Biquipedia

Irlanda

Estau d'Europa
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Iste articlo ye sobre un país independient; ta la isla d'o mesmo nombre, se veiga Isla d'Irlanda.

Irlanda ye un país d'o norueste d'Europa que fa parte d'a Unión Europea (UE), d'as Nacions Unidas, d'a OSCE e d'a OCDE. A suya constitución dice que o nombre d'o estau ye Éire en irlandés, u bien Ireland, en anglés.

Republica d'Irlanda
Poblacht na hÉireann
Republic of Ireland
Bandera de Irlanda Escudo de Irlanda
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional:
Himno nacional: Amhrán na bhFiann
Situación de Irlanda
Situación de Irlanda
Capital
 • Población 		Dublín
554.554
Mayor ciudat Dublín
Idiomas oficials Irlandés y anglés
Forma de gubierno Republica
Michael D. Higgins
Micheál Martin
Independencia
Declarata
Reconoixita (Estau libre)
Reconoixita (Republica) 		d'o Reino Uniu
21 de chinero de 1919
6 d'aviento de 1921
1 d'abril de 1949
Superficie
 • Total
 • % augua 		Posición 117º
70.273 km²
2%
Población
 • Total (2021)
 • Densidat 		Posición 122º
5.011.500
71 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2020)
 • PIB per capita 		Posición 32º
EUR€ 354.547 millons
EUR€ 71.231
Moneda Euro (€)
Chentilicio Irlandés/a[1]
Zona horaria UTC
Dominio d'Internet .ie
Codigo telefonico +353
Prefixo radiofonico EIA-EJZ
Codigo ISO 372 / IRL / IE
Miembro de: UE, ONU, OCDE, OSCE

O suyo territorio albarca alto u baixo cinco seisenos d'a isla d'Irlanda (l'occidental d'as clamadas Islas Britanicas), contra la costa d'o norueste de Europa. L'atro seiseno pertoca a Irlanda d'o Norte, una rechión administrativa d'o Reino Uniu y parti d'a provincia irlandesa historica de Ulster.

A población d'Irlanda ye de 4.239.848 (2006) en una superficie de 70.273 km², con una densidat de población de 60,33 hab/km².

A capital d'o país ye a ciudat de Dublín, dende a declaración d'independencia d'o país (d'antis mas estió una colonia britanica) o 24 d'abril de 1916. L'actual presidenta d'Irlanda ye Michael D. Higgins, y o primer ministro ye Micheál Martin, dende chunio de 2020.

Toponimia

editar

L'articlo cuatreno d'a Constitución irlandesa, adoptata en l'anyo 1937, diz que "o nombre d'o estau ye Éire, u en anglés, Ireland".[2] Ta toz os propositos oficials incluindo as relacions internacionals y atros documentos legals, o gubierno irlandés fa servir o nombre d'Ireland, amás d'emplegar Éire ta os documentos escritos en luenga irlandesa.

As institucions d'a Unión Europea siguen o mesmo patrón dende que o irlandés fue acceptato como luenga oficial d'a Unión l'1 de chinero de 2007 y dicen a l'estau Éire - Ireland, como os nombres oficials que emplegan ta o pasaporte irlandés.[3]

O nombre d'a isla tien o suyo orichen en o irlandés antigo Ériu (en irlandés moderno Éire), que significa o mesmo que o termin chermanico land. Ériu, d'o protocelta *Īwerjū (que tamién cheneró lo galés Iwerd, Mar d'Irlanda), orichinalment significaba gordaria, relacionato con a fertilidat.[4]

Os celtas deciban Éire a la población irlandesa, y asinas a tierra principió a ser conoixita como tierra de l'Éire u Éireland, que derivó en l'actual Ireland (Irlanda).

Hue en día, o nombre oficial d'o estau ye Irlanda, Ireland (en anglés) y Éire en luenga irlandesa. Republica d'Irlanda, Republic of Ireland u Poblacht na hÉireann ye como apareixe en os textos oficials.

Bi ha una leyenda toponimica que relaciona o nombre d'os irlandeses y Irlanda con os ibers y que curiosament se troba en a "Grant Cronica d'Espanya", compilación historica de Chuan Ferrández d'Heredia:

este(n)diero(n) se por la tierra. habita(n)do entro a q(ue) fueron ala fue(n)t de ebro. & aqui habitaro(n) la mayor p(ar)tida. & fiziero(n) cabo de si mismos enla dicha fue(n)t. & como p(r)imerame(n)t se clamasse(n)t appelli(n)os de aq(ue)lla ora adelant. se clamaron yberos por la habitation dela fue(n)t de ebro. & aun oy do son aq(ue)llas ge(n)tes enla ysla de yrlanda la ysla ha por su p(ro)p(r)io nombre antigo .yrla(n)da. & las ge(n)tes. & el pueblo quey habitan han nombre yberos o yberneses. & algunos claman ala ysla .yrlanda. o ybernia por el nombre del pueblo. & de las ge(n)tes que y habitan.

Cheografía

editar
 
Ladys View en o Condau Kerry

Cheografía fisica

editar

A isla d'Irlanda tien una superficie de 84.421 km² d'os cuals un 83% corresponden a la Republica (70.280 km²) y a resta a Irlanda d'o Norte. Muga a l'ueste con l'oceano Atlantico, a lo nord-este con a Canal d'o Norte, a l'este con a Mar Irlandesa que se conecta a l'oceano por meyo d'a Canal de Sant Chorche y d'a Mar Celta. O relieu d'Irlanda ye suaument accidentato por diversos monts. O punto mas alto ye Carrauntoohil, con 1.041 m.

Fauna

editar
 
Rabosa.

Por o suyo aislamiento dende a fin d'o Würm respecto a las arias continental y incluso respecto a la Gran Bretanya, a fauna terrestre autoctona ye pobra: rabosas, furons, liebres y poquez ciervos constituyen as prencipals especies; bi ha un escaso numero de reptils, nomás existe un reptil actoctono, a sargantana Zootoca vivipara. A fauna d'aus y mamifers anfibios tamién se troba redueita por a depredación. L'alca chigant —l'au que en un primer inte yera dita pingüín, encara que no perteneixeba a la família d'os pingüins australs— s'extinguió en o sieglo XVII.

Flora

editar

Debito a lo clima templato oceanico moderato por a corrient d'o Golfo, o clima relativament templato y l'alta humidat (reforzata por la presencia d'abundants torbas) a isla ye cuasi cubierta de tot por praus a on predomina a tefla (simbolo nacional y tradicional d'a cultura irlandesa), a torba se forma a partir d'a descomposición de plantas como a molsa; os praus irlandees poseyen una color verda intensa que ha feito que Irlanda a sobén se diga "O verde Erin".

Actualment, quedan poquetas selvas en Irlanda; dica la Edat meya gran parti d'Éire yera igual que as atras islas britanicas cubierta de selvas caducifolias d'especies como os caixicos, carrascas, albernices y urmos; gran parti d'aquellas selvas fuoron tallatas por os invasors angleses ta a estendillar os pastos d'ovín y a construcción de vaixiellos; con a Revolución Industrial os angleses accentugaron a deforestación en emplegar a fusta tamién como carbón vechetal.

Organización politico-administrativa

editar

Condaus

editar

A Republica d'Irlanda se subdivide en 26 condaus. Istas divisions s'emplegan en contextos politicos, culturals y esportivos. As circumscripcions d'o Dáil se somenten a las mugas d'os condaus, y por tanto, os condaus con mas población tienen mas circumscripcions electorals, pero, as circumscripcions no han de crebar as mugas contals.

  Republica d'Irlanda
  1. Dublín - Bhaile Átha Cliath
  2. Wicklow - Cill Mhantáin
  3. Wexford - Loch Garman
  4. Carlow - Ceatharlach
  5. Kildare - Cill Dara
  6. Meath - An Mhí
  7. Louth - Lú
  8. Monaghan - Muineachán
  9. Cavan - An Cabhán
  10. Longford - An Longfort
  11. Westmeath - An Iarmhí
  12. Offaly - Uíbh Fhailí
  13. Laois - Laoighis
  14. Kilkenny - Cill Chainnigh
  15. Waterford - Port Láirge
  16. Cork - Chorcaí
    1. Kerry - Ciarraí
    2. Limerick - Luimneach
    3. Tipperary - Tiobraid Árann
    4. Clare - An Clár
    5. Galway - Na Gaillimhe
    6. Mayo - Maigh Eo
    7. Roscommon - Ros Comáin
    8. Sligo - Sligeach
    9. Leitrim - Liatroim
    10. Donegal - Dún Na Ngall

Irlanda d'o Norte (d'o Reino Uniu):

  1. Fermanagh - Fear Manach
  2. Tyrone - Tír Eoghain
  3. Derry/Londonderry - Doire
  4. Antrim - Aontroma
  5. Down - An Dún
  6. Armagh - Ard Mhacha

Ciudaz mas pobladas

editar
Ciudaz mas pobladas d'Irlanda en 2016

 
Dublin
 
Cork

 Puesto Nombre Población Puesto Nombre Población

 
Limerick
 
Galway

1 Dublin 1,173,179[5] 11 Kilkenny 26,512
2 Cork 208,669[6] 12 Ennis 25,276
3 Limerick 94,192[7] 13 Carlow 24,272
4 Galway 79,934[8] 14 Tralee 23,691
5 Waterford 53,504[9] 15 Newbridge 22,742
6 Drogheda 40,956[10] 16 Portlaoise 22,050
7 Swords 39,248[11] 17 Balbriggan 21,722
8 Dundalk 39,004[12] 18 Naas 21,393
9 Bray 32,600[13] 19 Athlone 21,349
10 Navan 30,173[14] 20 Mullingar 20,928

Cheografía humana y sociedat

editar

Etnografía y inmigración

editar
 
Porcentache de parladors de gaelico por condaus

Os irlandeses son o pueblo autoctono d'Irlanda, y son un pueblo celta d'a branca gaelica, encara que a mayoría d'os irlandeses actuals sigan alofonicos y parlen o dialecto irlandés d'a luenga anglesa. Historicament os gaels irlandeses han asimilato a pueblos celtas britonicos, a pictos, a invasors vikingos y anglo-normandos. Bi ha una minoría protestant que va desapareixendo poquet a poquet y que ye d'orichen anglés u escocés como os protestants de l'Ulster.

Irlanda ha tenito un gran fluxo d'inmigrants d'os nuevos estaus d'a Unión Europea. S'estima que 210.000 inmigrants han plegato dende Polonia, Lituania, Letonia y Estonia. A comunidat asiatica ye d'alto u baixo 22.000 personas y a nicheriana de bellas 9.000 personas.

Luenga

editar

O irlandés, una luenga d'a branca goidelica d'as luengas celticas, yera o solo idioma parlato en a isla dica la imposición de l'anglés en os ambitos oficials y la perduga de prestichio d'o gaelico, convertito en una parla popular. Hue en día, dende a proclamación d'a Republica, ye cooficial con l'anglés en tot o territorio, y contina estando a luenga mayoritaria d'os territorios conoixitos como Gaeltachtaí, plural de Gaeltacht, encara que se troba en situación de retacule, a tamas d'os esfuerzos d'o gubierno ta fomentar-la. En as atras zonas, o ran de conoiximiento varía muito seguntes as estatisticas, pero en cheneral se puet decir que l'anglés ye mayoritario en cuasi tota la isla. L'aprendizache d'o irlandés ye obligatorio en a educación primaria y segundaria d'o estau.

Historia

editar

En zaguerías de 1920 o parlamento britanico vota una lei (Acta de Gubierno d'Irlanda de 1920 de Lloyd George), que divide a isla en dos parz, cadaguna autonoma y con estructura confederal. Pa asegurar a supremacía d'os protestants a delimitación d'Irlanda d'o Norte de 1920 no incluye os tres condaus de l'Ulster mes catolicos (Donegal, Monaghan y Cavan). Manimenos os grans terratenients consiguen que os condaus de Fermanagh y Tyrone de mayoría catolica queden en Irlanda d'o Norte chunto con os cuatre de mayoría protestant de Antrim, Down, Armagh y Londonderry pa dar-lis una viabilidat economica.

As eleccions dan una mayoría a los unionistas en o norte y a lo Sinn Fein en o sud. Os miembros d'o Sinn Fein esleitos se constituyoron en "Asamblea d'Irlanda" u Dail Eireann y negocioron con o gubierno de Londres y en zaguerías de 1921 se concede una cuasi independencia a un Irish Free State u "Estau Libre d'Irlanda" formau por 26 condaus de mayoría catolica, acceptando que os condaus protestants d'Irlanda d'o Norte sigan unius a lo Reino Uniu y a existencia d'un vinclo d'o Estau Libre d'Irlanda con a corona. Os republicanos protestan pero en l'anyo 1922 os votants dan mayoría a los qui son partidarios d'o tractau.

Una part de l'IRA y De Valera se niegan a acceptar o tractau en en chunio de 1922 esclata una guerra civil. O 6 d'aviento de 1922 o Estau Libre d'Irlanda se secesionó d'o Reino Uniu. O nuevo estau teneba o status de "dominio" d'a Commonwealth. A secesión se produció d'alcuerdo con o Tractau. O 7 d'aviento o parlamento d'Irlanda d'o Norte demanda a Chorche V de seguir dependendo d'o Reino Uniu, despartindo-se oficialment d'o Estau Libre d'Irlanda. Os partidarios d'o tractau vencen, y en l'anyo 1923 De Valera deposa as armas, preferindo actual adintro d'o rechimen politico, plegando a estar chefe de gubierno en 1932.

En l'anyo 1937 una nueva Constitución instaura un estau republicano de facto dito Eire, encara que se concede a la Ilesia catolica un puesto privilechiau. En esta Constitución se contempla una futura posible unificación con Irlanda d'o Norte, pero dica ixe inte se precisa que as leis votadas en o parlamento de Dublín s'aplican en o territorio que controla, ye dicir, l'anterior Estau Libre d'Irlanda. Eire se mantenió neutral en a Segunda Guerra Mundial. En abril de 1949 fue proclamada la Republica d'Irlanda y en o mesmo anyo o Parlamento de Westminster la reconoixió, comprometendo-se tamién a no cambiar o estatuto d'Irlanda d'o Norte sin o consentimiento d'os suyos habitants.

Se veiga tamién

editar

Vinclos externos

editar
 
Commons
 Se veigan as imáchens de Commons sobre Irlanda.

Referencias

editar
  1. ↑ (an) Diccionario aragonés-castellano-catalán. Versión preliminar. Estudio de Filología Aragonesa. Edacar num. 14. Zaragoza. Edicions Dichitals de l'Academia de l'Aragonés. ISSN 1988-8139. Octubre de 2024.
  2. ↑ Iste articlo ha estau criticato, y recientment en iste reportache, Constitution Review Group, Constitution.ie.
  3. ↑ Clause 7.1.1 of the Inter Institutional Style Guide
  4. ↑ J. P. Mallory, y D. Q., Encyclopedia of Indo-European Culture, Fitzroy Dearborn Pub., p. 194
  5. ↑ "Settlement Dublin City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 13 November 2018. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=EED4C2E4-43BA-428E-96FC-1C65CC0A4340. Retrieved 21 July 2017. 
  6. ↑ "Settlement Cork City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=2640ADAE-4EBB-460C-BBD4-D666DEBB3C8A. Retrieved 21 July 2017. 
  7. ↑ "Settlement Limerick City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 11 December 2018. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=EFED8136-729D-43F0-BF74-FEFE83B62328. Retrieved 21 July 2017. 
  8. ↑ "Settlement Galway City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=4DB393A8-D39C-4EB9-9320-4B85F38C2A0E. Retrieved 21 July 2017. 
  9. ↑ "Settlement Waterford City And Suburbs". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=C133497F-81D6-44BA-9A82-1499D92E5428. Retrieved 21 July 2017. 
  10. ↑ "Settlement Drogheda". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=3322F7F8-96A1-450C-9703-23C4EDADFD3A. Retrieved 29 July 2017. 
  11. ↑ "Settlement Swords". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=2B32F09A-1EA9-40C7-8EB5-9709E33C2983. Retrieved 29 July 2017. 
  12. ↑ "Settlement Dundalk". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=91DBC922-801B-421B-9D74-C2381BC684EC. Retrieved 29 July 2017. 
  13. ↑ "Settlement Bray". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=3AFC3DCF-1161-44B7-BDAE-C56872CF18A9. Retrieved 29 July 2017. 
  14. ↑ "Settlement Navan (An Uaimh)". Central Statistics Office. 2016. Archived on 30 July 2017. Error: If you specify |archivedate=, you must also specify |archiveurl=Plantilla:Namespace detect showall. http://census.cso.ie/sapmap2016/Results.aspx?Geog_Type=ST2016&Geog_Code=B92C48CA-4722-499A-9F93-29015C461C3F. Retrieved 29 July 2017. 


Estaus d'Europa
Abkhasia3 | Albania | Alemanya | Andorra | Armenia2 | Austria | Azerbaichán1 | Belarrusia | Belchica | Bosnia y Herzegovina | Bulgaria | Cazaquistán1 | Croacia | Cheorchia1 | Chipre2 | Chipre d'o Norte2, 3 | Chequia | Dinamarca | Eslovaquia | Eslovenia | Espanya1 | Estonia | Finlandia | Francia1 | Grecia | Hongría | Islandia | Irlanda | Italia1 | Kosovo3 | Letonia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgo | Macedonya d'o Norte | Malta | Moldavia | Mónegue | Montenegro | Noruega | Osetia d'o Sud3 | Países Baixos | Polonia | Portugal | Reino Uniu | Rumanía | Rusia1 | San Marino | Serbia | Suecia | Suiza | Transnistria3 | Turquía1 | Ucraína | Vaticano
Dependencias: Åland | Akrotiri y Dhekelia | Chibraltar | Guernési | Isla de Man | Islas Feroe | Jèrri | Svalbard
1 Parti d'o suyo territorio ye difuera d'Europa. 2 Se troba en Asia, pero tien relacions historico-culturals con Europa. 3 Parcialment reconoixiu. 4 No reconoixito


Obteniu de "https://an.wikipedia.org/w/index.php?title=Irlanda&oldid=2226217"