Гай Юлій Цэзар

Гай Юлій Цэзар (лац.: Gaius Iulius Caesar; 12 ці 13 ліпеня 100 да н.э. — 15 сакавіка 44 да н.э.) — старажытнарымскі дзяржаўны і палітычны дзеяч, палкаводзец, пісьменнік. Консул 59, 48, 46, 45 і 44 гадоў да н.э., дыктатар 49, 48—47 і 46—44 гадоў да н.э., вялікі пантыфік з 63 года да н.э.

Гай Юлій Цэзар
лац.: GAIVS IVLIVS CAESAR лац.: DIVVS IVLIVS
Пажыццёвы дыктатар Рымскай рэспублікі з лютага па 15 сакавіка 44 года да н.э.
Сумесна з	Марк Эмілій Лепід
Пераемнік	пасада скасавана
Консул Рымскай рэспублікі з 1 студзеня па 15 сакавіка 44 года да н.э.
Сумесна з	Марк Антоній
Пераемнік	суфект — Публій Карнелій Далабела
Консул без калегі з 1 студзеня па 1 кастрычніка 45 года да н.э.
Папярэднік	Гай Юлій Цэзар і Марк Эмілій Лепід
Пераемнік	консулы-суфекты з 1 кастрычніка — Квінт Фабій Максім, Гай Трэбоній і Гай Каніній Рэбіл
Дыктатар Рымскай рэспублікі кастрычнік 49 да н.э. — 15 сакавіка 44 да н.э.
Сумесна з	Марк Антоній
Папярэднік	няма
Консул 46 да н.э.
Сумесна з	Марк Эмілій Лепід
Папярэднік	Квінт Фуфій Кален і Публій Ватыній
Пераемнік	Гай Юлій Цэзар
Дыктатар 48 — 47 гады да н.э.
Сумесна з	Марк Антоній
Консул 48 год да н.э.
Сумесна з	Публія Сервілій Ватыя Ісаўрык
Папярэднік	Гай Клаўдзій Марцэл і Луцый Карнелій Лентул Крус
Пераемнік	Квінт Фуфій Кален і Публій Ватыній
Дыктатар 49 год да н.э.
Папярэднік	Луцый Карнелій Сула
Пераемнік	Гай Юлій Цэзар
Консул 59 год да н.э.
Сумесна з	Марк Кальпурній Бібул
Папярэднік	Квінт Цэцылій Метэл Цэлер і Луцый Афраній
Пераемнік	Луцый Кальпурній Пізон Цезонін і Аўл Габіній
Вялікі пантыфік 63 — 44 гады да н.э.
Папярэднік	Квінт Цэцылій Метэл Пій
Пераемнік	Марк Эмілій Лепід
Нараджэнне	не раней за 12 ліпеня 100 да н.э. і не пазней за 13 ліпеня 100 да н.э. Рым, Рымская рэспубліка
Смерць	15 сакавіка 44 да н.э.[…] (55 гадоў) Тэатр Пампея, Рымская рэспубліка
Месца пахавання	Храм Цэзара
Род	Юліі Цэзары[d]
Бацька	Гай Юлій Цэзар Старэйшы[d][…]
Маці	Аўрэлія Кота[d][…]
Жонка	Карнелія Цыніла[d][…], Пампея Сула[…] і Кальпурнія Пізоніс[d][…]
Дзеці	Юлія Цэзарыс[d][…], Пталамей XV Цэзарыён[d] і Актавіян Аўгуст
Веравызнанне	старажытнарымская рэлігія
Партыя	папуляры[d]
Член у	Першы трыумвірат[d]
Званне	Ваенны трыбун і Імператар
Бітвы	Caesar's Civil War[d] Гальская вайна
Узнагароды	Roman triumph[d] Consecratio[d] (44 да н.э.) лаўровы вянок
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Цэзар паходзіў са старажытнай патрыцыянскай сям’і, паслядоўна займаў усе ардынарныя рымскія пасады (cursus honorum) і зрабіў сабе імя на барацьбе з кансерватыўнымі сенатарамі (аптыматамі). У 60 годзе да н.э. арганізаваў першы трыумвірат разам з двума ўплывовымі палітыкамі — Гнеем Пампеем Вялікім і Маркам Ліцыніем Красам. З 58 года да н.э. больш за восем гадоў правёў на тэрыторыі сучасных Францыі, Бельгіі, Германіі і Вялікабрытаніі ў Гальскай вайне, далучыўшы да Рымскай рэспублікi велізарную тэрыторыю ад Атлантычнага акіяна да Рэйна і набыўшы славу таленавітага палкаводца. На пачатку 49 года да н.э. пачаў грамадзянскую вайну з-за непрымірымых рознагалоссяў з сенатарамі па пытаннях дэталяў свайго вяртання ў Рым і пра гарантыі судовай недатыкальнасці за службовыя злачынствы (подкупы на выбарах, хабары службовым асобам, парушэнне дамоў, гвалтоўныя дзеянні і іншыя парушэнні). На працягу чатырох гадоў прыхільнікі сената, якія згрупаваліся вакол Пампея, былі разбіты Цэзарам у Італіі, Іспаніі (двойчы), Грэцыі і Афрыцы, таксама ім былі разбіты войскі ўладароў Егіпта і Понта. Прытрымліваўся палітыкі міласэрнасці, але ў той жа час пакараў смерцю шэраг сваіх ключавых апанентаў. Дамогшыся поўнай перамогі над праціўнікамі, сканцэнтраваў у сваіх руках уладу консула і надзвычайныя паўнамоцтвы дыктатара (урэшце — у якасці пажыццёвай пасады), правёў шэраг рэформаў ва ўсіх сферах жыцця грамадства. Пры жыцці Цэзара пачалося яго абагаўленне, ганаровы тытул палкаводца-пераможца «імператар» стаў часткай яго імя, аднак ён адмаўляўся ад улады старажытных рымскіх цароў. Пасля забойства Цэзара групай сенатараў на чале з Маркам Юніем Брутам пляменнік Цэзара Гай Актавій прыняў яго імя і атрымаў большую частку спадчыны паводле завяшчання, стаўшы пасля першым імператарам.

Да Цэзара розна ставіліся пры жыцці і такая традыцыя захавалася ў Рымскай імперыі: яго імя ўсяляк абялялася прыхільнікамі ўладароў, а апазіцыя ўсхваляла яго ахвяр і змоўнікаў супраць яго. Вельмі папулярнай была асоба Цэзара ў Сярэднявечча і Новы час. Апроч палітычнай і ваеннай дзейнасці Цэзар вядомы і як літаратар. Дзякуючы прастаце і выразнасці стылю яго сачыненні лічацца класікай старажытнарымскай літаратуры і выкарыстоўваюцца пры навучанні лацінскай мове. Ад імя Юлія Цэзара паходзяць тытулы кайзер і цар, а таксама назва сёмага месяца ў многіх мовах свету.

Пачатак кар’еры

Нарадзіўся ў вельмі знатнай, але беднай патрыцыянскай сям’і Юліяў, якія ўзводзілі сваё паходжанне да багіні Венеры і цара Анка Марцыя. Дакладная дата яго нараджэння невядомая, бо пачаткі адпаведных біяграфічных твораў Плутарха і Светонія не захаваліся. Падчас панавання ў Рыме дыктатара Сулы у 82 — 79 да н.э. быў вымушаны збегчы з Рыма і хавацца ў Азіі, бо Цэзар быў сваяком Марыя і Цыны, ворагаў Сулы. Акрамя таго, Сула спрабаваў развесці Цэзара з яго жонкай Карнеліяй, выкарыстоўваючы свае дыктатарскія паўнамоцтвы. У час свайго выгнання Цэзар служыў у віфінскага цара і аднойчы трапіў у палон да піратаў. У выгнанні Цэзар працягваў атрымліваць адукацыю (у прыватнасці, на востраве Родас), што потым дапамагло яму ў палітычнай кар’еры. Цэзар быў майстрам лацінскай пісьмовай мовы, а таксама быў выдатным прамоўцам.

Хутка пасля адыходу Сулы ад улады Цэзар быў абраны на малодшую грамадзянскую пасаду квестара. Смерць Сулы ў 78 да н.э. дазволіла вярнуцца да былых дэмакратычных традыцый. Адбываліся вольныя выбары магістратаў, суды зноў сталі роўнымі, і рашэнні выносіліся не па жаданню дыктатара, а так, як прагаласуюць суддзі. Цэзар быў ужо даволі значнай палітычнай фігурай, бо неаднаразова прыцягваў да суда магістратаў, якімі быў незадаволены народ (напрыклад, Далабелу і Публія Антонія). Таксама Цэзар зрабіў выдатную прамову падчас пахавання сваёй жонкі, пасля чаго ён стаў лічыцца добрым прамоўцам. У гэтай прамове ён таксама закрануў тэму паходжання свайго роду ад багіні Венеры. Таксама Цэзар таемна аднавіў бюсты свайго сваяка Гая Марыя, якія ў свой час знішчыў Сула.

Праз некалькі год на выбарах прэтара Цэзар перамог з вялікай перавагай, дзякуючы сваім здольнасцям прамоўцы і велізарнай папулярнасці сярод плебеяў, якія складалі большасць выбаршчыкаў. Аднак на падтрымку сваёй папулярнасці, у тым ліку на арганізацыю гульняў для народа, Цэзар патраціў безліч грошай, у выніку чаго яго фінансавае становішча вельмі пагоршылася. Менавіта ў гэты час Цэзар зблізіўся з Красам, адным з найбагацейшых рымлян таго часу. Крас бачыў у Цэзары прыладу для барацьбы супраць свайго ворага Пампея і таму шчодра азалаціў Цэзара.

У 63 да н.э., пасля смерці вялікага пантыфіка Квінта Цэцылія Метэла Пія, Цэзар быў абраны на гэтую вельмі ганаровую пасаду і стаў захавальнікам рымскіх рэлігійных традыцый, хаця на пасаду прэтэндавалі таксама два вельмі вядомых чалавека — Ісаўрык і Катул. Аднак у часы Цэзара старыя рымскія рэлігійныя традыцыі амаль не паважаліся, а ў Рыме з’яўляліся новыя культы, прынесеныя з Грэцыі, Малай Азіі, Егіпта і Блізкага Усходу, таму роля вялікага пантыфіка была значна меншая, чым раней.

У тым жа 63 да н.э. Рым перажыў найбуйнейшую спробу незадаволеных існуючым ладам кіравання здзейсніць дзяржаўны пераварот — змову Катыліны. Лічылася, што Цэзар меў дачыненне да змовы, а раней, у 65 да н.э., ён нібыта быў адным з галоўных асоб першай спробы змовы. Аднак доказаў удзелу Цэзара ў змове не было, таму супраць яго не былі выстаўленыя прамыя абвінавачванні. Аднак Катон Малодшы ў сваёй прамове ў сенаце паспрабаваў абвінаваціць Цэзара ў дачыненні да змовы, але Цыцэрон, які кіраваў раскрыццём змовы і пакараннем вінаватых, не стаў прымаць меры супраць Цэзара, улічваючы папулярнасць Цэзара сярод плебеяў.

Кампанія Цэзара ў Далёкай Іспаніі. Сіняй пункцірнай лініяй пазначаны прыкладныя межы рымскіх правінцый. У дужках паказаны сучасныя назвы старажытных гарадоў, курсівам у дужках — лацінскія назвы правінцый.

Пасля прэтарства ў Рыме Цэзар выехаў у падначаленую яму на нейкі тэрмін правінцыю Дальняя Іспанія. У Іспаніі Цэзар правёў некалькі невялікіх вайсковых кампаній і атрымаў навыкі ваяра і военачальніка, якія потым спатрэбіліся яму ў Галіі. Плутарх распавядае, што калі Цэзар ехаў у падначаленую яму Іспанію і калі ён праязджаў праз невялікае селішча, Цэзар у адказ на нейкі жарт сваіх сяброў сказаў: «Што да мяне, я б хацеў быць першым тут, чым другім у Рыме».

Трыумвірат і консульства

Цэзар стаў буйной і вядомай самастойнай палітычнай фігурай, абапіраючыся на рымскіх плебеяў, нягледзячы на сваё патрыцыянскае паходжанне. У Цэзара з’явілілся і першыя ворагі — перш за ўсё, гэта былі сенатары са старых і паважаных сямействаў, якія вельмі крытычна ставіліся да так званых «папуляраў», да ліку якіх належаў і Цэзар.

Падзел правінцый паміж трыумвірамі пасля нарады ў Луцы ў 56 годзе да н.э. (заваяванні Цэзара не паказаны):      Цэзар: Цызальпійская Галія, Нарбонская Галія, Ілірык.      Пампей: Блізкая Іспанія, Далёкая Іспанія.      Крас: Сірыя.      Іншыя правінцыі Рымскай рэспублікі.

Калі Цэзар вярнуўся з Іспаніі, ён спрабаваў адначасова дамагчыся трыумфа і змагацца на выбарах консулаў. На той час удзельнічаць у выбарах было магчыма толькі асабіста, а ў гэтым выпадку Цэзар страціў бы магчымасць правесці трыумф. Спачатку большасць сенатараў пагаджалася даць Цэзару магчымасць прымаць удзел у выбарах праз давераных асоб. Аднак калі наступіў дзень галасавання па пытанню, Катон Малодшы пачаў абструкцыю — прамову, якая доўжылася ўвесь дзень, і таму Цэзар быў вымушаны ахвяраваць трыумфам дзеля консульства. У тым жа 60 да н.э. незадаволены сенатам Цэзар стварыў «першы трыумвірат» з удзелам Пампея і Краса — буйных палітыкаў старэйшага пакалення і былых суланцаў, якія таксама былі незадаволеныя апошнімі дзеяннямі сенатараў. Пампей і Крас раней варожа ставіліся адзін да аднаго, яднак Цэзар здолеў памірыць іх і зацікавіць у стварэнні агульнай кааліцыі супраць сенатараў. З падтрымкай гэтых буйных палітыкаў Цэзар пачаў дамагацца вышэйшай дзяржаўнай пасады — консульства. Больш таго, ён увайшоў у саюз з нейкім Луцыем Лукцэем, даволі багатым чалавекам — планавалася, што народ абярэ консуламі Цэзара і Лукцэя. Сенатары на чале з Катонам Малодшым супрацьпаставілі ім на выбарах Марка Кальпурнія Бібула, якога яны шчодра забяспечвалі золатам і сваёй падтрымкай. З яго дапамогай яны планавалі мінімізаваць уплыў Цэзара на дзяржаўныя справы, бо консульства было калегіяльнай пасадай і ўсе важныя рашэнні павінны былі прымацца толькі са згоды абодвух консулаў. На выбарах былі абраныя Цэзар і Бібул.

Цэзар даволі жорстка расправіўся з Бібулам — прыхільнікі першага прымусілі яго хавацца, не даючы займацца прамымі абавязкамі. Прыхільнікі Катона, якія складалі большасць у сенаце, актыўна выступалі супраць усіх законаў Цэзара, якія былі накіраваны на паляпшэнне жыцця плебеяў. У адказ Цэзар арыштаваў Катона і запалохаў Цыцэрона — двух лідараў сенатарскай партыі.

Цэзар у Галіі. Грамадзянская вайна

Гальская вайна (анімаваная карта)
     — Рымская рэспубліка да пачатку вайны↗ — дзеянні Цэзара
↗ — дзеянні галаў і іх саюзнікаў
X — бітвы; спачатку паказваецца старажытны тапонім, у дужках — сучасны (калі ёсць)
Шэрым колерам пазначаны гарады, праз якія праходзіў шлях Цэзара; сучасная назва горада даецца ў дужках
Шэрым курсівам пазначаны нейтральныя і саюзныя Рыму плямёны
Сінім колерам пазначаны варожыя плямёны, палкаводцы і гарады

Пасля заканчэння свайго консульства Цэзар накіраваўся ў Галію. Гальская вайна доўжылася амаль 10 гадоў амаль без перапынкаў. За гэты час Цэзар са сваімі легіёнамі паступова падпарадкаваў Рыму ўсю тэрыторыю сучаснай Францыі, а таксама частку Бельгіі. Падчас гальскай кампаніі Цэзар набыў вялікую папулярнасць сярод легіянераў. Пазней менавіта безумоўная падтрымка з боку легіёнаў дазволіла Цэзару пачаць грамадзянскую вайну і разбіць сваіх ворагаў па чарзе.

Падчас знаходжання ў Галіі Цэзар уважліва сачыў за справамі ў Рыме і перапісваўся з Пампеем і Красам. Аднак калі Крас памёр у Сірыі, а папулярнасць Цэзара, выкліканая перамогамі ў Галіі і пашырэннем Рымскай дзяржавы, засланіла папулярнасць Пампея, апошні заключыў саюз з варожа настроеным да Цэзара сенатам. Сенат са згоды Пампея пачаў патрабаваць вяртання Цэзара ў Рым з той прычыны, што вайна ўжо скончана. Больш таго, сенатары патрабавалі распусціць легіёны і даць сенату поўную справаздачу аб сваіх дзеяннях, у той час як Пампей хутка збіраў войска (афіцыйна — для кампаніі супраць Парфіі). Цэзар адмовіўся гэта зрабіць, і хутка пасля гэтага пачалася грамадзянская вайна 49 — 45 да н.э.

Грамадзянская вайна паміж Цэзарам і Пампеем

Асноўны артыкул: Грамадзянская вайна 49 – 45 да н.э.

Падчас гэтай вайны Цэзар правёў кампаніі ў Італіі, Іспаніі, Грэцыі і Егіпце.

10 студзеня 49 да н.э. Цэзар перайшоў праз пагранічную раку Рубікон і хутка захапіў Рым, з якога паспеў збегчы ўвесь сенат на чале з Пампеем. Апошні вырашыў арганізаваць супраціўленне Цэзару ў Грэцыі і адплыў з Італіі. Цэзар спачатку правёў кампанію супраць пампеянцаў у Іспаніі і толькі потым высадзіўся ў Грэцыі. Першыя некалькі бітваў былі беспаспяховымі для Цэзара, аднак ён здолеў перавесці ваенныя дзеянні з горыстага Эпіру (сучасная Албанія і заходняя Грэцыя) на ўзбярэжжа Эгейскага мора. Там адбылася галоўная бітва грамадзянскай вайны — бітва пад Фарсалам у 48 да н.э., у якой Цэзар цалкам перамог армію Пампея. Пампей збег у Егіпет, але там яго схапілі і забілі па загаду егіпецкага цара. Пасля таго, як Цэзар прыплыў у Егіпет, ён умяшаўся ва ўнутрыегіпецкія інтрыгі на баку кандыдаткі на царскі трон Клеапатры. Пасля перамогі Цэзар пачаў афрыканскую кампанію на тэрыторыі сучаснага Туніса, дзе Цэзару процістаяў яго стары вораг Катон Малодшы. Катон скончыў жыццё самагубствам падчас аблогі крэпасці Утыка Цэзарам. Нарэшце, Цэзар правёў апошнюю кампанію — зноў у Іспаніі, дзе ён перамог апошніх пампеянцаў.

Ваенныя дзеянні грамадзянскай вайны 49—45 гадоў да н.э. Тонкай чорнай лініяй паказаны межы Рымскай рэспублікі, пункцірам — межы правінцый
↗ — дзеянні Цэзара;
↗ — дзеянні паплечнікаў Цэзара;
↗ — дзеянні Пампея;
     Перамогі Цэзара і ўзятыя ім гарады     Перамогі Пампея     Буйныя гарады

Пасля грамадзянскай вайны. Забойства Цэзара

Карл Тэадор фон Пілоці — Забойства Цэзара ў сенаце

Яшчэ падчас грамадзянскай вайны рымляне надалі Цэзару амаль усе магчымыя тытулы, а ў лютым 44 да н.э. Цэзар быў са згоды ўсяго рымскага народа абвешчаны пажыццёвым дыктатарам. У той жа час некаторыя з яго прыхільнікаў актыўна прасоўвалі ідэю аб прысваенні Цэзару яшчэ і царскага тытула, што выклікала вельмі стрыманую рэакцыю сярод рымлян і вельмі негатыўную — сярод некаторых патрыцыяў. Хаця Цэзар адмовіўся ад прыняцця царскага тытула, менавіта імкненне да адкрытай царскай улады лічыцца галоўнай прычынай замаху на яго жыццё.

З прычыны таго, што Цэзар збіраўся ісці на вайну супраць Парфіі, нездаволеныя патрыцыі дамовіліся забіць Цэзара ў самым хуткім часе. Цэзар быў забіты 15 сакавіка 44 да н.э. падчас пасяджэння сената. Змоўшчыкі, сярод якiх былі вельмі блізкія да Цэзара людзі, нанеслі яму 23 удары кінжаламі.

Асоба Цэзара

Знойдзены на дне Роны бюст, які атаясамляецца з Цэзарам.

Цэзар з’яўляецца, мабыць, самым вядомым рымлянінам. Яшчэ сучаснікі падкрэслівалі яго станоўчыя звычкі і здольнасці, а адмоўныя замоўчвалі. Яго асоба заўсёды была ў цэнтры грамадскай увагі, таму да нас дайшло шмат апісанняў яго асобы. Напрыклад, вядома, што ў Цэзара была лысіна, і таму ён карыстаўся магчымасцю безабмежавана насіць лаўровы вянок. Яго абвінавачвалі ў вядзенні распуснага ладу жыцця — некаторыя называлі яго «муж усіх жонак і жонка ўсіх мужоў». У той жа час усе адзначалі, што Цэзар не піў віно ў вялікіх аб’ёмах, з-за чаго Катон Малодшы заўважыў, што «Цэзар адзіны з усіх узяўся за дзяржаўны пераварот цвярозым».

З-за свайго ладу жыцця і асабліва з-за неабходнасці падтрымкі сваёй папулярнасці Цэзар рабаваў падначаленыя яму правінцыі як у часы вайны, а ў Галіі рабаваў нават буйнейшыя капішчы галаў. Акрамя таго, у год свайго консульства Цэзар, карыстаючыся сваімі паўнамоцтвамі, падмяніў у дзяржаўнай скарбніцы 3000 рымскіх фунтаў золата меддзю.

Цэзар выдатна валодаў зброяй і кіраваў канём, а таксама выдатна праводзіў усе бітвы, у якіх удзельнічаў. Са сваімі салдатамі ён быў у вельмі добрых адносінах, і яны амаль ніколі не выступалі супраць яго, нават калі ён вёў іх на грамадзянскую вайну супраць іншых рымскіх грамадзян.

Сучаснікамі адзначаецца таксама яго мяккасць. Пры магчымасці Цэзар імкнуўся замірыцца з усімі сваімі ворагамі, нават з Пампеем і Катонам. Цэзар з радасцю прыняў Цыцэрона, які быў адным з лідараў кансерватыўнай большасці сенатараў. Пасля перамогі ў грамадзянскай вайне Цэзар дазволіў усім пампеянцам вярнуцца ў Рым, і ніхто з іх не быў пакараны. Змоўшчыкаў, пра якіх яму было вядома, ён не пакараў смерцю, а толькі казаў, што яму вядомыя ўсе іх планы.

Ацэнка дзейнасці Цэзара

Помнік Юлію Цэзару на Віа дэі Форы Імперыялі ў Рыме (копія з арыгінала, які захоўваецца ў Ватыканскіх музеях).

Праўленне Цэзара лічаць адным з галоўных момантаў у працэсе пераходу ад Рэспублікі да Імперыі, бо менавіта ён пачаў ламаць рэспубліканскія дзяржаўныя звычаі і ўсталёўваць новыя. Выдатны гісторык, лаўрэат Нобелеўскай прэміі па літаратуры Тэадор Момзен у сваёй фундаментальнай «Рымскай гісторыі» ўсімі сродкамі ўзвышаў Цэзара, паралельна прыніжаючы ўсіх сучасных яму палітыкаў, і перш за ўсё Пампея. Аднак лічыцца, што пазіцыя Момзена знаходзілася пад уплывам палітычных падзей у Германіі канца XIX стагоддзя. Шмат хто з гісторыкаў пачатку XX стагоддзя палемізаваў з Момзенам адносна яго поглядаў, і ў тым ліку адносна яго відавочна цэзарыянскай пазіцыі. У больш позніх, у тым ліку сучасных працах дзейнасць Цэзара ацэньваецца нейтральна і на фоне сучаснай яму вельмі складанай эпохі.

Ад кагномена Цэзара паходзяць германская назва манарха kaiser і славянская цар. У гонар Цэзара таксама названы месяц яго нараджэння (былы квінцілій), назва якога перайшла ў многія еўрапейскія мовы.

Літаратурная дзейнасць

C. Iulii Caesaris quae extant, 1678

Нягледзячы на бесперапынны актыўны ўдзел у палітычным і ваенным жыццi, Цэзар напісаў некалькі твораў пераважна гістарычнага жанру, якія апісваюць аўтабіяграфічны досвед. Сем кніг «Запісак пра Гальскую вайну» (лац.: Commentarii de Bello Gallico) падрабязна апавядаюць пра падзеі аднайменнай вайны. Час складання гэтай працы невядомы: існуе як версія аб складанні кніг у канцы кожнага года кампаніі, так і здагадка аб напісанні ўсяго сачынення ў 52-51 гадах да н.э. У далейшым Цэзар апісаў і падзеі пачатку грамадзянскай вайны 49-45 гадоў да н.э. «Запіскі аб Грамадзянскай вайне» (лац.: Commentarii de Bello Civili) былі складзеныя каля 47 года да н.э., але так і не скончаныя: Цэзар давёў выкладанне толькі да канца 48 года да н.э. Восьмую кнігу «Запісак пра Гальскую вайну» напісаў не сам Цэзар, а яго легат Аўл Гірцый. Апрача таго, людзьмі з атачэння дыктатара былі напісаныя «Запiскi» аб Александрыйскай, Афрыканскай і Іспанскай войнах, якія працягваюць аповед аб грамадзянскай вайне. Усе гэтыя аўтары з рознай ступенню поспеху спрабавалі iмiтаваць стыль Цэзара. Акрамя таго, антычныя аўтары ведалі і іншыя сачыненні, напісаныя асабіста Цэзарам: выкананую ў юнацтве паэму пра Геракла і трагедыю «Эдып», напісаны падчас зацішша ў Гальскай вайне філалагічны трактат «Пра аналогіі», створаную падчас паходу ў Іспанію ў 46-45 гадах да н.э. паэму «Шлях», палітычны памфлет эпохі грамадзянскай вайны «Антыкатон» (адказ на панегірык «Катон» Цыцэрона) і астранамічнае апавяданне ў суаўтарстве з распрацоўшчыкам новага календара Сазігенам. Існавалі таксама зборнікі выслоўяў, прамоваў і лістоў Цэзара. Усе апошнія працы не дайшлі да нашых дзён — да знікнення некаторых твораў прыклаў руку Актавіян Аўгуст. Толькі сярод перапіскі Цыцэрона захавалася пяць кароткіх лістоў, напісаных Цэзарам (Att., IX, 6a; Att., IX, 7c; Att., IX, 13а; Att., IX, 14; Att., X, 8b).

Значны адбітак на сачыненні, якія захаваліся, наклала іх стварэнне ў складаныя для палітычнай кар’еры Цэзара гады. З-за гэтага «Запіскі аб Гальскай вайне» не толькі апавядаюць пра перамогі палкаводца і здымаюць з яго віну за паразы, але таксама і апраўдваюць саму вайну. Апаненты Гая сцвярджалі, што ён незаконна пачаў вайну i што немалыя ахвяры рымскай арміі прывялі да паслаблення ваеннай моцы рэспублікі. I таму ў «Запісках» палкаводзец даказваў справядлівасць пачатку вайны, а ўсе свае далейшыя дзеянні, уключаючы германскія і брытанскія экспедыцыі, ён матываваў абаронай доўгатэрміновых інтарэсаў Рыма і зарукаю бяспекі паўночных межаў. У «Запісках пра Грамадзянскую вайну» Цэзар апраўдваецца яшчэ больш рашуча, паколькі яму патрабавалася абгрунтаваць сумніўны пачатак грамадзянскай вайны. Ён пераносіць адказнасць за пачатак вайны на сенатараў і Пампея, паказвае на парушэнне імі юрыдычных фармальнасцяў пры аб’яўленні Цэзара па-за законам, а таксама апелюе да парушэння святых правоў народных трыбунаў. Акрамя таго, Цэзар падкрэслівае сваю гатоўнасць да складання мiру, але пры гэтым дэманструе староннасць сенатараў і Пампея. Дзеля стварэння драматычнага эфекту Цэзар актыўна выкарыстоўвае характэрныя для ўсёй антычнай гістарыяграфіі прамовы дзеючых асоб. Зазвычай яны перадаюцца ва ўскосным выглядзе, але ў найбольш драматычных момантах апавядання ўжываецца і простая мова. У «Запіскі аб Грамадзянскай вайне» Цэзар увёў прамовы сваіх супернікаў у гэтым канфлікце — Пампея і Лабіена. Пры гэтым Гай імкнецца ўздзейнічаць на чытачоў, укладваючы ў вусны апанентаў словы, якія дэманструюць іх сляпы фанатызм. Падкрэсліваючы сваё палкаводчае майстэрства, Цэзар запісвае свае разважанні ў складаных сітуацыях. Ваенныя няўдачы часцяком прыпісваюцца зменлівай Фартуне або памылкам падначаленых, аднак усе перамогі падаюцца выключна як заслугі ваеннага таленту Цэзара.

У лацінскай літаратуры да Цэзара тэрмінам Commentarii звычайна пазначалі папярэднія накіды, якія не зведалі літаратурнай апрацоўкi, з расповедам дзяржаўнага дзеяча аб сваіх дасягненнях. Па ўсёй бачнасці, вельмі сціплы выбар тэрміна Commentarii ў якасці назвы не выпадковы і быў закліканы падкрэсліць немагчымасць давядзення працы да завяршэння з-за недахопу часу. У цэлым, сачыненні Цэзара знаходзяцца пад моцным грэчаскім уплывам. Перш за ўсё, выяўляецца шэраг агульных рысаў з творамі, якія пісаў па-грэчаску Ксенафонт: іх радніць адсутнасць прадмовы, нетыповае для Commentarii выкарыстанне ў аўтабіяграфіі трэцяй асобы, а таксама простая, але адначасова старанна прадуманая мова. Складанні Цэзара адрознівае падвышаная цікавасць да геаграфічных і этнаграфічных падрабязнасцяў, характэрная для эліністычнай гістарыяграфіі, але якая яшчэ не распаўсюдзілася ў лацінскай літаратуры. Адпаведныя экскурсы Гая знаходзяцца пад уплывам грэчаскіх спецыяльных твораў — перш за ўсё, работ Пасідонія. Выяўляюцца і іншыя сляды ўплыву грэчаскай літаратуры на Цэзара. У прыватнасці, знакамітыя першыя радкі «Запісак пра Гальскую вайну» з’яўляюцца амаль даслоўнай цытатай з «Гісторыі» Фукідзіда.

Для ўсiх твораў Цэзара ўласцiвая наўмысная простасць стылю. Ён унiкае метафар і іншых сродкаў, выкарыстоўваючы словы толькі ў асноўным значэнні. Зрэшты, для выразнасці Цэзар выкарыстоўвае наўмысныя адхіленні ад сінтаксічных нормаў лацінскай мовы — гіпербатон, адсутнасць злучнікаў і іншыя. Цэзар уважлiва ставіцца да падбору слоў для сваіх твораў. Зазвычай ён пазбягае моднай у сярэдзіне I стагоддзя да н.э. штучнай архаізацыі мовы і выкарыстання тэрмінаў, якія выйшлі з ужывання, як гэта рабіў, напрыклад, Салюстый. Заўважана, што калі ў лацінскай мове існуе некалькі сінонімаў для выражэння аднаго прадмета або з’явы, Цэзар часцяком выкарыстоўвае толькі адзін з іх: у прыватнасці, flumen (рака), але не fluvius і amnis. Іншай характэрнай асаблівасцю з’яўляецца аповяд пра свае дзеянні ў трэцяй асобе («Цэзар загадаў…», «Цэзар даведаўся…») на ўзор Ксенафонта, хоць і выкарыстоўвае займеннік «нашы» (nostri). Як падкрэслівае М. фон Альбрэхт, Цэзар — адзіны буйны лацінскі пісьменнік, які нарадзіўся і вырас у Рыме і, такім чынам, меў асаблівую сувязь з гарадской латынню.

Сучаснікі па-рознаму ацэньвалі вартасці твораў Цэзара: напрыклад, Цыцэрон захапляўся яго стылем, а Гай Азіна Паліон лічыў «Запiскi» недакладнымі і тэндэцыйнымі. Пазней яго сачыненні чытаюць значна менш, і ўжо Павел Арозій меркаваў, што «Запіскі аб Гальскай вайне» напісаныя Светоніем. У Сярэднія вякі рукапісы яго прац былі распаўсюджаны ў многіх кляштарах, аднак толькі ў эпоху Адраджэння і ў ранні Новы час яго сачыненні становяцца папулярнымі ў чытаючай публікі. У XVI стагоддзі стараннямі Эразма Ратэрдамскага і, пазней, ордэна езуітаў «Запіскі аб Гальскай вайне» робяцца асноўным творам, па якім пачынаюць вывучаць лацінскую мову.

Літаратура

• Е. В. Фёдорова — Императорский Рим в лицах — Москва: Изд-во Московского университета, 1979. 461 с. (руск.)

Спасылкі

• Плутарх — «Параўнальныя жыццяпісы». Аляксандр Македонскі і Цэзар (руск.)
• Гай Светоній Транквіл — «Жыццё дванаццаці цэзараў». Боскі Цэзар (руск.)
• С. Л. Утченко — Юлий Цезарь (руск.)
• Лацінскія тэксты Цэзара і яго прадаўжальнікаў