Перайсьці да зьместу

Крыж: розьніца паміж вэрсіямі

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі
Інтэрактыўны прагляд гісторыі
← Папярэдняя зьмена
Зьмест выдалены Змесціва дададзена
ВізуальнаВікіразьметка
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.3
 
(не паказаныя 42 прамежныя вэрсіі аўтарства 8 удзельнікаў)
Радок 1: Радок 1:
[[Файл:Cross (PSF).png|300пкс|значак|Тыпы хрысьціянскіх крыжоў: грэцкі, мальтыйскі, андрэеўскі, лацінскі, патрыяршы і папскі]]
[[Файл:Cross (PSF).png|300пкс|значак|Тыпы хрысьціянскіх крыжоў: грэцкі, мальтыйскі, андрэеўскі, лацінскі, патрыяршы і папскі]]
'''Крыж''' — [[геамэтрычная фігура]], якая складаецца зь дзьвюх перакрэсьленых [[лінія]]ў або [[прастакутнік]]аў. Адзін з найбольш старажытных і пашыраных унівэрсальных сымбаляў, адзін з галоўных [[Хрысьціянства|хрысьціянскіх]] сакральных сымбаляў.
'''Крыж''' — [[геамэтрычная фігура]], якая складаецца зь дзьвюх перакрэсьленых [[Простая|лініяў]] або [[прастакутнік]]аў. Адзін з найбольш старажытных і пашыраных унівэрсальных сымбаляў, адзін з галоўных [[Хрысьціянства|хрысьціянскіх]] сакральных сымбаляў.


Зь першабытных часоў лічыўся ахоўным, рэлігійным сымбалям у многіх культурах сьвету. Быў абавязковым атрыбутам багоў у старажытнай [[Скандынавія|Скандынавіі]], [[Асырыя|Асырыі]], [[Індыя|Індыі]], [[Пэрсія|Пэрсіі]]. З IV ст. афіцыйна шануецца ў хрысьціянстве.
Зь першабытных часоў лічыўся ахоўным, рэлігійным сымбалям у многіх культурах сьвету. Быў абавязковым атрыбутам багоў у старажытнай [[Скандынавія|Скандынавіі]], [[Асырыя|Асырыі]], [[Індыя|Індыі]], [[Пэрсія|Пэрсіі]]. З IV ст. афіцыйна шануецца ў хрысьціянстве.
Радок 21: Радок 21:
Грэцкім (таксама ''Crux quadrata'') называюць крыж простай формы з канцамі роўнай даўжыні. Ён ужываўся з дагістарычных часоў у разнастайных значэньнях — як сымбаль бога сонца, бога дажджу, элемэнтаў, зь якіх утвараецца сьвет: паветра, зямлі, агню і вады. У часы раньняга хрысьціянства грэцкі крыж сымбалізаваў Хрыста. На нацыянальным [[сьцяг Грэцыі|сьцягу Грэцыі]] гэты крыж, белы на сінім, упершыню зьявіўся ў 1820 годзе як сымбаль змаганьня супраць туркаў-мусульманаў. Белы «грэцкі крыж» на чырвоным зьявіўся на вайсковым сьцягу [[Швіц (Швайцарыя)|Швіц]] ў 1291 годзе. Хоць у [[Швайцарыя|Швайцарыі]] яго малюнак на сьцягу сустракаўся з 1339 году, гэты «знак Сьвятога крыжа» («Жэнэўскі крыж») афіцыйна прынялі як нацыянальны толькі ў 1848 годзе.
Грэцкім (таксама ''Crux quadrata'') называюць крыж простай формы з канцамі роўнай даўжыні. Ён ужываўся з дагістарычных часоў у разнастайных значэньнях — як сымбаль бога сонца, бога дажджу, элемэнтаў, зь якіх утвараецца сьвет: паветра, зямлі, агню і вады. У часы раньняга хрысьціянства грэцкі крыж сымбалізаваў Хрыста. На нацыянальным [[сьцяг Грэцыі|сьцягу Грэцыі]] гэты крыж, белы на сінім, упершыню зьявіўся ў 1820 годзе як сымбаль змаганьня супраць туркаў-мусульманаў. Белы «грэцкі крыж» на чырвоным зьявіўся на вайсковым сьцягу [[Швіц (Швайцарыя)|Швіц]] ў 1291 годзе. Хоць у [[Швайцарыя|Швайцарыі]] яго малюнак на сьцягу сустракаўся з 1339 году, гэты «знак Сьвятога крыжа» («Жэнэўскі крыж») афіцыйна прынялі як нацыянальны толькі ў 1848 годзе.


Паводле прафэсара [[Міхась Раманюк|Міхася Раманюка]], найбольш пашыраная форма хрысьціянскіх крыжоў у Беларусі — 4-канцовыя<ref>[http://media.catholic.by/nv/n15/art13.htm Унікальная манаграфія] // [[Наша Вера]], № 1(15), 2001.</ref>. Увогуле, беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі. Крыжы беларускай традыцыі ўмоўна называюць «сонцакрыжы», яны ўвасабляюць Сонца-Хрыста, новае сьвітаньне, новую Праўду, якая асьвятляе сьвет. Яны ня маюць фіксаванай формы, але маюць канцэпцыю: апроч чатырох асноўных промняў ёсьць цэнтральны квадрат ці круг, а таксама прамежкавыя промні, якія часам могуць быць у выглядзе зьмеек<ref name="dubianieckaja">Бурштын Я. [https://cet.eurobelarus.info/ru/news/2016/07/16/ryna-dubyanetskaya-dzyakuyuchy-namagannyam-rpts-pachynae.html Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа)] // Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.</ref>.
Паводле прафэсара [[Міхась Раманюк|Міхася Раманюка]], найбольш пашыраная форма хрысьціянскіх крыжоў у Беларусі — 4-канцовыя<ref>[http://media.catholic.by/nv/n15/art13.htm Унікальная манаграфія] // [[Наша Вера]], № 1(15), 2001.</ref>. Увогуле, беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі. Крыжы беларускай традыцыі ўмоўна называюць «сонцакрыжы», яны ўвасабляюць Сонца-Хрыста, новае сьвітаньне, новую Праўду, якая асьвятляе сьвет. Яны ня маюць фіксаванай формы, але маюць канцэпцыю: апроч чатырох асноўных промняў ёсьць цэнтральны квадрат ці круг, а таксама прамежкавыя промні, якія часам могуць быць у выглядзе зьмеек<ref name="dubianieckaja">Бурштын Я. [https://web.archive.org/web/20180710195551/https://cet.eurobelarus.info/ru/news/2016/07/16/ryna-dubyanetskaya-dzyakuyuchy-namagannyam-rpts-pachynae.html Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа)] // Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.</ref>.


<gallery widths=150 heights=150>
<gallery widths=150 heights=150>
Hłusk. Глуск (D. Strukov, 1864).jpg|Крыж з [[Глуск]]ай царквы
Hłusk, Bohajaŭlenskaja. Глуск, Богаяўленская (D. Strukov, 1864-67).jpg|Крыж з [[Глуск]]ай царквы
Kapatkievičy. Капаткевічы (D. Strukov, 1864).jpg|Крыж з [[Капаткевічы|Капаткевіцкай]] царквы
Kapatkievičy, Pakroŭskaja. Капаткевічы, Пакроўская (D. Strukov, 1864-67).jpg|Крыж з [[Капаткевічы|Капаткевіцкай]] царквы
Mazyr. Мазыр (D. Strukov, 1864).jpg|Крыж з [[Мазыр]]скай царквы
Mazyr, Sabornaja. Мазыр, Саборная (D. Strukov, 1864-67).jpg|Крыж з [[Мазыр]]скай царквы
Велямічы. Ільінская царква са званіцай (11).jpg|[[Русіфікацыя Беларусі|Выкінуты на сьмецьце]] крыж з [[Царква Сьвятога Ільлі Прарока (Велямічы)|царквы]] ў [[Велямічы|Велямічах]], заменены на [[Васьміканцовы крыж|маскоўскі]]
Велямічы. Ільінская царква са званіцай (11).jpg|[[Русіфікацыя Беларусі|Выкінуты на сьмецьце]] крыж з [[Царква Сьвятога Ільлі Прарока (Велямічы)|царквы]] ў [[Велямічы|Велямічах]], заменены на [[Васьміканцовы крыж|маскоўскі]]
</gallery>
</gallery>
Радок 39: Радок 39:
Kryž Eŭfrasińni Połackaj. Крыж Эўфрасіньні Полацкай (1890).jpg|[[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]]
Kryž Eŭfrasińni Połackaj. Крыж Эўфрасіньні Полацкай (1890).jpg|[[Крыж Эўфрасіньні Полацкай]]
Bieraściejski kryž. Берасьцейскі крыж (1885).jpg|Старажытны крыж з [[Царква Сьвятога Мікалая (Берасьце)|царквы Сьвятога Мікалая]] ў [[Берасьце|Берасьці]]
Bieraściejski kryž. Берасьцейскі крыж (1885).jpg|Старажытны крыж з [[Царква Сьвятога Мікалая (Берасьце)|царквы Сьвятога Мікалая]] ў [[Берасьце|Берасьці]]
Vilenski kryž. Віленскі крыж (1874).jpg|Старажытны крыж з [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|царквы Сьвятога Мікалая]] ў [[Вільня|Вільні]]
Łazkovicki kryž. Лазковіцкі крыж (1874).jpg|Старажытны крыж з [[Царква Сьвятога Мікалая (Вільня)|царквы Сьвятога Мікалая]] ў [[Вільня|Вільні]]
Druja, Barysaŭ kamień. Друя, Барысаў камень (1896).jpg|[[Барысаў камень]] у [[Друя|Друі]]
Druja, Barysaŭ kamień. Друя, Барысаў камень (1896).jpg|[[Барысаў камень]] у [[Друя|Друі]]
</gallery>
</gallery>
Радок 46: Радок 46:
{{Асноўны артыкул|Васьміканцовы крыж}}
{{Асноўны артыкул|Васьміканцовы крыж}}
{{Падвойная выява|справа|Васьміканцовы крыж (гарызантальны).svg|47|Васьміканцовы крыж (дыяганальны).svg|47}}
{{Падвойная выява|справа|Васьміканцовы крыж (гарызантальны).svg|47|Васьміканцовы крыж (дыяганальны).svg|47}}
''Васьміканцовы крыж'' — [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] сымбаль у форме [[Лятарынскі крыж|лятарынскага крыжа]] з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальнай<ref name="ric">{{Літаратура/Рэлігія і царква на Беларусі|к}} С. [https://orda.of.by/.lib/ricnb/168 168].</ref><ref name="ekb">{{Літаратура/ЭКБ|4к}} С. 593.</ref>. Узьнік у часы [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыйскай імпэрыі]], задоўга да [[Вялікая схізма|падзелу хрысьціянаў]] на [[Каталіцтва|каталікоў]] і [[Праваслаўе|праваслаўных]]. Нахіл ніжняй папярочкі зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі<ref name="bonkovska248">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2016. С. 248.</ref>, а ў выніку творчага пошуку царкоўных мастакоў дзеля даданьня ўмоўнага аб'ёму плоскай выяве ў выяўленчым мастацтве<ref name="marcenko">Марченко Д. [http://pravlife.org/content/vizantiyskie-kresty-mnogoobrazie-form Византийские кресты: многообразие форм] // Правосланая жизнь, 11 апреля 2016 г.</ref> і падкрэсьленьня адметнасьці ніжняй папярочкі ў структуры [[Гальгота|Гальгоцкага]] крыжа<ref name="bonkovska247">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2016. С. 247.</ref>. Як адна з адзнак [[Бізантыя|бізантыйскай]] царкоўнай традыцыі часам завецца ''[[Бізантыйскі крыж (неадназначнасьць)|бізантыйскім крыжам]]''<ref name="marcenko"/><ref name="becker">Becker U. The Continuum Encyclopedia of Symbols. — New York London, 2000. P. [https://books.google.by/books?id=00kybj_-nBIC&pg=PA71&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 71].</ref><ref name="chwalkowski">Chwalkowski F. Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature. — Cambridge Cholars Publishing, 2016. P. [https://books.google.by/books?id=W-22DQAAQBAJ&pg=PA112&dq=russian+orthodox+cross&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjYurukvKXYAhXDCpoKHZJCAuIQ6AEIPTAE#v=onepage&q&f=false 112]</ref>.
''Васьміканцовы крыж'' — [[Хрысьціянства|хрысьціянскі]] сымбаль у форме [[Лятарынскі крыж|лятарынскага крыжа]] з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальнай<ref name="ric">{{Літаратура/Рэлігія і царква на Беларусі|к}} С. [https://orda.of.by/.lib/ricnb/168 168].</ref><ref name="ekb">{{Літаратура/ЭКБ|4к}} С. 593.</ref>. Узьнік у часы [[Бізантыйская імпэрыя|Бізантыйскай імпэрыі]], да [[Вялікая схізма|падзелу хрысьціянаў]] на [[Каталіцтва|каталікоў]] і [[Праваслаўе|праваслаўных]]. Нахіл ніжняй папярочкі зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі<ref name="bonkovska248">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.</ref>, а ў выніку творчага пошуку царкоўных мастакоў дзеля наданьня ўмоўнага аб’ёму плоскай выяве ў выяўленчым мастацтве<ref name="marcenko">Марченко Д. [http://pravlife.org/content/vizantiyskie-kresty-mnogoobrazie-form Византийские кресты: многообразие форм] // Правосланая жизнь, 11 апреля 2016 г.</ref> і падкрэсьленьня адметнасьці ніжняй папярочкі ў структуры [[Гальгота|Гальгоцкага]] крыжа<ref name="bonkovska247">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 247.</ref>. Як адна з адзнак [[Бізантыя|бізантыйскай]] царкоўнай традыцыі часам завецца ''[[Бізантыйскі крыж (неадназначнасьць)|бізантыйскім крыжам]]''<ref name="marcenko"/><ref name="becker">Becker U. The Continuum Encyclopedia of Symbols. — New York London, 2000. P. [https://books.google.by/books?id=00kybj_-nBIC&pg=PA71&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 71].</ref><ref name="chwalkowski">Chwalkowski F. Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature. — Cambridge Cholars Publishing, 2016. P. [https://books.google.by/books?id=W-22DQAAQBAJ&pg=PA112&dq=russian+orthodox+cross&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjYurukvKXYAhXDCpoKHZJCAuIQ6AEIPTAE#v=onepage&q&f=false 112]</ref>.


[[Файл:Clasm Chludov.jpg|100пкс|міні|Мініятура, каля 850 г.]]
[[Файл:Clasm Chludov.jpg|100пкс|міні|Мініятура, каля 850 г.]]


Ад часоў кананічнай ізаляцыі [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] і зьяўленьня канцэпцыі «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой Масква абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога [[Рым]]у»), улады [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з палітычнымі мэтамі ўзялі сабе варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай<ref>[[Вадзім Шчарбакоўскі|Щербаківський В.]] Рецензія: «Українське мистецтво» // Українська Думка. Ч. 8 (309), 19 лютого 1953 г.</ref>. Маскоўскія багасловы прыдумалі абгрунтаваньне нахілу ніжняй папярочкі<ref name="jaremenko">[[:uk:Яременко Василь Васильович|Яременко В.]] Золоте Слово: Хрестоматія літератури України-Русі епохи Середньовіччя IX—XV століть. Книга перша. — Київ: Аконіт, 2002. С. [https://ic.pics.livejournal.com/mrul/23843397/16854/16854_800.jpg 485]</ref> і абвясьцілі гэты варыянт васьміканцовага крыжа «сапраўдным ''праваслаўным крыжам''»<ref name="bonkovska245">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2016. С. 245.</ref> ({{мова-ru|«истинно православный крест»|скарочана}}), а іншыя традыцыйныя хрысьціянскія крыжы — не праваслаўнымі<ref name="bielamuk">[[Міхась Белямук|Белямук М.]]. [http://baocinfo.blogspot.com.by/2010/10/blog-post_26.html Пабудова першае беларускае праваслаўнае царквы на эміграцыі], [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]], 26 кастрычніка 2010.</ref>. У 1551 годзе з ініцыятывы маскоўскага гаспадара [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]]<ref>Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.</ref> ўкосны васьміканцовы крыж упершыню ў гісторыі пачаў ставіцца на купалы маскоўскіх цэркваў<ref name="Kozak">Козак М. [http://elartu.tntu.edu.ua/bitstream/lib/25230/2/MSNK_2018v2_Kozak_M_M-Forms_of_the_ukrainian_106-108.pdf Форми українського хреста] // Збірник тез Міжнародної студентської науково-технічної конференції «Природничі та гуманітарні науки. Актуальні питання», 26—27 квітня 2018 року. Том 2. — Т.: ТНТУ, 2018. С. 107.</ref><ref name="bielamuk"/> (раней ён, як і васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, ужываўся толькі ў царкоўных росьпісах і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве). Таксама з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж пачаў выкарыстоўвацца на маскоўскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы<ref>Shpakovsky V., Nicolle D. Armies of Ivan the Terrible: Russian Troops 1505—1700. — Osprey Publishing, 2006. P. 23.</ref>. У 2-й палове XIX ст. ён прасоўваўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі Беларусі]]<ref name="milas">Мілаш Я. [http://media.catholic.by/nv/n65/art20.htm Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст.] // [[Наша Вера]]. № 3 (65), 2013.</ref> і [[Русіфікацыя Ўкраіны|Ўкраіны]]<ref name="bonkovska245"/>. Да канца XX ст. укосны васьміканцовы крыж стаў сымбалем [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]]<ref name="gundyaev">[[Кірыла (Патрыярх Маскоўскі)|Святейший Патриарх Московский и всея Руси Кирилл]]. Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня // [http://tihvinskaya-noginsk.ru/DswMedia/2017_41.pdf Тихвинский листок №41, 27 Сентября 2017.]</ref><ref name="fescyn">Фещин А. Довірся Хресту // Християнский голос. — 2002. — [http://xa.yimg.com/kq/groups/4340288/189425338/name/2012_.18.+_____________+_____.+2854.._.18.(1).pdf № 18 (2854)]. С. 232.</ref><ref name="liungman">Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. [https://books.google.by/books?id=06ALKxX225IC&pg=PA140&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 140].</ref> і адметнасьцю культурнага ляндшафту [[Расея|Расеі]]<ref name="dubianieckaja"/><ref name="baranouski">[[Ігар Бараноўскі|Бараноўскі І.]] [http://carkva-gazeta.by/index.php?num=557&year=2015 Грэка-католікі Берасьцейшчыны усталявалі крыж у Курапатах] // [[Царква (газэта)|Царква]]. 12 лістапада 2015 г.</ref><ref>[[Леў Гарошка|Гарошка Л.]] Баўгарскі ўдзел у пашырэньні хрысьціянства між усходніх славянаў // Божым Шляхам. [http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13944 № 1—6 (76—81)], 1957. С. 27.</ref><ref name="martas">[[Апанас (Мартас)|Архиепископ Афанасий (Мартос)]]. [http://www.wco.ru/biblio/books/martos1/H4-T.htm Восьмиконечный русский крест] // [http://www.fatheralexander.org/booklets/russian/sermons_archbishop_athanasios.htm Миссионерский Листок. №144]. — Свято-Троицкая Православная Миссия, 2003.</ref>. Гэта прывяло да таго, што варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай стаў называцца ''маскоўскім''<ref name="bielamuk"/><ref name="jaremenko"/><ref name="scerbakivskyj">Щербаківський В. Чи трираменний хрест із скісним підніжком — національний хрест України? // Визвольний
Ад часоў кананічнай ізаляцыі [[Расейская праваслаўная царква|Маскоўскай царквы]] і зьяўленьня канцэпцыі «[[Трэці Рым|Трэцяга Рыму]]», згодна зь якой Масква абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай [[Канстантынопаль|Канстантынопалю]] («Другога [[Рым]]у»), улады [[Маскоўская дзяржава|Маскоўскай дзяржавы]] з палітычнымі мэтамі ўзялі сабе варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай<ref>[[Вадзім Шчарбакоўскі|Щербаківський В.]] Рецензія: «Українське мистецтво» // Українська Думка. Ч. 8 (309), 19 лютого 1953 г.</ref>. Маскоўскія багасловы прыдумалі абгрунтаваньне нахілу ніжняй папярочкі<ref name="jaremenko">[[:uk:Яременко Василь Васильович|Яременко В.]] Золоте Слово: Хрестоматія літератури України-Русі епохи Середньовіччя IX—XV століть. Книга перша. — Київ: Аконіт, 2002. С. [https://ic.pics.livejournal.com/mrul/23843397/16854/16854_800.jpg 485]</ref> і абвясьцілі гэты варыянт васьміканцовага крыжа «сапраўдным ''праваслаўным крыжам''»<ref name="bonkovska245">Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.</ref> ({{мова-ru|«истинно православный крест»|скарочана}}), а іншыя традыцыйныя хрысьціянскія крыжы — не праваслаўнымі<ref name="bielamuk">[[Міхась Белямук|Белямук М.]]. [http://baocinfo.blogspot.com.by/2010/10/blog-post_26.html Пабудова першае беларускае праваслаўнае царквы на эміграцыі], [[Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква]], 26 кастрычніка 2010.</ref>. У 1551 годзе з ініцыятывы маскоўскага гаспадара [[Іван Жахлівы|Івана IV Тырана]]<ref>Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.</ref> ўкосны васьміканцовы крыж упершыню ў гісторыі пачаў ставіцца на купалы маскоўскіх цэркваў<ref name="bielamuk"/><ref name="Kozak">Козак М. [http://elartu.tntu.edu.ua/bitstream/lib/25230/2/MSNK_2018v2_Kozak_M_M-Forms_of_the_ukrainian_106-108.pdf Форми українського хреста] // Збірник тез Міжнародної студентської науково-технічної конференції «Природничі та гуманітарні науки. Актуальні питання», 26—27 квітня 2018 року. Том 2. — Т.: ТНТУ, 2018. С. 107.</ref> (раней ён, як і васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, ужываўся толькі ў сакральным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве). Таксама з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж пачаў выкарыстоўвацца на маскоўскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы<ref>Shpakovsky V., Nicolle D. Armies of Ivan the Terrible: Russian Troops 1505—1700. — Osprey Publishing, 2006. P. 23.</ref>. У 2-й палове XIX ст. ён насаджаўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыі Беларусі]]<ref name="milas">Мілаш Я. [http://media.catholic.by/nv/n65/art20.htm Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст.] // [[Наша Вера]]. № 3 (65), 2013 г.</ref><ref name="sachuta">[[Яўген Сахута|Сахута Я.]] Беларускае народнае кавальства. — {{Менск (Мінск)}}: Беларусь, 2015. С. 110.</ref> і [[Русіфікацыя Ўкраіны|Ўкраіны]]<ref name="bonkovska245"/>. Да канца XX ст. укосны васьміканцовы крыж стаў сымбалем [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]]<ref name="gundyaev">[[Кірыла (Патрыярх Маскоўскі)|Святейший Патриарх Московский и всея Руси Кирилл]]. Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня // [https://web.archive.org/web/20180422062922/http://tihvinskaya-noginsk.ru/DswMedia/2017_41.pdf Тихвинский листок №41, 27 Сентября 2017.]</ref><ref name="fescyn">Фещин А. Довірся Хресту // Християнский голос. — 2002. — [http://xa.yimg.com/kq/groups/4340288/189425338/name/2012_.18.+_____________+_____.+2854.._.18.(1).pdf № 18 (2854)]{{Недаступная спасылка|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. С. 232.</ref><ref name="liungman">Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. [https://books.google.by/books?id=06ALKxX225IC&pg=PA140&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 140].</ref> і адметнасьцю культурнага ляндшафту [[Расея|Расеі]]<ref name="dubianieckaja"/><ref name="baranouski">[[Ігар Бараноўскі|Бараноўскі І.]] [https://web.archive.org/web/20180815225239/http://carkva-gazeta.by/index.php?num=557&year=2015 Грэка-католікі Берасьцейшчыны усталявалі крыж у Курапатах] // [[Царква (газэта)|Царква]]. 12 лістапада 2015 г.</ref><ref>[[Леў Гарошка|Гарошка Л.]] Баўгарскі ўдзел у пашырэньні хрысьціянства між усходніх славянаў // Божым Шляхам. [http://kamunikat.org/usie_czasopisy.html?pubid=13944 № 1—6 (76—81)], 1957. С. 27.</ref><ref name="martas">[[Апанас (Мартас)|Архиепископ Афанасий (Мартос)]]. [https://web.archive.org/web/20180501060741/http://www.wco.ru/biblio/books/martos1/H4-T.htm Восьмиконечный русский крест] // [http://www.fatheralexander.org/booklets/russian/sermons_archbishop_athanasios.htm Миссионерский Листок. №144]. — Свято-Троицкая Православная Миссия, 2003.</ref>. Гэта прывяло да таго, што варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай стаў называцца ''маскоўскім''<ref name="jaremenko"/><ref name="bielamuk"/><ref name="sachuta"/><ref name="fescyn"/><ref name="scerbakivskyj">Щербаківський В. Чи трираменний хрест із скісним підніжком — національний хрест України? // Визвольний
шлях. Ч. 11 (62), листопад 1952. С. 33—34.</ref><ref>Пекарська Л., Федорова Л. [http://resource.history.org.ua/cgi-bin/eiu/history.exe?C21COM=2&I21DBN=EJRN&P21DBN=EJRN&IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1&Image_file_name=PDF/kraeznavstvo_2016_3-4_23.pdf «Хто ми? Чиї ми діти? Хто були наші предки?» (до 140-річчя від дня народження і 60-річчя від дня смерті Вадима Щербаківського)] // Краєзнавство. № 3—4, 2016. С. 232.</ref><ref>[[:uk:Кущинський Антін Андрійович|Кущинський А.]] Традиційні форми хреста // Українське козацтво. №. 50, 1978. С. 54.</ref><ref>Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород, 2001. С. 23.</ref><ref name="fescyn"/><ref name="hnidec">Гнідець Р. [https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція №9 (193), вересень 2013 р.</ref><ref name="sydorenko">Сидоренко В. Забуті сторінки історії // Катедральні Дзвони. [http://www.stvolodymyr.ca/cathedralbells/bells2018/KBells22-05.pdf № 22, 5 листопада 2017]. С. 9.</ref><ref name="Kozak"/><ref>Вільчинський О. [http://catholicnews.org.ua/divni-reakciyi-moskovskogo-i-ne-zovsim-moskovskogo-pravoslavya-na-obrannya-novogo-papi Дивні реакції московського і не зовсім московського православ'я на обрання нового папи], Католицький Оглядач, 25 березня 2013 р.</ref><ref>Лев В. [http://www.patriyarkhat.org.ua/statti-zhurnalu/nova-pratsya-o-yuliana-katriya-chsvv/ Нова праця о. Юліана Катрія, ЧСВВ] // Патріярхат. №6 (234), 1990.</ref> (''расейскім''<ref>Сянкевіч В. [http://kamunikat.org/k_etnahrafija.html?pubid=44559 Родная літаратура: 1 клас агульнаадукацыйнага ліцэя]. — Беласток, 2013. С. 196.</ref><ref name="liungman"/><ref>Thomas R. M. Manitou and God: North-American Indian religions and Christian culture. — Greenwood Publishing Group, 2007. P. [https://books.google.by/books?id=fJgqr-FJhCgC&pg=PA121&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 121]—122.</ref><ref>Koch R. The Book of Signs. — New York, 2000. P. [https://books.google.by/books?id=dsuuKUag8EkC&printsec=frontcover&pg=PA17&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj3nKelxaXYAhWmPZoKHRp6D984KBDoAQg9MAU#v=onepage&q&f=false 17]</ref><ref>Benker S. Liturgische Geräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen / Objets liturgiques, croix et reliquaires des eglises chretiennes. — Walter de Gruyter, 2011. S. [https://books.google.by/books?id=9wzEDQsGLrQC&pg=PA68&dq=%22croix+russe%22+orthodoxe&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjerpzJmdjbAhWjQpoKHbSXAlQQ6AEIMTAB#v=onepage&q&f=false 68].</ref><ref>[https://snl.no/kors Kors], [[:en:Store norske leksikon|Store norske leksikon]]</ref><ref>[https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/ryskt-kors ryskt kors], [[:en:Nationalencyklopedin|Nationalencyklopedin]]</ref>) ''крыжам'' і атаясамлівацца з расейскай рэлігійнай экспансіяй<ref name="bonkovska248"/>. Існуе таксама шасьціканцовы ўкосны [[Расейскі крыж|расейскі крыж]].
шлях. Ч. 11 (62), листопад 1952. С. 33—34.</ref><ref>Пекарська Л., Федорова Л. [http://resource.history.org.ua/cgi-bin/eiu/history.exe?C21COM=2&I21DBN=EJRN&P21DBN=EJRN&IMAGE_FILE_DOWNLOAD=1&Image_file_name=PDF/kraeznavstvo_2016_3-4_23.pdf «Хто ми? Чиї ми діти? Хто були наші предки?» (до 140-річчя від дня народження і 60-річчя від дня смерті Вадима Щербаківського)] // Краєзнавство. № 3—4, 2016. С. 232.</ref><ref>[[:uk:Кущинський Антін Андрійович|Кущинський А.]] Традиційні форми хреста // Українське козацтво. №. 50, 1978. С. 54.</ref><ref>Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород, 2001. С. 23.</ref><ref name="hnidec">Гнідець Р. [https://web.archive.org/web/20180614171451/https://www.saintjosaphat.org/statti/article/sv-khrest-iogo-forma-ta-riznovidi-v-ukrajini/ Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні] // Греко-Католицька Традиція. №9 (193), вересень 2013 р.</ref><ref name="sydorenko">Сидоренко В. Забуті сторінки історії // Катедральні Дзвони. [https://web.archive.org/web/20180221222449/http://www.stvolodymyr.ca/cathedralbells/bells2018/KBells22-05.pdf № 22, 5 листопада 2017]. С. 9.</ref><ref name="Kozak"/><ref>Вільчинський О. [https://web.archive.org/web/20200815051315/http://catholicnews.org.ua/divni-reakciyi-moskovskogo-i-ne-zovsim-moskovskogo-pravoslavya-na-obrannya-novogo-papi Дивні реакції московського і не зовсім московського православ'я на обрання нового папи], Католицький Оглядач, 25 березня 2013 р.</ref><ref>Лев В. [http://www.patriyarkhat.org.ua/statti-zhurnalu/nova-pratsya-o-yuliana-katriya-chsvv/ Нова праця о. Юліана Катрія, ЧСВВ] // Патріярхат. №6 (234), 1990.</ref> (''расейскім''<ref name="liungman"/><ref>Сянкевіч В. [http://kamunikat.org/k_etnahrafija.html?pubid=44559 Родная літаратура: 1 клас агульнаадукацыйнага ліцэя]. — Беласток, 2013. С. 196.</ref><ref>Thomas R. M. Manitou and God: North-American Indian religions and Christian culture. — Greenwood Publishing Group, 2007. P. [https://books.google.by/books?id=fJgqr-FJhCgC&pg=PA121&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false 121]—122.</ref><ref>Koch R. The Book of Signs. — New York, 2000. P. [https://books.google.by/books?id=dsuuKUag8EkC&printsec=frontcover&pg=PA17&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj3nKelxaXYAhWmPZoKHRp6D984KBDoAQg9MAU#v=onepage&q&f=false 17]</ref><ref>Benker S. Liturgische Geräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen / Objets liturgiques, croix et reliquaires des eglises chretiennes. — Walter de Gruyter, 2011. S. [https://books.google.by/books?id=9wzEDQsGLrQC&pg=PA68&dq=%22croix+russe%22+orthodoxe&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjerpzJmdjbAhWjQpoKHbSXAlQQ6AEIMTAB#v=onepage&q&f=false 68].</ref><ref>[https://snl.no/kors Kors], [[:en:Store norske leksikon|Store norske leksikon]]</ref><ref>[https://www.ne.se/uppslagsverk/encyklopedi/l%C3%A5ng/ryskt-kors ryskt kors], [[:en:Nationalencyklopedin|Nationalencyklopedin]]</ref>) ''крыжам'' і атаясамлівацца з расейскай рэлігійнай экспансіяй<ref name="bonkovska248"/>. Існуе таксама шасьціканцовы ўкосны [[расейскі крыж]].


У [[Юнікод]]зе сымбаль, адпаведны ўкоснаму васьміканцоваму крыжу (☦, U+2626), пазначаецца як «Праваслаўны крыж» ({{мова-en|Orthodox cross|скарочана}}<ref name="ю">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Знак Юнікод «Праваслаўны крыж» (U+2626)|спасылка=http://www.fileformat.info/info/unicode/char/2626/index.htm|выдавец=FileFormat.info|мова=en|дата публікацыі=2017|дата доступу=20 лютага 2018}}</ref>). Аналягічная эмблема ў [[Міністэрства па справах вэтэранаў ЗША|Міністэрстве па справах вэтэранаў]] [[ЗША]] называецца «Расейскі праваслаўны крыж» ({{мова-en|Russian Orthodox cross|скарочана}}<ref>[http://www.pumphreyfuneralhome.com/files/5914/4709/4535/application-for-government-headstone_1.pdf Available Emblems of Belief for Placement on Government Headstones and Markers], [[Вярхоўны Суд ЗША]]</ref>).
У [[Юнікод]]зе сымбаль, адпаведны ўкоснаму васьміканцоваму крыжу (☦, U+2626), пазначаецца як «Праваслаўны крыж» ({{мова-en|Orthodox cross|скарочана}}<ref name="ю">{{Навіна|аўтар=|загаловак=Знак Юнікод «Праваслаўны крыж» (U+2626)|спасылка=http://www.fileformat.info/info/unicode/char/2626/index.htm|выдавец=FileFormat.info|мова=en|дата публікацыі=2017|дата доступу=20 лютага 2018}}</ref>). Аналягічная эмблема ў [[Міністэрства па справах вэтэранаў ЗША|Міністэрстве па справах вэтэранаў]] [[ЗША]] называецца «Расейскі праваслаўны крыж» ({{мова-en|Russian Orthodox cross|скарочана}}<ref>[https://web.archive.org/web/20180222043834/http://www.pumphreyfuneralhome.com/files/5914/4709/4535/application-for-government-headstone_1.pdf Available Emblems of Belief for Placement on Government Headstones and Markers], [[Вярхоўны Суд ЗША]]</ref>).


<gallery widths=150 heights=150>
<gallery widths=150 heights=150>
Радок 67: Радок 67:
''Расейскі крыж'' — шасьціканцовы крыж з кароткай дыяганальнай папярочкай унізе. Адметнасьць [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]] і культурнага ляндшафту [[Расея|Расеі]]<ref name="dubianieckaja"/><ref name="baranouski"/>.
''Расейскі крыж'' — шасьціканцовы крыж з кароткай дыяганальнай папярочкай унізе. Адметнасьць [[Расейская праваслаўная царква|Расейскай праваслаўнай царквы]] і культурнага ляндшафту [[Расея|Расеі]]<ref name="dubianieckaja"/><ref name="baranouski"/>.


У беларускіх энцыкляпэдычных крыніцах апісваецца як ''расейскі праваслаўны крыж''<ref name="be">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Крыж // {{Шаблён:Літаратура/БелЭн|8к}} С. 501.</ref>. Аднак беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі<ref name="dubianieckaja"/>. У расейскамоўных крыніцах звычайна апісваецца як расейскі крыж ({{мова-ru|русский крест|скарочана}}), часам — шасьціканцовы праваслаўны крыж ({{мова-ru|шестиконечный православный крест<ref name="rk">Русский крест: символика православного надглавного креста. — Москва, 2006. С. 133.</ref><ref>Плужников В. И. Термины российского архитектурного наследия: Словарь-глоссарий / В. И. Плужников. — М.: Искусство, 1995. С. 137.</ref>|скарочана}}). Назву «[[праваслаўны крыж]]» Ірына Дубянецкая тлумачыць сьвядомых зьмяшэньнем «праваслаўнага» і «расейскага» дзеля падмены паняцьцяў<ref name="dubianieckaja"/>. Такім жа чынам у пачатку XX ст. улады Расейскай імпэрыі называлі ўсё расейскае славянскім, каб потым усё славянскае назваць расейскім<ref name="dubianieckaja"/>.
У беларускіх энцыкляпэдычных крыніцах апісваецца як ''расейскі праваслаўны крыж''<ref name="be">[[Эдвард Зайкоўскі|Зайкоўскі Э.]] Крыж // {{Літаратура/БелЭн|8к}} С. 501.</ref>. Аднак беларускі філёзаф і тэоляг [[Ірына Дубянецкая]] паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі<ref name="dubianieckaja"/>. У расейскамоўных крыніцах звычайна апісваецца як расейскі крыж ({{мова-ru|русский крест|скарочана}}), часам — шасьціканцовы праваслаўны крыж ({{мова-ru|шестиконечный православный крест<ref name="rk">Русский крест: символика православного надглавного креста. — Москва, 2006. С. 133.</ref><ref>Плужников В. И. Термины российского архитектурного наследия: Словарь-глоссарий / В. И. Плужников. — М.: Искусство, 1995. С. 137.</ref>|скарочана}}). Назву «[[праваслаўны крыж]]» Ірына Дубянецкая тлумачыць сьвядомых зьмяшэньнем «праваслаўнага» і «расейскага» дзеля падмены паняцьцяў<ref name="dubianieckaja"/>. Такім жа чынам у пачатку XX ст. улады Расейскай імпэрыі называлі ўсё расейскае славянскім, каб потым усё славянскае назваць расейскім<ref name="dubianieckaja"/>.


Паходжаньне ўкоснага шасьціканцовага крыжа няпэўнае<ref name="rk"/>. У XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] шырока выкарыстоўвалі расейскі крыж у геральдыцы: яго адлюстравалі на гербах Арэнбурскай, Тыфліскай, Херсонскай і Эрыванскай губэрняў. У 1843 годзе расейскія ўлады распрацавалі новыя гербы местаў колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з адлюстраваньнем [[Пагоня|Пагоні]] ў ніжняй частцы гербавай тарчы (пад [[Герб Расеі|расейскім двухгаловым арлом]]), пры гэтым на шчыце вершніка замест традыцыйнага [[патрыяршы крыж|патрыяршага]] разьмясьцілі расейскі крыж. У 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады прасоўвалі расейскі крыж (разам з укосным варыянтам [[васьміканцовы крыж|васьміканцовага]]) у рэчышчы палітыкі [[Русіфікацыя Беларусі|русіфікацыя Беларусі]]: згодна з пастановай [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|урадавага сыноду]] Расейскай імпэрыі новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расейскіх уладаў паводле адмысловых правілаў<ref name="milas"/>.
Паходжаньне ўкоснага шасьціканцовага крыжа няпэўнае<ref name="rk"/>. У XIX ст. улады [[Расейская імпэрыя|Расейскай імпэрыі]] шырока выкарыстоўвалі расейскі крыж у геральдыцы: яго адлюстравалі на гербах Арэнбурскай, Тыфліскай, Херсонскай і Эрыванскай губэрняў. У 1843 годзе расейскія ўлады распрацавалі новыя гербы местаў колішняга [[Вялікае Княства Літоўскае|Вялікага Княства Літоўскага]] з адлюстраваньнем [[Пагоня|Пагоні]] ў ніжняй частцы гербавай тарчы (пад [[Герб Расеі|расейскім двухгаловым арлом]]), пры гэтым на шчыце вершніка замест традыцыйнага [[патрыяршы крыж|патрыяршага]] разьмясьцілі расейскі крыж. У 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады прасоўвалі расейскі крыж (разам з укосным варыянтам [[васьміканцовы крыж|васьміканцовага]]) у рэчышчы палітыкі [[русіфікацыя Беларусі]]: згодна з пастановай [[Найсьвяцейшы ўрадавы сынод|урадавага сыноду]] Расейскай імпэрыі новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расейскіх уладаў паводле адмысловых правілаў<ref name="milas"/>.


<gallery widths=150 heights=150>
<gallery widths=150 heights=150>
Радок 80: Радок 80:
== Крыніцы ==
== Крыніцы ==
{{Крыніцы|2}}
{{Крыніцы|2}}

== Вонкавыя спасылкі ==
{{Commons}}


{{Хрысьціянскія крыжы}}
{{Хрысьціянскія крыжы}}

Цяперашняя вэрсія на 17:49, 16 красавіка 2023

Тыпы хрысьціянскіх крыжоў: грэцкі, мальтыйскі, андрэеўскі, лацінскі, патрыяршы і папскі

Крыж — геамэтрычная фігура, якая складаецца зь дзьвюх перакрэсьленых лініяў або прастакутнікаў. Адзін з найбольш старажытных і пашыраных унівэрсальных сымбаляў, адзін з галоўных хрысьціянскіх сакральных сымбаляў.

Зь першабытных часоў лічыўся ахоўным, рэлігійным сымбалям у многіх культурах сьвету. Быў абавязковым атрыбутам багоў у старажытнай Скандынавіі, Асырыі, Індыі, Пэрсіі. З IV ст. афіцыйна шануецца ў хрысьціянстве.

Асноўныя тыпы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Анкх

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Старажытнаэгіпецкі крыж — найбольш значны сымбаль у старажытных эгіпцян, вядомы як круксансата, або «ансатэ». У ім злучаюцца крыж як сымбаль жыцьця і круг як сымбаль вечнасьці. Разам яны ўвасабляюць неўміручасьць. Таксама крыж сымбалізаваў аб’яднаньне жаночага і мужчынскага бостваў, Асырыса і Ісыды, зьвяз зямнога і нябеснага. У ерагліфічным пісьменстве гэты знак меў значэньне «жыцьцё». Раньнія хрысьціяне Эгіпту, копты, выкарыстоўвалі гэты сымбаль дзеля пазначэньня замагільнага жыцьця. У канцы 1960-х гадоў «Анх» быў папулярным сымбалем міру і праўды (рух Гіпі).

Кельцкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Кельцкі крыж — сымбаль кельцкага хрысьціянства. Часам завецца крыжам Ёны або круглым крыжам. Круг сымбалізуе як сонца, так і вечнасьць. Гэты крыж зьявіўся ў Ірляндыі яшчэ да XVII ст. Існуе здагадка пра яго паходжаньне ад «Хі-Ро» (гл. Крыж Канстантына), што абумовіла яго шырокае выкарыстаньне як сымбаля Хрыста.

Лацінскі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Лацінскім (Crux immissa, Crux capitata) называюць крыж, у якога гарызантальная лінія падзяляецца вэртыкальнай напалову, пры гэтым гарызантальная лінія мусіць разьмяшчацца вышэй за сярэдзіну вэртыкальнай лініі. Як правіла, ён асацыюецца з укрыжаваньнем Хрыста, дзякуючы чаму зьяўляецца найбольш пашыраным хрысьціянскім рэлігійным сымбалем ў заходнім сьвеце.

Грэцкі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Грэцкім (таксама Crux quadrata) называюць крыж простай формы з канцамі роўнай даўжыні. Ён ужываўся з дагістарычных часоў у разнастайных значэньнях — як сымбаль бога сонца, бога дажджу, элемэнтаў, зь якіх утвараецца сьвет: паветра, зямлі, агню і вады. У часы раньняга хрысьціянства грэцкі крыж сымбалізаваў Хрыста. На нацыянальным сьцягу Грэцыі гэты крыж, белы на сінім, упершыню зьявіўся ў 1820 годзе як сымбаль змаганьня супраць туркаў-мусульманаў. Белы «грэцкі крыж» на чырвоным зьявіўся на вайсковым сьцягу Швіц ў 1291 годзе. Хоць у Швайцарыі яго малюнак на сьцягу сустракаўся з 1339 году, гэты «знак Сьвятога крыжа» («Жэнэўскі крыж») афіцыйна прынялі як нацыянальны толькі ў 1848 годзе.

Паводле прафэсара Міхася Раманюка, найбольш пашыраная форма хрысьціянскіх крыжоў у Беларусі — 4-канцовыя[1]. Увогуле, беларускі філёзаф і тэоляг Ірына Дубянецкая паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі. Крыжы беларускай традыцыі ўмоўна называюць «сонцакрыжы», яны ўвасабляюць Сонца-Хрыста, новае сьвітаньне, новую Праўду, якая асьвятляе сьвет. Яны ня маюць фіксаванай формы, але маюць канцэпцыю: апроч чатырох асноўных промняў ёсьць цэнтральны квадрат ці круг, а таксама прамежкавыя промні, якія часам могуць быць у выглядзе зьмеек[2].

Патрыяршы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]

Патрыяршым, або Лятарынскім, называюць крыж зь дзьвюма або трыма гарызантальнымі лініямі. Часам называецца падвоеным крыжом, пад якім разумеюць два грэцкія крыжы, спалучаныя разам. Дзьве гарызантальныя лініі разьмяшчаюцца ў верхняй частцы крыжа, прычым верхняя карацейшая за ніжнюю. Трэцяя гарызантальная лінія (калі яна ёсьць) таксама кароткая, разьмяшчаецца ў ніжняй частцы крыжа. Клясычны патрыяршы крыж мае шэсьць канцоў-промняў, што сымбалізуе створаны Богам за шэсьць дзён Сусьвет. Выкарыстоўваецца ў якасьці сымбаля, як заходняга, так і ўсходняга хрысьціянства.

Быў вельмі пашыраным у Бізантыі ў X ст. Падобная форма крыжа ніколі не была пераважнай на землях усходніх славянаў і найчасьцей сустракалася на беларускай этнічнай тэрыторыі[3]. Найбольш вядомым крыжам такога тыпу зьяўляецца Крыж Эўфрасіньні Полацкай, нацыянальная сьвятыня беларусаў. Гэты крыж разьмяшчаецца на гербе «Пагоня».

Васьміканцовы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Васьміканцовы крыж

Васьміканцовы крыж — хрысьціянскі сымбаль у форме лятарынскага крыжа з кароткай папярочкай унізе, гарызантальнай або дыяганальнай[4][5]. Узьнік у часы Бізантыйскай імпэрыі, да падзелу хрысьціянаў на каталікоў і праваслаўных. Нахіл ніжняй папярочкі зьявіўся ня згодна з кананічнымі пастановамі[6], а ў выніку творчага пошуку царкоўных мастакоў дзеля наданьня ўмоўнага аб’ёму плоскай выяве ў выяўленчым мастацтве[7] і падкрэсьленьня адметнасьці ніжняй папярочкі ў структуры Гальгоцкага крыжа[8]. Як адна з адзнак бізантыйскай царкоўнай традыцыі часам завецца бізантыйскім крыжам[7][9][10].

Мініятура, каля 850 г.

Ад часоў кананічнай ізаляцыі Маскоўскай царквы і зьяўленьня канцэпцыі «Трэцяга Рыму», згодна зь якой Масква абвяшчалася адзінай сапраўднай спадкаемніцай Канстантынопалю («Другога Рыму»), улады Маскоўскай дзяржавы з палітычнымі мэтамі ўзялі сабе варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай[11]. Маскоўскія багасловы прыдумалі абгрунтаваньне нахілу ніжняй папярочкі[12] і абвясьцілі гэты варыянт васьміканцовага крыжа «сапраўдным праваслаўным крыжам»[13] (рас. «истинно православный крест»), а іншыя традыцыйныя хрысьціянскія крыжы — не праваслаўнымі[14]. У 1551 годзе з ініцыятывы маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана[15] ўкосны васьміканцовы крыж упершыню ў гісторыі пачаў ставіцца на купалы маскоўскіх цэркваў[14][16] (раней ён, як і васьміканцовы крыж з роўнай ніжняй папярочкай, ужываўся толькі ў сакральным выяўленчым і дэкаратыўна-прыкладным мастацтве). Таксама з гэтага часу ўкосны васьміканцовы крыж пачаў выкарыстоўвацца на маскоўскай дзяржаўнай і вайсковай сымболіцы[17]. У 2-й палове XIX ст. ён насаджаўся ўладамі Расейскай імпэрыі ў рэчышчы палітыкі русіфікацыі Беларусі[18][19] і Ўкраіны[13]. Да канца XX ст. укосны васьміканцовы крыж стаў сымбалем Расейскай праваслаўнай царквы[20][21][22] і адметнасьцю культурнага ляндшафту Расеі[2][23][24][25]. Гэта прывяло да таго, што варыянт васьміканцовага крыжа з касой ніжняй папярочкай стаў называцца маскоўскім[12][14][19][21][26][27][28][29][30][31][16][32][33] (расейскім[22][34][35][36][37][38][39]) крыжам і атаясамлівацца з расейскай рэлігійнай экспансіяй[6]. Існуе таксама шасьціканцовы ўкосны расейскі крыж.

У Юнікодзе сымбаль, адпаведны ўкоснаму васьміканцоваму крыжу (☦, U+2626), пазначаецца як «Праваслаўны крыж» (анг. Orthodox cross[40]). Аналягічная эмблема ў Міністэрстве па справах вэтэранаў ЗША называецца «Расейскі праваслаўны крыж» (анг. Russian Orthodox cross[41]).

Расейскі

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
Асноўны артыкул: Расейскі крыж

Расейскі крыж — шасьціканцовы крыж з кароткай дыяганальнай папярочкай унізе. Адметнасьць Расейскай праваслаўнай царквы і культурнага ляндшафту Расеі[2][23].

У беларускіх энцыкляпэдычных крыніцах апісваецца як расейскі праваслаўны крыж[42]. Аднак беларускі філёзаф і тэоляг Ірына Дубянецкая паказвае на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфэсійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі[2]. У расейскамоўных крыніцах звычайна апісваецца як расейскі крыж (рас. русский крест), часам — шасьціканцовы праваслаўны крыж (рас. шестиконечный православный крест[43][44]). Назву «праваслаўны крыж» Ірына Дубянецкая тлумачыць сьвядомых зьмяшэньнем «праваслаўнага» і «расейскага» дзеля падмены паняцьцяў[2]. Такім жа чынам у пачатку XX ст. улады Расейскай імпэрыі называлі ўсё расейскае славянскім, каб потым усё славянскае назваць расейскім[2].

Паходжаньне ўкоснага шасьціканцовага крыжа няпэўнае[43]. У XIX ст. улады Расейскай імпэрыі шырока выкарыстоўвалі расейскі крыж у геральдыцы: яго адлюстравалі на гербах Арэнбурскай, Тыфліскай, Херсонскай і Эрыванскай губэрняў. У 1843 годзе расейскія ўлады распрацавалі новыя гербы местаў колішняга Вялікага Княства Літоўскага з адлюстраваньнем Пагоні ў ніжняй частцы гербавай тарчы (пад расейскім двухгаловым арлом), пры гэтым на шчыце вершніка замест традыцыйнага патрыяршага разьмясьцілі расейскі крыж. У 2-й палове XIX ст. расейскія ўлады прасоўвалі расейскі крыж (разам з укосным варыянтам васьміканцовага) у рэчышчы палітыкі русіфікацыя Беларусі: згодна з пастановай урадавага сыноду Расейскай імпэрыі новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасьціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расейскіх уладаў паводле адмысловых правілаў[18].

  • Герб Арэнбурскай губэрні
    Герб Арэнбурскай губэрні
  • Герб Тыфліскай губэрні
    Герб Тыфліскай губэрні
  • Герб Эрыванскай губэрні
    Герб Эрыванскай губэрні
  • Герб Хэрсонскай губэрні
    Герб Хэрсонскай губэрні

Крыніцы

[рэдагаваць | рэдагаваць крыніцу]
  1. ^ Унікальная манаграфія // Наша Вера, № 1(15), 2001.
  2. ^ а б в г д е Бурштын Я. Ірына Дубянецкая: Дзякуючы намаганням РПЦ пачынае мяняцца культурны ландшафт Беларусі (Фота і відэа) // Служба інфармацыі «ЕўраБеларусі», 16 ліпеня 2016 г.
  3. ^ Арлоў У. Жыватворны сімвал Бацькаўшчыны / Рэд. Г. Штыхаў — Менск: «Асар», 1998. С. 132.
  4. ^ Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. даведнік. — Менск, 2001. С. 168.
  5. ^ Культура Беларусі: энцыкл. Т. 4. — Менск, 2013. С. 593.
  6. ^ а б Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 248.
  7. ^ а б Марченко Д. Византийские кресты: многообразие форм // Правосланая жизнь, 11 апреля 2016 г.
  8. ^ Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 247.
  9. ^ Becker U. The Continuum Encyclopedia of Symbols. — New York London, 2000. P. 71.
  10. ^ Chwalkowski F. Symbols in Arts, Religion and Culture: The Soul of Nature. — Cambridge Cholars Publishing, 2016. P. 112
  11. ^ Щербаківський В. Рецензія: «Українське мистецтво» // Українська Думка. Ч. 8 (309), 19 лютого 1953 г.
  12. ^ а б Яременко В. Золоте Слово: Хрестоматія літератури України-Русі епохи Середньовіччя IX—XV століть. Книга перша. — Київ: Аконіт, 2002. С. 485
  13. ^ а б Боньковська С. Церковна металева пластика // Історія декоративного мистецтва України: У 5 т. / НАН України, ІМФЕ ім. М.Т. Рильського; наук. ред. Т. Кара-Васильєва. Т. 3: Мистецтво XIX століття. — Київ, 2009. С. 245.
  14. ^ а б в Белямук М.. Пабудова першае беларускае праваслаўнае царквы на эміграцыі, Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква, 26 кастрычніка 2010.
  15. ^ Русский крест: символика православного надглавного креста. — М., 2006. С. 149.
  16. ^ а б Козак М. Форми українського хреста // Збірник тез Міжнародної студентської науково-технічної конференції «Природничі та гуманітарні науки. Актуальні питання», 26—27 квітня 2018 року. Том 2. — Т.: ТНТУ, 2018. С. 107.
  17. ^ Shpakovsky V., Nicolle D. Armies of Ivan the Terrible: Russian Troops 1505—1700. — Osprey Publishing, 2006. P. 23.
  18. ^ а б Мілаш Я. Традыцыі ўшанавання крыжа беларусамі ў канцы XIX ст. // Наша Вера. № 3 (65), 2013 г.
  19. ^ а б Сахута Я. Беларускае народнае кавальства. — Менск: Беларусь, 2015. С. 110.
  20. ^ Святейший Патриарх Московский и всея Руси Кирилл. Воздвижение Честного и Животворящего Креста Господня // Тихвинский листок №41, 27 Сентября 2017.
  21. ^ а б Фещин А. Довірся Хресту // Християнский голос. — 2002. — № 18 (2854)(недаступная спасылка). С. 232.
  22. ^ а б Liungman C. G. Symbols — Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. Ionfox AB. — HME Publishing, 2004. P. 140.
  23. ^ а б Бараноўскі І. Грэка-католікі Берасьцейшчыны усталявалі крыж у Курапатах // Царква. 12 лістапада 2015 г.
  24. ^ Гарошка Л. Баўгарскі ўдзел у пашырэньні хрысьціянства між усходніх славянаў // Божым Шляхам. № 1—6 (76—81), 1957. С. 27.
  25. ^ Архиепископ Афанасий (Мартос). Восьмиконечный русский крест // Миссионерский Листок. №144. — Свято-Троицкая Православная Миссия, 2003.
  26. ^ Щербаківський В. Чи трираменний хрест із скісним підніжком — національний хрест України? // Визвольний шлях. Ч. 11 (62), листопад 1952. С. 33—34.
  27. ^ Пекарська Л., Федорова Л. «Хто ми? Чиї ми діти? Хто були наші предки?» (до 140-річчя від дня народження і 60-річчя від дня смерті Вадима Щербаківського) // Краєзнавство. № 3—4, 2016. С. 232.
  28. ^ Кущинський А. Традиційні форми хреста // Українське козацтво. №. 50, 1978. С. 54.
  29. ^ Календар «Просвіти» на 2001 рік. — Ужгород, 2001. С. 23.
  30. ^ Гнідець Р. Св. Хрест, його форма та різновиди в Україні // Греко-Католицька Традиція. №9 (193), вересень 2013 р.
  31. ^ Сидоренко В. Забуті сторінки історії // Катедральні Дзвони. № 22, 5 листопада 2017. С. 9.
  32. ^ Вільчинський О. Дивні реакції московського і не зовсім московського православ'я на обрання нового папи, Католицький Оглядач, 25 березня 2013 р.
  33. ^ Лев В. Нова праця о. Юліана Катрія, ЧСВВ // Патріярхат. №6 (234), 1990.
  34. ^ Сянкевіч В. Родная літаратура: 1 клас агульнаадукацыйнага ліцэя. — Беласток, 2013. С. 196.
  35. ^ Thomas R. M. Manitou and God: North-American Indian religions and Christian culture. — Greenwood Publishing Group, 2007. P. 121—122.
  36. ^ Koch R. The Book of Signs. — New York, 2000. P. 17
  37. ^ Benker S. Liturgische Geräte, Kreuze und Reliquiare der christlichen Kirchen / Objets liturgiques, croix et reliquaires des eglises chretiennes. — Walter de Gruyter, 2011. S. 68.
  38. ^ Kors, Store norske leksikon
  39. ^ ryskt kors, Nationalencyklopedin
  40. ^ Знак Юнікод «Праваслаўны крыж» (U+2626) (анг.) // FileFormat.info, 2017 г. Праверана 20 лютага 2018 г.
  41. ^ Available Emblems of Belief for Placement on Government Headstones and Markers, Вярхоўны Суд ЗША
  42. ^ Зайкоўскі Э. Крыж // БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 501.
  43. ^ а б Русский крест: символика православного надглавного креста. — Москва, 2006. С. 133.
  44. ^ Плужников В. И. Термины российского архитектурного наследия: Словарь-глоссарий / В. И. Плужников. — М.: Искусство, 1995. С. 137.
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Крыж&oldid=2387183»