у 1827 годзе было адчынена першая вышэйшая навучальная ўстанова — каледж Фуа-Бей. Да канца Першай сусветнай вайны ўсе навучальныя ўстановы размяшчаліся на ўзбярэжжы. Да Другой сусветнай вайны сістэма адукацыі пранікла ва ўнутраныя раёны краіны.

У 1991 годзе ў Сьера-Леонэ было каля 2000 пачатковых школаў (414 тыс. навучэнцаў), 227 сярэдніх школаў (116 тыс. навучэнцаў).

Ва ўніверсітэце Сьера-Леонэ, заснаваным на базе каледжу Фуа-Бей і ўніверсітэцкага каледжа Нджала, вывучаліся 2,3 тыс. студэнтаў. Акрамя таго ў краіне існавалі 16 педагагічных і тэхнічных каледжаў.

Пасля грамадзянскай вайны шмат навучальных устаноў было зруйнавана.

Зноскі

  1. ↑ Africa: Sierra Leone(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 12 чэрвеня 2007. Праверана 15 ліпеня 2014.
  2. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2020f/africa
  3. ↑ Abu-Bakarr Jalloh. Sierra Leone heads into hotly contested election runoff (англ.). Deutsche Welle (30 сакавіка 2018). Праверана 26 лістапада 2023.
  4. ↑ Cooper Inveen, Umaru Fofana. Sierra Leone imposes nationwide curfew amid deadly anti-government protests (англ.). Reuters (11 жніўня 2022). Праверана 27 лістапада 2023.
  5. ↑ Sierra Leone: Seven months after August’s protests which turned violent in some locations, no justice yet for those injured or the families of those killed (англ.). Amnesty International (20 сакавіка 2023). Праверана 27 лістапада 2023.
  6. ↑ Hayden, Sally. Death in Sierra Leone: When protest turned to tragedy, the state offered money but no remorse (англ.). The Irish Times (2 снежня 2022). Праверана 27 лістапада 2023.
  7. ↑ Umaru Fofana. Sierra Leone's main opposition party demands rerun of general election (англ.). Reuters (1 ліпеня 2023). Праверана 27 лістапада 2023.

Літаратура

[правіць | правіць зыходнік]
  • Анціпава К. А. (прырода, насельніцтва, гаспадарка). Сье́ра-Лео́не, Рэспубліка Сьера-Леоне // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 326—327. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
  • Сьерра-Леоне, Республика Сьерра-Леоне // Все страны мира от А до Я / Сост. Л. П. Бушуева. — Ростов-на-Дону: Владис, 2010. — С. 371—372. — 512 с. — (Золотая библиотека). — 2 500 экз. — ISBN 978-5-9567-0871-2. (руск.)
  • Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне // Географический энциклопедический словарь: Географические названия (руск.) / Гл. ред. А. Ф. Трёшников; Ред. кол.: Э. Б. Алаев, П. М. Алампиев (зам. гл. ред.) и др. — 2-е изд., исправл. и дополн. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — С. 461—462. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
  • Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне // Географические названия мира: Топонимический словарь: Ок. 5000 единиц (руск.) / Е. М. Поспелов; Отв. ред. P. A. Агеева. — 2-е изд., стереотип.. — М.: Русские сло­вари: ООО «Издательство Астрель»: ООО «Издательство ACT», 2002. — С. 404. — 512 с. — ISBN 5-17-001389-2 (ООО «Издательство ACT»), ISBN 5-271-00446-5 (ООО «Издательство Астрель»), ISBN 5-93259-014-9 (Издательство «Русские словари»).
  • Сьерра-Леоне // Шемарин A. Г. Страны мира — М.: Издательский дом «Пилиrрим», 1998. — 304 с., илл. — 41 000 экз. — (Детская энциклопедия) — ISBN 5—89234—007—4. (руск.)
  • Сье́рра-Лео́не, Республика Сьерра-Леоне // Т. 25. Струнино — Тихорецк. — М. : Советская энциклопедия, 1976. — С. 145—148. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978). (руск.)

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Сьера-Леонэ&oldid=4750731"