Nieu-Seeland

Nieu-Seeland
*New Zealand* (Engels)
*Aotearoa* (Māori)
Vlag	Wapen
	Volkslied: God Defend New Zealand; (Engels vir: "God verdedig Nieu-Seeland"); ; Koninklike volkslied: God Save the King; (Engels vir: "God beskerm die koning");
Hoofstad	Wellington 41°17′S 174°27′O / 41.283°S 174.450°O
Grootste stad	Auckland 36°50′S 174°44′O / 36.833°S 174.733°O
Amptelike tale	Engels (95,4%); Māori (4,0%); Nieu-Seelandse; gebaretaal (0,5%)1
Regering ; • Monarg; • Goewerneur-generaal; • Eerste minister	Unitêre parlementêre; grondwetlike monargie; Charles III; Cindy Kiro; Christopher Luxon
Onafhanklikheid • Verantwoordelike regering; • Dominion; • Statuut van Westminster; • Goedgekeur; • De jure onafhanklikheid; • Huidige grondwet;	van die Verenigde Koninkryk; 7 Mei 1856; 26 September 1907; 11 Desember 1931; 25 November 1947; 10 Desember 1947; 13 Desember 1986
Oppervlakte; - Totaal; ; - Water (%)	; 270 534 km2 (75ste); 104 454 myl2; 2,24 (2015)
Bevolking; - 2023-skatting; - 2018-sensus; - Digtheid	; 5 256 330 (120ste); 4 699 755; 19,5 / km2 (167ste); 50,5 / myl2
BBP (KKP); - Totaal; - Per capita	2023-skatting; $279,183 miljard (63ste); $53 809 (32ste)
BBP (nominaal); - Totaal; - Per capita	2023-skatting; $249,415 miljard (51ste); $48 072 (23ste)
MOI (2021)	0,937 (13de) – baie hoog
Gini (2022)	30,0 – medium
Geldeenheid	Dollar ($) (NZD)
Tydsone; - Somertyd	NZST (UTC+12); NZDT (September tot April) (UTC+13)
Internet-TLD	.nz
Skakelkode	+64
	1. As huistale: immigrantetale, waaronder Afrikaans 0,8%.

Nieu-Seeland (Engels: New Zealand, [njuːˈziːlənd], luister (hulp·inligting); Māori: Aotearoa, [aɔˈtɛaɾɔa]) is 'n eilandstaat in die suidwestelike Stille Oseaangebied. Geografies bestaan dié land, wat in 1840 tot Britse kolonie verklaar is en in 1907 'n dominium binne die Britse Gemenebes van Nasies geword het, uit twee hoofeilande en 'n aantal kleiner eilande. Nieu-Seeland is 'n grondwetlike monargie met Charles III as staatshoof (verteenwoordig deur die goewerneur-generaal, dame Cindy Kiro) en 'n eenkamerparlement met 121 afgevaardigdes.

'n Algemene Māorinaam vir Nieu-Seeland is Aotearoa,^[9] meestal vertaal as Land van die Lang Wit Wolk. Nieu-Seeland staan bekend vir sy isolasie: dié land word deur die Tasmansee, wat ongeveer 2 000 kilometer wyd is, van sy noordwestelike buurland Australië geskei. Die naaste buurlande is Nieu-Kaledonië, Fidji en Tonga in die noorde en Antarktika in die suide. Weens sy afgeleë ligging was Nieu-Seeland – behalwe vir Antarktika – die laaste groot landmassa waar mense hulle gevestig het.

Nieu-Seeland kan nóg in geografiese nóg in kulturele opsig by 'n bepaalde vasteland gereken word: dié land lê gedeeltelik op die Australiese asook die Pasifiese Plaat en toon sowel ooreenkomste met die hoofsaaklik Europese kultuur van Australië as die Polinesiese gedeelte van Oseanië. Die eilandstaat vorm die westelike punt van die Polinesiese Driehoek.

Nieu-Seeland verskil van ander nywerheidslande deur sy ongewone ekonomiese struktuur – die belangrikste sektore is land- en bosbou, voedselverwerking en toerisme. Dikwels word na Nieu-Seeland as 'n "groen eiland" verwys, veral vanweë sy lae bevolkingsdigtheid, sy ongeskonde natuur asook sy veelsydige en – danksy die geïsoleerde ligging – unieke flora en fauna.

Van Nieu-Seeland se byna vyf miljoen inwoners woon rofweg 3,5 miljoen op die Noordeiland en een miljoen op die Suideiland. Hierdie eilande is onder die grootstes in die wêreld en die gekombineerde landarea is vergelykbaar met dié van die Britse Eilande en meer as twee keer so groot soos die Wes-Kaap. Tesame met Aotearoa, was 'n ander Māorinaam vir Nieu-Seeland Niu Tireni, 'n transliterasie van die Engelse naam.^[10]

Ander eilande het veel kleiner bevolkings en dek baie minder landarea. Die belangrikste van hierdie eilande is:

Stewart-eiland (suid van die Suideiland), die derde grootste eiland volgens landarea met 'n bevolking van sowat 400.
Waiheke-eiland, 'n eiland in Auckland se Haurakibaai, en met 'n bevolking van sowat 7 000 (veel meer in die somer), die derde digste bewoonde eiland in Nieu-Seeland.
Groot Barrière-eiland, oos van die Haurakibaai.
Chathameilande, 'n afgeleë groep eilande met 'n bevolking van sowat 750.

Veral sedert die 1990's het 'n groot aantal Suid-Afrikaanse immigrante hulle in Nieu-Seeland gevestig. Tans is meer as 40 000 Nieu-Seelanders in Suid-Afrika gebore, maar ook sowat 18 000 Amerikaners het 'n nuwe tuiste in die Pasifiese eilandstaat gevind.^[11]

Etimologie

Aotearoa (wat letterlik vertaal as "land van die lang wit wolk") is die huidige Māori-naam vir Nieu-Seeland en word ook gebruik in Nieu-Seelandse Engels. Dit is nie bekend of die Māori voor die aankoms van die Europeërs reeds enige benaming gebruik het wat na die hele land verwys het – oorspronklik is net die Noordeiland Aotearoa genoem. Op 13 Desember 1642 het Abel Tasman Nieu-Seeland ontdek en dit – met die veronderstelling dat dit Vuurland, die mees suidelike punt van Suid-Amerika, sou wees – State Landt genoem.^[12]

In 1645 het Nederlandse kartograwe die eilande na die provinsie Zeeland Nova Zeelandia genoem.^[13]^[14] Hierdie benaming is deur die Britse ontdekkingsreisiger James Cook in 1769 verengels na New Zealand.^[15]

Die Māori het verskeie tradisionele name vir die twee hoofeilande, insluitend Te Ika-a-Māui (die vis van Māui) vir die Noordeiland en Te Wai Pounamu (die water van Greenstone) of Te Waka o Aoraki (die kano van Aoraki) vir die Suideiland. Vroeë Europese kaarte verwys na die eilande as Noord (Noordeiland), Middel (Suideiland) en Suid (Stewart-eiland / Rakiura).^[16]^[17] Sedert 1830 gebruik kaarte die terme Noord en Suid om die twee grootste eilande van mekaar te onderskei en sedert 1907 is dit die aanvaarde norm.^[18] Die New Zealand Geographic Board het in 2009 ontdek dat die name van die twee eilande nog nooit geformaliseer was nie,^[19] beide die benamings en alternatiewe is in 2013 geformaliseer. Die amptelike name is nou North Island of Te Ika-a-Māui vir die Noordeiland en South Island of Te Waipounamu vir die Suideiland. Vir albei eilande kan die Engelse óf die Māori-name óf beide name bymekaar gebruik word.^[20]

Geografie

Ligging

Nieu-Seeland is suid van die ewenaar op die Suidelike Halfrond geleë, en sy eilande vorm afgeleë gebiede in die suidwestelike Stille Oseaan. Gewoonlik word dié land by Oseanië gereken (veral wanneer hierdie geografiese term ook Australië insluit), maar soms volgens 'n meer spesifieke geografiese en kulturele oogpunt ook as 'n deel van Polinesië beskou. Vanweë die kulturele ooreenkomste met Australië word Nieu-Seeland daarnaas ook by dié vasteland gereken.

Die Tasmansee, wat deel uitmaak van die Stille Oseaan, lê wes van die hoofeilande en skei Nieu-Seeland van Australië, die mees nabygeleë landmassa 1 600 kilometer wes daarvan. Die Antarktiese landmassa lê 3 000 kilometer verder suidwaarts. Kleiner lande of oorsese gebiede naby Nieu-Seeland sluit Nieu-Kaledonië, Tonga en Fidji in die noorde in. Nieu-Seeland is dié land wat die verste van Sentraal-Europa af lê; dele van dié land is op die aardbol net teenoor Spanje geleë en vorm dus sy antipode.

Naas die twee hoofeilande, Noord- en Suideiland, is daar meer as 700 kleiner eilande. Die hoofeilande, waarna dikwels ook as die Nieu-Seelandse vasteland (Mainland New Zealand) verwys word, word deur die Cook-seestraat, waarvan die nouste punt maar 23 kilometer wyd is, van mekaar geskei. Baie van die kleiner eilande soos Stewart-eiland, wat dikwels nog by die Nieu-Seelandse Mainland gereken word, die Great Barrier-eiland en die digbevolkte Waiheke-eiland is binne 'n radius van vyftig kilometer van die hoofeilande se kuslyn af geleë.

Net die Kermadec-eilande 1 000 kilometer noord van die Noordeiland, die Chathameilande (wat 700 kilometer oos van die Noordeiland naby die Internasionale datumgrens geleë is) en die vyf Sub-Antarktiese eilandgroepe – Auckland, Campbell, Antipodes, Snares en Bounty – meer as 200 kilometer suid van die Suideiland maak nie deel uit van die hoofeilande se argipel nie. Die Noordeiland is heeltemaal op die Australiese Plaat geleë, terwyl die Suideiland sowel deel uitmaak van die Australiese asook die Pasifiese Plaat. Die twee hoofeilande was gedurende die laaste Ystydperk nog met mekaar verbind. Net soos Ysland kan hulle derhalwe ook as 'n selfstandige vasteland beskryf word aangesien hulle destyds nog albei op twee plate geleë was.

Nieu-Seeland maak amptelik aanspraak op die Ross-Afhanklikheid in Antarktika wat eweneens 'n reeks kleiner eilande behels; volgens die Antarktiese Ooreenkoms word Nieu-Seeland se aanspraak egter op internasionale vlak nie erken nie. Daarnaas maak Tokelau as 'n afhanklike gebied deel uit van Nieu-Seeland, terwyl die Cookeilande en Niue as selfregerende gebiede op die grondslag van vrye assosiasie met Nieu-Seeland verbind is. Hierdie gebiede maak deel uit van die Koninkryk van Nieu-Seeland.

Nieu-Seeland se totale oppervlakte beloop 268 021 vierkante kilometer; dié land is sodoende ietwat kleiner as Italië of die Filippyne, maar ietwat groter as die Verenigde Koninkryk. Terwyl die hoofeilande in oos-westelike rigting maksimaal 450 kilometer wyd is, strek hulle langs hul hoofas in noord-oostelike rigting oor 'n afstand van meer as 1 600 kilometer. Die kuslyn het 'n lengte van 15 134 kilometer. In vergelyking met sy landmassa het Nieu-Seeland relatief uitgestrekte territoriale waters met 'n oppervlakte van 167 653 vierkante kilometer en een van die wêreld se grootste eksklusiewe ekonomiese sones (EES) met 3 931 136 vierkante kilometer.

Geologie

Soos die meeste huidige landmassas op die Suidelike Halfrond het ook Nieu-Seeland tot sowat 200 miljoen jaar gelede deel uitgemaak van die prehistoriese Gondwana-vasteland, 'n reusagtige vasteland op die Suidelike Halfrond wat vanuit die westelike Suid-Amerika oor Afrika en Australië tot by die westelike Stille-Oseaangebied gestrek het. Dit is nie presies bekend wanneer die huidige Nieu-Seeland homself van die landmassa, wat tans Antarktika vorm, losgewikkel het nie, maar deskundiges reken dat hierdie proses gedurende die Kryt, rofweg 85 miljoen jaar gelede, of selfs vroeër al aan die gang was – en wel voordat ook Australië van Gondwana losgebreek het.

Nieu-Seeland was voortaan 'n geïsoleerde argipel, 2 000 kilometer van Australië en 8 000 kilometer van Chili af geleë – 'n gebied waarmee dit gedurende die Ystydperk via Antarktika nog verbind was. Sommige ooreenkomste ten opsigte van Nieu-Seeland se flora getuig hiervan.

Sedert hierdie periode het in Nieu-Seeland 'n flora en fauna ontwikkel wat onafhanklik van dié van ander landmassas was. In geologiese opsig het die eilande 'n rustige periode deurloop waartydens sy bergreekse aan sterk erosie blootgestel en uiteindelik volledig verweer was. Uitgestrekte, laer geleë moerasgebiede het ontstaan wat later tot steenkoolvelde omgevorm is.

Minder as 30 miljoen jaar gelede het weer 'n onstuimige geologiese periode begin, en dieper liggende gebiede het uit die see begin verrys. Nieu-Seeland se kuslyn het tydens die Mioseen 'n growwe vorm gekry wat eers in die laaste paar miljoen jare tot sy huidige gestalte ontwikkel het. Baie berge en valleie is selfs later, in die loop van die laaste 100 000 jaar, gevorm. Gedurende die Ystydperk was veral die Suideiland sterk vergletser.

Tans is Nieu-Seeland op die grenslyn tussen die Australiese en die Pasifiese Plaat geleë. Alhoewel hierdie tektoniese plate nie regstreeks teen mekaar skuur nie, oefen hulle nogtans 'n beduidende invloed op die eilandstaat uit. Hul frontale krag laat geologiese breuke ontstaan wat druk op verskillende gesteentelae uitoefen en die grond steeds verder na bowe skuif. Die tweede krag, wat langs die kante werk, lei tot sogenaamde transform-versteurings wat soms aardbewings en tsoenamis kan veroorsaak.

Net soos ander lande, wat langs die grens van die Pasifiese Plaat geleë is, behoort ook Nieu-Seeland tot die Pasifiese Ring van Vuur. Aardbewings, breuke en vulkaniese aktiwiteit is tipiese verskynsels in hierdie gebied, en sommige van die aarde se aktiefste vulkane is in Nieu-Seeland geleë. Hierdie vulkane is beperk tot die Noordeiland en baie van hulle is in die Taupo Volcanic Zone in die sentrum van die eiland gekonsentreer.

Al drie vulkane in die Sentrale Plato is byvoorbeeld nog aktief – die stratovulkaan Ruapehu het so onlangs as 2007 uitgebars. Die aardkors in die Bay of Plenty-gebied is so dun soos nergens anders in die wêreld nie so dat verskillende soorte geotermiese aktiwiteite soos geysers en warm fonteine hier aangetref kan word. 'n Bekende vulkaan in hierdie gebied is White Island; sy laaste groot uitbarsting was in die jaar 2016.

Benewens Taupo is daar nog 29 ander geotermale gebiede in Nieu-Seeland. Hulle is hoofsaaklik op die Noordeiland gekonsentreer, soos byvoorbeeld Northland en Hauraki Plains, maar kom ook op die Suideiland voor. Hier lê die bekende warm fonteine van Hanmer Springs.

Topografie en landskappe

Die Noordeiland

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Noordeiland.

Die Noordeiland met 'n oppervlakte van 113 729 vierkante kilometer is die mees digbevolkte eiland van Nieu-Seeland met meer as 3,6 miljoen inwoners. Hier is sowat driekwart van die totale bevolking en sowat negentig persent van die Māori-bevolking gekonsentreer, en sowel die hoofstad Wellington asook die grootste stad in dié land, Auckland, is op hierdie eiland geleë.

Auckland lê op 'n landengte wat die Stille Oseaan van die Tasmansee skei en op sy nouste punt minder as twee kilometer wyd is. Aangesien Auckland grotendeels deur water omring word, word na hierdie metropool dikwels ook as die "Stad van Seile" verwys. Die stadsgebied is tussen twee natuurlike seehawens geleë en behels sowat sestig onaktiewe vulkane. Noord van Auckland se landengte lê die Noord-Aucklandskiereiland wat self uit 'n groot aantal kleiner skiereilande bestaan. Die mees noordelike hiervan is Aupouri. Die skiereiland se weskus word deur lang sandstrande, waaronder die bekende Ninety Mile Beach, en twee groot natuurlike hawens, Kaipara Harbour en Hokianga Harbour, oorheers. Die Waipoua-woud met sy beduidende kauri-bome lê suid van Hokianga.

Die ooskus van Noord-Aucklandskiereiland word deur dramatiese landskappe en talle eilande gekenmerk, alhoewel daar ook 'n aantal natuurlike seehawens voorkom soos dié van Whangarei, die grootste stad op die skiereiland, en Bay of Islands. Die heuwellandskappe in die binneland is as land- en bosbougebiede ontwikkel.

Die administratiewe gewes Waikato is suid van Auckland geleë. Die Hakarimata-bergreeks in die ooste van Waikato gaan naby die monding van die Waikatorivier in die Tasmansee in 'n golwende heuwellandskap oor. Die Waikato Plains oos van die Hakarimata-berge is 'n laagvlakte aan weerskante van die rivier met Hamilton, die vierde grootste agglomerasie in dié land, as sy beduidendste nedersetting. Die grotendeels beboste Kaimai- en Mamaku-bergreekse in die ooste skei die gewes van die gebied rondom die Bay of Plenty. Die bekende Coromandel-skiereiland is in die noorde van die baai geleë. Dit word deur die Coromandel-bergreeks met 'n maksimale hoogte van 900 meter oorheers, waarvan die Great-Barrier-eiland 'n noordelike uitloper is.

Die Sentrale Plato met sy vulkane Ngauruhoe, Tongariro en Ruapehu vorm die hartland van die Noordeiland. Die vulkane is deur Unesco as die eerste gekombineerde wêrelderfenis- en wêreldnatuurgebied aangewys en maak deel uit van die Nasionale Tongariro-park.^[21] Ruapehu is met 2 797 meter die hoogste piek op die eiland. Die Taupomeer net noord van Ruapehu, die grootste in Nieu-Seeland, is in die geografiese sentrum van die Noordeiland geleë.

Die uitgestrekte bosgebiede Kaingaroa Forest en Nasionale Te-Urewera-park oos van die meer oorheers die gebied tot by die ooskus. Hierdie streek met sy ongerepte berglandskappe is yl bevolk. Die Hikurangi, 'n berg in die Ruakumara-reeks naby die East Cape, is die hoogste piek met 1 754 meter. Die weste van die Sentrale Hoogplato is 'n gebied van beboste heuwellandskappe waardeur die Whanganui-rivier en sy talryke takriviere vloei. Die Nasionale Whanganui-park lê in die sentrum van hierdie landskap.

Wes hiervan sluit die gewes Taranaki, wat tot in die Tasmansee strek, by die heuwelland aan. Die gelyknamige vrystaande vulkaan troon met sy hoogte van 2 518 meter oor die gewes. Rondom die vulkaan strek 'n breë reënwoudgordel wat as deel van die Nasionale Egmont-park beskerming geniet. Die vrugbare gewes is 'n beduidende sentrum van die Nieu-Seelandse melkbedryf.

Suid van die Whanganui-streek lê die Manawatu-riviervlakte rondom die riviere Manawatu en Rangitikei, en die Kapiti Coast met die hoofstad Wellington in sy uiterste suide. Hierdie gebied word in die noordooste deur die bergreeks Tararua Range en in die ooste deur die Rimutaka Range begrens. Die Ruahine Range sluit in die noorde by hierdie bergreekse aan. Die Ruahine-berge maak deel uit van 'n groter bergreeks wat langs die ooskus loop. Ook die moerasagtige Wairarapa-vlakte oos van hierdie berge word in die ooste deur 'n bergagtige gebied begrens.

Noordwes hiervan lê die Hawke's Bay-streek rondom die gelyknamige baai. Naas die Ruahne- loop ook die Kaweka-bergreeks deur hierdie streek, terwyl die res daarvan deur golwende heuwellandskappe en die Wairoa-riviergebied in die noorde en die vrugbare Heretaunga-vlakte in die suide beslaan word. Noord hiervan lê die gebied rondom Gisborne wat deel uitmaak van Eastland (dikwels ook East Cape genoem).

Die Suideiland

Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Suideiland.

Die Suideiland se oppervlakte is met 150 437 vierkante kilometer effens groter as dié van sy noordelike eweknie met 'n bevolking van sowat een miljoen. Die Māori-naam vir die eiland is Te Wahipounamo (letterlik "Plek van die Jadesteen"). Die eiland word oorheers deur die Nieu-Seelandse Alpe of Suid-Alpe wat langs sy weskus loop. Hierdie bergreeks is die hoogste in Australasië en Oseanië. Sy hoogste pieke is Mount Cook of Aoraki (3 724 meter) en Mount Tasman (3 497 meter). Hierdie bergpieke is slegs twee van altesaam 17 pieke wat meer as 3 000 meter bo seevlak rys. Sowel die mees noordelike asook die mees suidelike gebiede van die Suideiland bestaan uit laer bergreekse waarvan sommige pieke hoogtes van meer as 1 000 meter bereik.

Die West Coast-streek, 'n smal landstrook tussen die Suid-Alpe en die Tasmansee behoort tot die natstes op aarde, en sodoende loop sommige Suid-Alpegletsers, soos die Fox- en die Franz-Josef-gletser, deur alle klimaatsones tot by die reënwoudgebiede naby die kus. Die uiterste suidweste word deur indrukwekkende fjordlandskappe gekenmerk wat hier sounds genoem word. Groot dele van die suidweste word as nasionale parke beskerm en vorm gemeenskaplik die Te Wahipounamu-wêrelderfenisgebied.^[22] Die Canterbury Plains, 'n groot alluviale vlakte wat uiters geskik is vir landboudoeleindes soos veeteelt, is oos van die Suid-Alpe geleë.

Klimaat

Die 45ste suidelike breedtegraad loop deur die Suideiland sodat Nieu-Seeland halfpad tussen die ewenaar en die Suidpool geleë is. Nieu-Seeland het danksy sy ligging in die gematigde klimaatsone van die Suidelike Halfrond 'n relatief milde klimaat wat in baie opsigte as Mediterreens beskryf kan word. Daar is verskillende kleiner klimaatsones wat van subtropies in die noorde tot gematig in die suide strek, maar ook van 'n baie nat klimaat in die weste tot by die droë klimaatsone in die ooste wissel. Sentraal-Otago kan selfs as 'n woestynagtige ariede gebied beskryf word, terwyl in die gebied noord van Auckland vrugte soos lemoene en pomelos floreer. Lang, warm somers is kenmerkend vir albei hoofeilande sodat sitrusvrugte en palms ook op die Suideiland voorkom.

In die vlaktes van die Noordeiland wissel die gemiddelde temperature tussen sowat 15 °C in die winter en 25 °C in die somer. Temperature op die Suideiland is 5 tot 10 °C laer. Die hoogste temperatuur, wat ooit amptelik in Nieu-Seeland aangeteken is, was 42,4 °C in Februarie 1973 in sowel Rangiora asook Christchurch. In Junie 1995 is die laagste temperatuur ooit in dié land in Ophir (Central Otago) met -21,6 °C aangeteken.

Die groot massas water, wat hoofsaaklik van die Tasmansee af in die atmosfeer verdamp en wolke vorm, val teen die berge op die Suideiland as reën. Die gemiddelde jaarlikse neerslag aan die Suideiland se weskus is sowat 7 000 millimeter, terwyl die oostelike kant al merkbaar droër is.

In sy geheel kan Nieu-Seeland se klimaat vanweë die groot watermassas rondom die eilandgroep as grotendeels maritiem beskryf word, behalwe vir die gebiede wat oos van die hoë bergreekse geleë is soos byvoorbeeld die Mackenzie-bekken en Central Otago op die Suideiland of die Rangipo-woestyn op die Noordeiland wat almal deur 'n kontinentale klimaat gekenmerk word. Hier styg die kwik in die somermaande dikwels bo 30 °C, terwyl sneeuvalle gedurende die winter gereeld voorkom.

Temperatuur Gemiddeldes in °C				Stad	Reënval Gemiddeldes in mm
Jan.	Apr.	Julie	Okt.		Jan.	Apr.	Julie	Okt.
20	16	11	15	Auckland	79	103	141	89
17	12	6	12	Christchurch	46	53	68	44
16	12	6	11	Dunedin	74	74	56	58
19	14	8	12	Wellington	78	107	142	99

Roaring Forties

Nieu-Seeland is in sy geheel in die Roaring Forties geleë, 'n sone met sterk waaiende winde tussen die 40ste en 50ste breedtegrade. Hierdie sterk lugstrominge, wat in 'n ooswaartse rigting beweeg, word veroorsaak deur die kombinasie van drie faktore – die suidwaartse verskuiwing van lugmassas vanuit die ewenaar na die Suidpool, die aarde se rotasie om sy eie as en die gebrek van groter landmassa's in die betrokke sone wat as windbrekers sou kon dien. So waai hulle oor betreklik klein gebiede – die uiterste suide van Suid-Amerika, 'n deel van die Australiese eiland Tasmanië en uiteindelik Nieu-Seeland.

'n Foto van Nieu-Seeland, wat in April 2011 deur die multinasionale wetenskaplike Nasa-satelliet Aqua geneem is (regs), toon die vloei van sediment in die Stille Oseaan rondom Nieu-Seeland. Die groot volume daarvan dui op harde winde en onstuimige see. Die Cook-seestraat, die smal strook water wat die Noord- en Suideiland van mekaar skei, word onder die onstuimigste seegebiede ter wêreld gereken.

Sterk westelike winde tref die eilande in die weste waar bergreekse 'n natuurlike versperring vorm. Die Cook-seestraat is die enigste opening vir die winde en word deur die tregter-effek in 'n soort windtonnel omgevorm wat tot baie hoë windsnelhede lei en gevare vir lug- en seevaart kan inhou. Magtige branders en tornado's kom eweneens voor. Sterk winde sweep die seewater hier op in hoë golwe wat die kusgebiede erodeer.

Sy ligging maak ook van Nieu-Seeland hoofstad Wellington 'n taamlik winderige plek. Op 'n gemiddeld van 173 dae per jaar waai hier winde met snelhede van meer as 60 km per uur, in buie selfs 140 km per uur. Die hoogste windsnelheid, wat ooit gemeet is, was 248 km per uur op Wellington se hoogste heuwelpiek, Hawkins Hill (op 495 m bo seevlak) op 6 November 1959 en 4 Julie 1962. Die sterkste buie ooit het op 18 April 1970 op Mt John in Canterbury gewaai – met 250 km per uur.^[23]

Flora en fauna

Die unieke plante- en dierewêreld van Nieu-Seeland het as gevolg van die eilandgroep se geografiese afsondering oor 'n lang tydperk onafhanklik van dié van ander gebiede ontwikkel. Sy inheemse flora en fauna toon groot ooreenkomste met dié van Nieu-Kaledonië en Lord Howe-eiland.

Flora

Die silwervaring (*Cyathea dealbata*) is 'n nasionale simbool van Nieu-Seeland

Sowat 85 persent van alle Nieu-Seelandse plantspesies is endemies. Voor die aankoms van die eerste Māori-setlaars was nog sowat 80 persent van dié land bebos, tog het ontbossing die aandeel inheemse bosse oor die eeue tot slegs 24 persent van die totale oppervlakte laat krimp. Hiervan is 77 persent tot beskermde bosgebiede verklaar. Op sowat vyf persent van die oppervlakte van Nieu-Seeland het die plaaslike bosboubedryf vinnig groeiende uitheemse boomsoorte soos radiatadenne (Pinus radiata) en Kaliforniese rooihout (Sequoia sempervirens) begin aanplant.

Belangrike inheemse woudsoorte sluit naaldbosse soos geelhoute (Podocarpaceae) of Nieu-Seelandse kauribome (Agathis australis) en loofbosse wat hoofsaaklik uit beukebome (Nothofagus) bestaan. Die meeste Nieu-Seelandse boomsoorte is immergroen. Veral die naaldbosse word gekenmerk deur epifiete soos Noordeiland-ysterhout (Metrosideros robusta), maar ook 'n klein aantal hemiparasiete wat op beukebome voorkom en verwant is met mistels in die Noordelike Halfrond.

Die kauriboom se natuurlike habitat het oorspronklik tot by die Suideiland gestrek, maar is nou beperk tot die Noordeiland se Northland-streek; verwante boomsoorte kom tans nog in Nieu-Guinee, Fidji, Nieu-Kaledonië, Maleisië en Indonesië voor. Die Nieu-Seelandse kauribosse is grotendeels deur setlaars afgekap – kaurihout was omstreeks 1800 nog die belangrikste uitvoergoed wat in die internasionale skeepsboubedryf baie gewild was. Kauribome was uiteraard geskik vir die vervaardiging van skeepsmaste, terwyl die hars van kauribome as basiese bestanddeel vir stadig-drogende lak en terpentyn gebruik is. In 1862 is vir een ton kaurigom $600 betaal en die stadig groeiende kauribosse was binne enkele dekades byna uitgeroei.

Benede die digte wouddak kom 'n groot aantal varings voor wat meestal endemies is. Die mees beïndrukkende spesies is boomvarings (Cyatheales) wat hoogtes van meer as tien meter kan bereik. Die mees bekende varingsoort is pongas of silwervarings, die nasionale plant van Nieu-Seeland.

Daarnaas het ook verskillende palmsoorte soos byvoorbeeld nikau-palms (Rhopalostylis sapida) in Nieu-Seeland ontwikkel. Ander opvallende boomsoorte sluit die pōhutukawa (Metrosideros excelsa), Suideiland-ysterhout (Metrosideros umbellata) en die sogenaamde cabbage tree (Cordyline australis) in.

Sowat tien persent van Nieu-Seeland se oppervlakte is met inheemse oopveld-flora bedek, waaronder tussockgras, bos- en heidevelde.

Groot dele van die inheemse flora (sowat 'n derde van die totale oppervlakte van Nieu-Seeland) is tot natuurbewaringsgebiede verklaar, waaronder uitgestrekte nasionale parke en sogenaamde Forest Parks.

Fauna

'n Gerekonstrueerde moa in die Auckland-museum

Vanweë sy afgeleë ligging het Nieu-Seeland sy eie unieke ekostelsel ontwikkel. Kenmerkend vir die tydperk voor die Polinesiese kolonisasie was die gebrek aan landsoogdiere, met uitsondering van drie vlermuisspesies (twee spesies van Nieu-Seeland-vlermuise en Chalinolobus tuberculatus).

Baie van die ekologiese nisse, waarin gewoonlik soogdiere sou leef, is in Nieu-Seeland deur voëls beset. Nievlieënde voëlspesies het 'n buitengewoon belangrike rol op die eilandgroep gespeel, waaronder die kakapo (Strigops habroptilus), die kiwi (Apterygidae), die takahe (Porphyrio mantelli), die weka (Gallirallus australis) en die uitgestorwe moa (Dinornithiformes). Die kakapo (sy Māori-naam beteken "nag-papegaai") is die seldaamste en ook enigste nievlieënde papegaaiesoort ter wêreld.

Moas het sowat vyftien miljoen jaar lank in Nieu-Seeland voorgekom en daar was 25 verskillende soorte wat van kleiner voëls (wat omtrent so groot soos 'n kalkoen was) tot die Dinornis maximus met 'n grootte van drie meter gestrek het. Die moas se dieet het hoofsaaklik uit gras, blare en vrugte bestaan. Daar word aangeneem dat die Moriori, setlaars wat hulle gedurende een van die vroeë immigrasiegolwe in Nieu-Seeland gevestig het, die moas uitgeroei het – sowel hul vleis asook hul eiers was baie gewild. Toe die voëls reeds van uitsterwing bedreig was, is die laaste diere met vuur gejaag. 'n Groot aantal moa-geraamtes is in moerasgebiede ontdek.

Die inheemse voëlspesies is oorspronklik deur roofvoëls gejaag, waarvan die grootste, die Haastarend (Harpagornis moorei), deur 'n vlerkwydte van tot by drie meter en 'n gewig van maksimaal veertien kilogram gekenmerk was. Sommige nievlieënde voëlspesies kom tans nog net in roofdiervrye omgewings soos die eilande langs die Nieu-Seelandse kus voor. Inheemse papegaaispesies soos die kea (Nestor notabilis) – wat slegs op die Suideiland en hier in die Suidelike Alpegebied voorkom – en die kaka (Nestor meriodionalis) het minder moeilikhede ondervind.

Daarnaas word die Nieu-Seelandse voëlwêreld deur 'n groot verskeidenheid trekvoëls gekenmerk wat oor lang afstande oor die Stille Oseane beweeg om 'n deel van die jaar in Nieu-Seeland deur te bring, soos byvoorbeeld die Westland-bassiaan (Procellaria westlandica). Ook koningmalmokke (Diomedea epomophora) en Australiese malgasse (Morus serrator) broei op die eilandgroep. Die kusgebiede is die habitats van pikkewynsoorte soos Fiordlandpikkewyne (Eudyptes pachyrhynchus), geeloogpikkewyne (Megadyptes antipodes) en kleinpikkewyne (Eudyptula minor) asook seesoogdiere soos Nieu-Seelandse seebere (Arctocephalus forsteri), suidelike seeolifante (Mirounga) en Nieu-Seelandse seeleeus (Phocarctos hookeri).

Langs die kus word dolfyne en walvisse aangetref, waaronder die seldsame klein Hector-dolfyn (Cephalorhynchus hectori). Daar word gevrees dat hierdie spesies binne tien generasies moontlik sal uitsterf. Nieu-Seeland is ook die tuiste van tuataras (brugakkedisse, Sphenodon punctatus), 'n ou reptielspesie, en die weta (Anostostomatidae), 'n insek wat 'n maksimale lengte van tien sentimeter kan bereik. Die eilandgroep is een van min gebiede op aarde waar geen slange voorkom nie.

Die aankoms van die eerste Māori- en later ook Europese setlaars het gepaard gegaan met soms rampspoedige ingrepe op die natuur. Die uitbreiding van uitheemse diere wat met opset of per ongeluk saamgebring is (Neozoës of indringerspesies), veral rotte, maar ook huishonde, huiskatte, ystervarke, hermelyne en ander weselspesies asook die Australiese voskoesoe het tot die grootskaalse uitsterwing van inheemse dierspesies gelei. Die Nieu-Seelandse regering het verskeie maatreëls ingestel om endemiese spesies, wat deur ingevoerde diere bedreig word, veral voëls, van uitsterwing te red.

Die uitbreiding van katte word byvoorbeeld deur middel van kastrasie beperk. Nieu-Seeland is 'n wêreldleier in die uitroeiing van ingevoerde dierspesies en het begin om kleiner eilande langs die kus weer in hul oorspronklike toestand voor die kolonisasie te bring en inheemse spesies te hervestig. Die projek sal in sy tweede fase ook na die twee hoofeilande uitgebrei word.

Geskiedenis

Polinesiese ontdekkers

'n *Waka* (kanoe) in die Otago-museum, Dunedin

Nieu-Seeland was baie duisende jare lank 'n soort tuin van Eden sonder Adam en Eva – 'n ongerepte paradys waar diere en plante meestal vreedsaam naas mekaar bestaan het. Die meeste inheemse spesies was nooit genoodsaak om 'n oorlewingsstryd teen mededingers te voer nie, sodoende het hulle ook geen natuurlike afweermiddels soos dorings of gif ontwikkel nie. Die eilande se flora en fauna was dus al hoe kwesbaarder vir uitheemse indringerspesies.

Mense het hulle eers relatief laat hier gevestig – Nieu-Seeland het die mees suidelike eilandgroep in 'n uitgestrekte seegebied gevorm wat deur Polinesiërs oor die eeue heen gekoloniseer is. Hul lewensruimte was die grootste van alle volke en het oor sestig lengte- en breedtegrade in die wêreld se grootste waterliggaam, die Stille Oseaan, gestrek. Nogtans was die bewoonbare gebied beperk tot die talle groter en kleiner eilande – argipels wat dikwels ver van mekaar geleë en oor die hele suidelike Stille Oseaan versprei was. Elkeen van die eilande kon maar 'n beperkte bevolking onderhou, en so was groter groepe mense steeds weer genoodsaak om 'n nuwe heenkome op ander, verderaf geleë eilande te vind.

Met hul bote – groot uitlêerbote of katamarans waarvoor twee kanoes (waka) aanmekaargebind is en seile wat uit plantvesels gevleg is – het die Polinesiërs die wydtes van die Stille Oseaan bevaar lank voordat Europeërs dit ontdek het. Hulle het die sterre, seestromings, wind en wolke gebruik om te navigeer en hulle op eilandgroepe soos Samoa, Tonga en Tahiti gevestig. Van hier het hulle op hul ontdekkingsvaarte verderaf geleë argipels soos die Hawaii-eilande in die noorde, die Paaseiland in die ooste en uiteindelik ook Aotearoa of Nieu-Seeland in die suidweste bereik.

Die Polinesiese belangstelling in Nieu-Seeland is volgens een oorlewering, wat sy oorsprong egter nie in Nieu-Seeland self het nie, reeds in die Middeleeue deur reisberigte van Kupe, 'n stamhoof van die eiland Raiatea naby Tahiti, gewek. Ná 'n lang seereis het hy op 'n onbekende eiland in die suide afgekom wat volgens hom slegs deur reusagtige voëls bewoon is, terwyl hy geen menslike bewoners aangetref het nie.

Nege generasies later – die Polinesiese tydrekening het op die telling van generasies gebaseer, volgens Europese geskiedkundiges omstreeks 1150 – het 'n groot boot met mans en vroue onder die bevel van stamhoof Toi van Raiatea die lang en gevaarlike seereis na die eiland in die suide aangedurf. Die Polinesiërs het met hul groot uitlêerboot 'n suidwestelike koers ingeslaan, en hul reusagtige driehoekseil na die noordoostelike passaatwind gehang. Ná sowat tweeduisend kilometer se seiltog was hulle kosvoorrade van vrugte en kokosneute al byna uitgeput toe hulle 'n magtige kumuluswolk waargeneem het – die voorbode van land. Volgens meer onlangse navorsing het die eerste setlaars tussen 1250 en 1350 aangekom.

Die Māori

Die Māori was van groot statuur, meestal kragtig, van helder- tot donkerbruin velkleur met swart, effens gekrulde hare, donkerbruin oë en gesonde tande. Albei geslagte was gewoonlik getatoeër – mans het hulle gesig, heupe en dybene só versier, vroue hul lippe, kin en soms ook hul taille en voorhoof. Die Māori het – net soos ander Polinesiërs – 'n aanleg vir kuns en beoefen van musiek en dans gehad. Alhoewel hulle geen skrif ontwikkel het nie, is hul oorlewerings steeds mondeling oorgedra en oor baie generasies bewaar. Metaalwerktuie was nie in gebruik nie; hul vernaamste materiale vir die vervaardiging van gebruiksvoorwerpe en wapens was klippe, hout, mossels of bene van diere.

Die Māori-samelewing het uit stamgemeenskappe bestaan waarin die naasbestaan deur strenge tapu's gereël is. Behalwe vir stamhoofde, wat soms met twee vroue saamgeleef het, het die Māori 'n monogame leefstyl toegepas. Persoonlike besittings was gewoonlik beperk; die individu was steeds ondergeskik aan belange van die stamgemeenskap. Skade wat aan die stamgemeenskap berokken is, moes deur elke stamlid gewraak word. Utu – boete, versoening of wraak – was 'n vaste wet waaraan geen stamlid ontglip het nie. Die oortreding van reëls was verbonde aan die verlies van mana – eer, waardigheid en status.

Gedurende die 12de en 13de eeu was daar nog nou betrekkinge tussen Aotearoa en die Tahiti-eilande, die laaste groot vloot van Polinesiese setlaars het omstreeks 1350 na die suidelike eilande geseil. Aotearoa was dan ook die laaste beduidende eiland wat deur Polinesiese seevaarders ontdek en bevolk is – om (naas Hawaii) die enigste Polinesiese argipel buite die trope te word. Sommige suidelike landskapsvorme soos vulkaniese bergreekse was vertroud aan die setlaars, maar die koel winters en snerpende koue van die Nieu-Seelandse winter, die "tyd van kort dae", was 'n ongekende ervaring, net soos die sneeu wat sommige vulkaniese bergpieke ook nog gedurende die somer bedek het, of die gletsertonge van die Suideiland.

Soms word die Māori as die "Wikings van die Sonsopgang" beskryf – 'n verwysing na sekere kulturele en maatskaplike ooreenkomste wat hulle met dié Skandinawiese beskawing deel. So het albei samelewings uit drie stande bestaan: 'n adellike klas wat die families van stamhoofde en die tohungas of priesters, sieners, toweraars en bewaarders van mondelinge oorlewerings ingesluit het; krygers, ambagsmanne en jagters met hul gesinne as die tweede of middelklas; en 'n lae kaste van slawe, meestal krygsgevangenes wat gedurende een van die tallose stamoorloë geneem is. 'n Tweede gemeenskaplike kenmerk was die Māori se naturreligie met 'n pantheon van godhede wat nie altyd gunstig gesind was nie – so is 'n groot deel van die godsdienstige lewe aan die lees van voortekens van die komende tyd gewy. En net soos die Wikings het die Māori hulle as geesdriftige seevaarders, ontdekkers en veroweraars bekwaam.

Die Māori het in Nieu-Seeland geleidelik 'n inheemse mitologie ontwikkel waarvolgens die Noordeiland deur die halfgod Maui uit die see gevis is, net soos ander Pasifiese eilande. Derhalwe is dit Te Ika a Maui of "die vis van Maui" genoem. Die langgestrekte Suideiland is aanvanklik as Maui se kanoe beskou, Te Waka a Maui. Toe hulle egter die voorkomste van nefriet – 'n edelsteen waaruit die Māori sierade, gereedskappe en wapens vervaardig het – langs die fjordoewers van die Suideiland ontdek het, is die eiland se naam gewysig na Te Wai Pounami of "Water van die Groen Steen".

Die nuwe tuisland was baie groot in vergelyking met ander eilande in die Stille Oseaan, maar die koel klimaat en die gebrek aan die meeste bekende grondstowwe waarop die Polinesiese beskawing elders kon steun, het die Māori 'n stryd om oorlewing laat voer. Siende dat net twee van die tradisionele Polinesiese groentegewasse – taro en patatte (Ipomea batata, in Nieu-Seeland bekend as kūmara) – by plaaslike toestande goed geaard het, moes ander eetbare plante en plantdele soos wortels, blare en sade uitgeken word. Daarnaas het visse en mossels, voëls en voëleiers net soos honde en rotte, wat deur die setlaars saamgebring is, as stapelvoedsel gedien. Kos is in mandjies geplaas om in die plaaslike warm mineraalpoele in natuurlike stoom gaar gemaak te word, of in 'n eenvoudige oond in die grond (hāngi) geplaas waar dit tussen verhitte stene gekook is.

Klerasie is – net soos matte, seile, vakkels en lym – van vlasvesels vervaardig, terwyl vir kosbare mantels gewoonlik voëlvere gebruik is.

Europese verkenning

Portugese en Spanjaarde het reeds in die 16de eeu seevaarte na die Stille Oseaan onderneem, maar waarskynlik het geen Europeër voor 1642 Nieu-Seeland met sy eie oë gesien nie. In dié jaar het die Nederlandse ontdekkingsreisiger Abel Tasman (1603–1659) die suidelike Stille Oseaangebied in opdrag van die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie met twee skepe verken op soek na 'n suidelike vasteland wat, soos destyds gehoop is, geleenthede vir nuwe handel sou ontsluit. Tasman het Nieu-Seeland op 13 Desember 1642 as eerste bekende Europeër bereik, sowat een maand nadat hy die eiland Tasmanië suid van Australië verken het, maar ná 'n bloedige konfrontasie met Māori in 'n baai in die noordweste van die Suideiland – vier van Tasman se bemanningslede is dood terwyl hulle per boot onderweg was tussen hul skepe en ten minste een Māori deur 'n kartetskoeël getref^[24] – het geen poging onderneem om voet aan wal te sit nie, bevel gegee om die ankers te lig en sy vaart voortgesit. In Nederlands het die baai voortaan as Moordenaers Baij bekendgestaan (tans Golden Bay).^[25] 'n Nederlandse kartograaf het aan dié land, wat deur Tasman verken is, kort daarna die naam Nieuw Zeeland gegee.^[26]

Meer as 'n eeu later het die Franse verkenner Marc-Joseph Marion du Fresne (1724–1772) en sy bemanning daarin geslaag om vriendskaplike betrekkinge met Māori aan te knoop toe sy skepe aker gegooi het in die Bay of Islands, 'n baai langs die noordoostelike kus van die Noordeiland. In Maart 1772 is bemanningslede deur die plaaslike iwi (stam) selfs toegelaat om die eerste Europese groentetuin op Nieu-Seelandse bodem – die eiland Motorua – aan te lê.

Europeërs wou nie Nieu-Seeland besoek nie, totdat die Britse James Cook in 1769 byna die hele kuslyn gekarteer het. Na aanleiding van Cook is Nieu-Seeland deur talle Europese en Noord-Amerikaanse walvisjagters en handelskepe besoek. Hulle het kos, metaalgereedskap, wapens en ander goedere vir hout, voedsel, artefakte en water verhandel.

Nieu-Seeland as Australiese buitepos

Ná die stigting van Sydney as eerste Europese nedersetting in Australië in 1788 was Nieu-Seeland sowat vyf dekades lank 'n ekonomiese en kulturele buitepos van Nieu-Suid-Wallis. Ook die meeste setlaars het uit dié Britse kolonie gekom. In die laat 18de eeu was dit veral robbe- en walvisjagters wat gereeld besoeke aan die Nieu-Seelandse eilandgroep gebring het. Teen die begin van die 19de eeu het sommige van hulle Nieu-Seeland hul permanente tuiste gemaak en hier begin boer. Handelsbande, wat oor die hele Stille Oseaan gestrek het, het verseker dat ook eerste Nieu-Seelandse goedere so ver noord as China uitgevoer is.

Eerste Europese nedersettings

Die eerste Europese nedersetting is in Kororāreka in die Bay of Islands (Noordeiland) gevestig waar walvisjagters hul kos- en watervoorrade kom aanvul het. Vanaf die 1790's het Māori varkvleis en aartappels vir die ruilhandel met Europeërs begin produseer, en plekke, waar dié handel gewoonlik plaasgevind en enkele Europese handelaars hulle gevestig het, was trekpleisters vir inheemses. Kontakte met Europeërs het toegang tot moderne vuurwapens en ander goedere verskaf wat tot voordeel kon strek in die nimmereindigende stamoorloë.

Die Bay of Islands was ook die plek waar Samuel Marsden, 'n kapelaan uit Sydney, in 1814 die eerste Christelike sendingstasie gestig het. Omstreeks 1840 was daar reeds 'n twintigtal sendingstasies in Nieu-Seeland. Sendelinge het hulle nie beperk tot die kerstening van Māori nie, maar het inheemses ook nuwe vaardighede soos lees en skryf en moderne landboupraktyke en beroepe laat aanleer. 'n Ander belangrike prestasie was die verskrifteling van die Māori-taal. Naas Britse Protestante het ook Franse Katolieke vanaf die 1830's met sendingwerk begin.

Al het die nuwe godsdiens die belangstelling van Māori gewek, het dit betreklik lank geneem om hulle te bekeer. Vuurwapens het in die 1820's en 1830's nog meer aandag getrek as Bybels en die stamoorloë in intensiteit laat toeneem. Die grootste bedreiging was egter siektes wat deur die Europeërs saamgebring is. Om die toenemende geweld onder beheer te bring en die lewens en belange van Britse handelaars te beskerm, maar ook om die groeiende Franse invloed in te perk (Frankryk was die belangrikste mededinger in die Stille Oseaangebied), is die Britse regering in die 1830's genoodsaak om aktief betrokke te raak in Nieu-Seeland.^[27]

Die Verdrag van Waitangi

In 1833 is James Busby as Britse verteenwoordiger (British Resident) benoem en na die Bay of Islands gestuur. Deur sy aanstigting het Māori-hoofde in die noorde in 1834 hul eie vlag aanvaar en in die volgende jaar 'n onafhanklikheidsverklaring onderteken. Sewe jaar ná sy aankoms het William Hobson (1793–1842), Nieu-Seeland sy eerste goewerneur, Māori-hoofde na Waitangi ontbied om daar 'n verdrag met die Britse Kroon te onderteken. Die dokument, wat op 6 Februarie 1840 onderteken is, is vervolgens na ander dele van Nieu-Seeland geneem ter insae van plaaslike hoofde. Uiteindelik is die verdrag, wat in beide Engels en Māori uitgevaardig is, deur meer as 500 Māori-stamhoofde geteken.

Volgens die Verdrag van Waitangi het Māori-hoofde sekere uitvoerende bevoegdhede aan die Verenigde Koninkryk oorgedra in ruil vir die reg om as Britse onderdane met alle sodanige regte erken te word, terwyl hul eiendomsregte op hul grond en ander "skatte" eweneens deur die ooreenkoms gewaarborg is. Later het meningsverskille oor die interpretasie van die bepalings, wat uit afwykings tussen die Engelse en die Māori-weergawe van die teks voortgespruit het, die ondersoek en beslegting van beweerde oortredings bemoeilik. Britse gesag oor die Kroonkolonie Nieu-Seeland is formeel geproklameer met die toestemming van Māori-hoofde, alhoewel die Britse aanspraak op die Suideiland aanvanklik op Britse verkenningsvaarte gegrond is.

Nog voordat die verdrag onderteken en bekragtig is, het die New Zealand Company danksy die inisiatief van Edward Gibbon Wakefield (1796–1862), die drywende krag agter Britse kolonisasiepogings en die invloedrykste van alle voorstaanders van stelselmatige Britse emigrasie na Australasië,^[28] die voortou geneem met die werwing van Britse setlaars wat in Wellington gevestig sou word. In die volgende twee jaar het die kompanjie ook die Britse nedersettings Whanganui, Nelson en New Plymouth gestig, terwyl twee verdere Britse setlaarstreke, Otago en Canterbury, deur dogtermaatskappye in respektiewelik 1848 en 1850 gevestig is. Auckland op die Noordeiland, die Kroonkolonie se administratiewe setel, het onafhanklik van dié kolonisasieprojekte ontstaan.

Teen die middel van die 19de eeu was die grootste deel van die Noordeiland danksy die ondersteuning, wat deur plaaslike Māori-gidse verskaf is, deur Europeërs verken. Ook Nieu-Seeland se eerste Anglikaanse biskop, George Selwyn, het uitgebreide reise deur die kolonie onderneem. Net die bergagtige binneland op die Suideiland was voor die 1860's-goudstormloop min of meer terra incognita.

Selfregering en geskille oor grond

'n Monument in Auckland se Oorlogsmuseum ter herdenking van Nieu-Seelanders wat in die oorloë tussen 1845 en 1872 hul lewens verloor het

Kort voor lank het Britse setlaars in die kolonie verantwoordelike selfregering begin opeis. In 1852 het die Britse Parlement met die Wet op die Nieu-Seelandse Grondwet voorsiening gemaak vir 'n sentrale regering met 'n verkose Huis van Afgevaardigdes en ses provinsiale regerings. Terwyl vervolgens meer uitvoerende bevoegdhede aan die sentrale regering oorgedra is, het Māori-sake steeds binne die eksklusiewe bevoegdheid van die Britse goewerneur – en sodoende die Colonial Office te Londen – geval.

Gedurende die 1840's het geskille oor grond tussen Māori en Pākehā, soos die blanke setlaars genoem is, tot bloedige onluste gelei, so in 1843 in die latere Marlborough-provinsie se Wairau-vallei. Toe lede van die Hōne Heke in 1845 die Britse vlag in Russell op die Noordeiland neergehaal het, het 'n gewapende konflik uitgebreek wat tot in die volgende jaar gewoed het. Geskille oor grond het in dieselfde dekade ook in Wellington en Whanganui betrekkinge tussen Māori en Pākehā vertroebel. Grondverkope aan Europeërs in Taranaki het in die 1850's tot onluste in Māori-geledere gelei.

Tot in die laat 1850's het die regering daarin geslaag om deur middel van grondaankope in die vraag van setlaars te voorsien. Aangesien grond in die Māori-samelewing steeds in gemeenskaplike besit was, het inheemse gemeenskappe toenemend krities na grondverkope aan Europeërs begin kyk. Die sogenaamde Māori-koningsbeweging onder leierskap van Wiremu Tāmihana het weens die groeiende weerstand teen grondverkope steeds meer aanklank by inheemses gevind. In 1858 is Pōtatau Te Wherowhero as eerste Māori-koning verkies.

Toe Māori in 1860 geweier het om grond aan setlaars te verkoop, het die Europeërs dit as 'n uitdaging vir die Britse koloniale gesag beskou. Die gewapende weerstand, wat inheemses gebied het, is in die volgende vier jare deur goewerneur George Grey hardhandig onderdruk. Enkele Māori het voortgegaan met hul stryd teen setlaars, maar desondanks is alle oorloë oor grond teen 1872 beëindig. Uitgestrekte landerye in besit van stamme, wat as "rebelle" bestempel is, is gekonfiskeer. Voortaan is grondregte van individuele Māori-eienaars formeel erken en sodanige titels deur 'n spesiale hof vir inheemse grondsake, die Native Land Court, beveilig – met die doelwit om grondverkope aan Pākehā te vergemaklik.

Ná dekades van oorlogvoering, waarna dikwels as "Kontakoorloë" verwys word, het baie Māori hulle teruggetrek uit gebiede waar hulle in aanraking met Pākehā gekom het om in afgeleë landelike gemeenskappe te gaan woon. Intussen het steeds meer grond in die hande van blanke setlaars beland, waarby verkope gewoonlik deur die Native Land Court gehanteer is. Vreedsame proteste teen die onteiening van Māori-grondbesitters het in die 1870's voortgeduur, so in die dorp Parihaka waar die profeet Te Whiti-o-Rongomai 'n leidende rol gespeel het. Regeringsmagte het die dorp in 1881 binnegeval in 'n poging om ook dié soort weerstand te breek.^[29]

Ekonomiese en demografiese ontwikkeling

Terwyl ekonomiese vooruitgang op die Noordeiland deur die oorloë oor grond belemmer is, het die Suideiland danksy die inkomste uit die wolbedryf en goudontginning vorentoe gebeur. Hier het Canterbury tot die welvarendste provinsie ontwikkel, terwyl die florerende goudbedryf van Dunedin die grootste nedersetting gemaak het. Goudvelde, wat in 1861 in Otago en later aan die weskus ontdek is, het groter getalle setlaars na die kolonie laat stroom. Ses jaar later het goudvonste, wat by Thames op die Noordeiland gemaak is, die groei van Auckland bevorder.

Teen die laat 1860's het goudontginning en wolpryse merkbaar gedaal. Om nuwe ekonomiese groei te stimuleer, het die koloniale tesourier Julius Vogel die voorstel gemaak om in infrastruktuurprojekte soos spoorwegbou te belê en finansiële steun aan voornemende immigrante te verleen. Dié program, wat deur middel van lenings gefinansier is, het die blanke bevolking tussen die sensusjare 1871 en 1881 van 'n kwart- tot 'n halfmiljoen laat groei. Vogel se beleid was gegrond op die oortuiging dat Nieu-Seeland slegs tot 'n nasie sou groei indien die kolonie aantreklik genoeg was vir beide immigrante en kapitaal. Op administratiewe gebied is die beleid van afsonderlike koloniale nedersettings laat vaar en die provinsies in 1876 afgeskaf.

Nieu-Seeland is vervolgens in 'n swaar ekonomiese depressie gedompel wat tot in die 1890's voortgeduur het. Ondanks 'n kort oplewing op die koringmark het pryse vir landbougoedere skerp gedaal waardeur ook die eiendomsmark nadelig geraak is. Stedelike nedersettings is deur hoë werkloosheid geteister, en terwyl loonvlakke vir fabrieksarbeiders gedaal het, het ook hul werksomstandighede verswak. Sommige Nieu-Seelanders het geëmigreer, veral na Australië.

Die vleisbedryf het in 1882 groot sukses behaal met die vrag bevrore vleis wat per koelskip na Engeland vervoer is. Hierdie tegniese vooruitgang het vir die eerste keer die uitvoer van goedere soos bevrore vleis en gekoelde botter en kaas na oorsese bestemmings moontlik gemaak. Aanvanklike tegniese vraagstukke is vinnig opgelos, en kort voor lank is Nieu-Seeland omgeskep tot 'n reusagtige boerderybedryf wat Britse verbruikers van landbougoedere voorsien het. Nieu-Seeland se boslandskap moes plek maak vir weivelde.^[30]

Magsoorname van die Liberale Party

Die algemene verkiesing van 1890 was 'n politieke waterskeiding wat tot die Liberale Party se regeringsoorname en ingrypende ekonomiese en maatskaplike verandering gelei het. Tussen 1893 en 1906 is dié land deur die Liberale eerste minister Richard Seddon (1845–1906) geregeer wat die bynaam King Dick gekry het. Die Liberale het groot landerye onderverdeel in kleiner plase wat as family farms bekend gestaan het, meer Māori-grond is op die Noordeiland aangekoop en die immigrasie van blankes bevorder. Stygende wêreldmarkpryse vir Nieu-Seeland se uitvoergoedere het die finansiële volhoubaarheid van dié beleid verseker. Die demografiese swaartepunt het in 1901 na die Noordeiland verskuif – vir die eerste keer sedert die 1850's was meer as die helfte van die Europese bevolking noord van die Cook-seestraat saamgetrek.

Die Liberale regering het met sy beleid van staatsinmenging in die ekonomie en samelewing eerste stappe onderneem in die rigting van Nieu-Seelandse se latere model van 'n welvaartstaat deur 'n pensioenstelsel vir afgetredenes en behuisingskemas vir werkersgesinne in te voer. In 1893 Nieu-Seeland die eerste land ter wêreld wat stemreg aan vroue toegeken het danksy die politieke veldtog van aktiviste soos Kate Sheppard (1847–1934). Die stewige handelsbande met die Moederland het die lojaliteit van Nieu-Seelanders teenoor die Britse Ryk verseker. So het Nieu-Seelanders nie geskroom om vanaf 1899 aan die kant van Britse magte in die Suid-Afrikaanse Oorlog te veg nie. Die nasionale bewussyn van Nieu-Seelanders was eweneens sterk genoeg om die voorgestelde aansluiting by die Australiese Federasie, wat in 1901 tot stand gekom het, van die hand te wys.

Eerste Wêreldoorlog

Met die oorwinning van William Massey se Hervormingsparty (Reform Party) in die algemene verkiesing van 1912 het twee dekades van liberale bewind tot 'n einde gekom. Massey het sy politieke sukses onder meer te danke gehad aan sy belofte dat huurpagters van grond in staatsbesit hul boerderye as hul eiendom sou kon oorneem. Toe die Groot Oorlog in 1914 uitgebreek het, het Nieu-Seelanders lojaal aan die kant van die Britse Moederland geskaar. Duisende Nieu-Seelanders het op oorsese oorlogstonele, waaronder die Wes-Europese frontlinies, geveg en gesneuwel. Die geallieerde landingspoging naby die Gallipoli-skiereiland in die Europese deel van Turkye, wat vir Australiese en Nieu-Seelandse magte in Augustus 1915 met ongekende verliese aan menselewens verbonde was, was 'n waterskeiding vir albei nasies, sowel op militêre asook op politieke gebied. Herdenkings van Gallipoli vorm die basis vir die militêre en historiese tradisie van die Australian and New Zealand Army Corps (ANZAC) wat die besondere betrekkinge tussen Nieu-Seeland en sy groter buurland Australië versinnebeeld.^[31]

Die Groot Depressie en die groei van die Arbeidersparty

Ná 'n kortstondige fase van ekonomiese stabiliteit en welvaart in die laat 1920's is Nieu-Seeland swaar getref deur die wêreldwye ekonomiese ineensinking wat op die ineenstorting van die New Yorkse Effektebeurs in Oktober 1929 gevolg het. Pryse vir dié land se uitvoergoedere het skerp gedaal. Terwyl Nieu-Seelandse boere gesukkel het om hul lenings af te betaal, het werkloosheid in stedelike gebiede drasties toegeneem. Op 18 September 1931 is 'n koalisieregering tussen die Hervormings- en die Verenigde Party onder leiding van die eerste minister Joseph Gordon Coates (1878–1943) aangekondig, onder meer om die Arbeidersparty se groeiende politieke invloed te stuit. Ontevredenheid oor die regering se ekonomiese beleid het aanleiding gegee tot onluste.

Nieu-Seeland se werkers het reeds vanaf die laat 19de eeu in vakbonde saamgesluit en groter stakings in 1890 en 1912/13 georganiseer. Terugslae in die stryd om meer werkersregte het die werkersbeweging ook op politieke gebied kragte laat saamsnoer. Die Nieu-Seelandse Arbeidersparty, wat in 1916 gestig is, het in verkiesings gedurende die 1920's eerste suksesse behaal. In die verkiesing van 1935 het die party onder leiding van Michael Joseph Savage (1872–1940) 'n oortuigende oorwinning behaal. Ná Savage se afsterwe in 1940 het Peter Fraser die amp van eerste minister beklee.

Die Arbeidersparty kon voordeel trek uit die ekonomiese herstelproses wat nog voor sy verkiesing besig was om te ontvou. Nieu-Seeland se ekonomiese herlewing is bevorder deur 'n pragmatiese regeringsbeleid. So is die Nieu-Seelandse Reserwebank in 1936 deur die staat oorgeneem, die besteding aan infrastruktuurprojekte verhoog en 'n openbare behuisingskema begin. Die Wet oor Sosiale Sekerheid van 1938 het voorsiening gemaak vir die grootskaalse uitbreiding van die Nieu-Seelandse welvaartstelsel.^[32]

Die Tweede Wêreldoorlog

Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Nieu-Seelandse troepe weer aan die kant van die Verenigde Koninkryk geveg. Die val van Singapoer het Nieu-Seelanders bewus gemaak van die Britse Ryk se militêre swakheid en die Britse onvermoë om die eilandstaat se veiligheid te waarborg. Gedurende die oorlog in die Stille Oseaan het die Verenigde State Japan se aggressiewe beleid en magsuitbreiding gestuit en is Amerikaanse magte in Nieu-Seeland gestasioneer om dié land teen enige Japanse inval te verdedig. Die belangrikheid van militêre betrekkinge met die Verenigde State as nuwe beskermende moondheid is in die vroeë 1950's erken met die besluit om Nieu-Seelandse troepe na die oorlogstoneel op die Koreaanse skiereiland te ontbied. Ook gedurende die Viëtnamoorlog het Nieu-Seeland se Nasionale Party-regering onder Keith Holyoake (1904–1983) nie geskroom om Nieu-Seelandse magte na die oorlogstoneel te stuur nie, ondanks skerp proteste van die Nieu-Seelandse publiek.

Die Werkersparty het gedurende die Tweede Wêreldoorlog aan die bewind gebly, terwyl Peter Fraser as eerste minister 'n belangrike rol by die konferensie kon speel waartydens die Verenigde Nasies in die lewe geroep is. Ná die oorlog het die Werkersparty egter baie van sy vroeëre hervormingsgesindheid ingeboet – 'n proses wat negatiewe uitwerking op sy vlak van ondersteuning sou hê.^[33]

Bewind van die Nasionale Party

'n Politieke spotprent lewer skerp kritiek op die Nasionale Party se anti-vakbond-wetgewing en stel dit gelyk aan Nazi-praktyke

Die konserwatiewe Nasionale Party het Nieu-Seeland vanaf sy oorwinning by die stembus in 1949 tot 1984 geregeer, met twee onderbrekings tussen respektiewelik 1957 en 1960, en 1972 en 1975, toe Arbeidersparty-regerings vir enkele termyne aan die bewind was.

Sterk ekonomiese groei in die jare ná die oorlog en die tekort aan geskoolde mannekrag het Nieu-Seelandse vakbonde op hoër lone vir sy lede laat aandring, veral nadat die inflasiekoers die hoogte ingeskiet het. Die konserwatiewe regering se weiering om in te stem tot loonverhogings het tot militante aksies van die kant van vakbonde gelei – iets wat in die gespanne politieke atmosfeer van die Koue Oorlog selfs deur politici van die Arbeidersparty met argwaan bejeën is.

In 1950 het militante vakbondlede onder leiding van Jock Barnes (1907–2000) hul eie Vakbondkongres gestig wat gekant was teen die bestaande stelsel van kollektiewe bedinging. In Februarie van die volgende jaar het werfarbeiders die omvangrykste industriële aksie in die geskiedenis van Nieu-Seeland begin toe hulle tydens 'n geskil oor loonverhogings geweier het om oortyddiens te verrig – 'n stap wat deur skeepseienaars as onwettige staking bestempel is. Die regering het drastiese noodmaatreëls teen die stakers ingestel. So kon vakbondfondse gekonfiskeer word, is weermaglede ingespan om stakende werkers te vervang en enige vergadering van stakendes of publikasies oor die dispuut summier verbied.

Die gesinne van stakende werkers is swaar getref deur die regeringsoptrede, veral omdat hulle sonder inkomste moes oorleef en die publiek verbied is om enige hulp aan hulle te voorsien. Selfs kinders is geteiken. In die Clifton Terrace-laerskool in Wellington is kinders van stakendes gedurende speeltye van ander kinders geskei sodat niemand sy skoolete onwettig met hulle kon deel nie. Uit protes teen die regeringsoptrede het ander vakbonde by die staking aangesluit. Naas 22 000 werf- en hawearbeiders het ook werkers in bevriesingsaanlegte, myne en waterkragsentrales net soos vragwabestuurders hul werk gestaak. Nieu-Seeland was 151 dae lank onder beleg. Toe die staking deur die betrokke vakbonde beëindig is, was een miljoen werkdae verlore. Die Nieu-Seelandse Waterside Workers’ Union, 'n vakbond vir werf- en hawearbeiders, is opgesplits in kleiner vakbonde vir elke seehawe. Die meeste vakbondleiers, wat by die staking betrokke was, onder wie Jock Barnes, het hul werk verlor.^[34]

Bande met die Moederland

In die dekades ná die Tweede Wêreldoorlog het uitvoere van Nieu-Seelandse landbouprodukte na die Verenigde Koninkryk dié land se ekonomiese welvaart verseker, terwyl ook na-oorlogse immigrante, wat dié land in groot getalle binnegestroom het, nog merendeels van Britse herkoms was. Nieu-Seeland se kultuur en tradisies was steeds diep gewortel in die Britse Moederland. Die troonbestyging van Elizabeth II is oral in Nieu-Seeland deur groot skares met entoesiasme gevier. So was Nieu-Seelanders besonder trots daarop dat een van die besondere geskenke, wat die nuut gekroonde koningin Elizabeth II in 1953 van haar onderdane ontvang het, die bestyging van die hoogste bergpiek ter wêreld, Berg Everest, deur 'n landgenoot, Edmund Hillary (1919–2008), gemaak is.

Die Verenigde Koninkryk se besluit om tot die Europese Ekonomiese Gemeenskap toe te tree, wat in 1973 voltrek is, het Nieu-Seeland van sy vernaamste afsetmark vir landbou-uitvoere ontneem. In dieselfde jaar het die eerste oliekrisis skokgolwe deur dié land se ekonomie gestuur en bygedra tot die val van die Werkersparty-regering in 1975. 'n Tweede oliekrisis in 1978 het aanleiding gegee tot 'n hersiening van Nieu-Seeland se ekonomiese beleid. Die destydse Nasionale Party-regering onder eerste minister Robert Muldoon (1921–1992) het die ekonomiese welvaart van Nieu-Seelanders deur sogenaamde "Dink groot"-projekte probeer verseker. Grootskaalse industriële en energieprojekte is begin, terwyl die landbousektor deur subsidies ondersteun is. Toe oliepryse in die vroeë 1980's weer begin daal het, het dié projekte ekonomies ondoeltreffend en finansieel onuitvoerbaar geword. Inflasie en werkloosheidsyfers het die hoogte ingeskiet.

Die ekonomiese "rewolusie" van 1984

In 1984 is die vierde Arbeidersparty-regering verkies. Die nuwe minister van finansies, Roger Douglas (* 1937), was 'n vurige aanhanger van ekonomiese liberalisering. Die meeste staatskontroles oor die Nieu-Seelandse ekonomie is opgehef, talle staatsondernemings geprivatiseer en baie aspekte van die welvaartstelsel bevraagteken. Hierdie maatreëls is deur baie waarnemers beskou as 'n aanslag op Nieu-Seeland se egalitêre tradisies. Politieke en militêre betrekkinge met die Verenigde State is deur die Arbeidersparty se anti-kernwapenbeleid vertroebel.

Die Nasionale Party-regering, wat dié land tussen 1990 en 1999 geregeer het, het voortgegaan met die beleid van ekonomiese hervorming. Die omstrede Wet oor werkkontrakte (Employment Controls Act) het die arbeidsmark geliberaliseer en die invloed van vakbonde beperk. Die welvaartstelsel is hervorm deur sosiale uitkerings te besnoei. Op politieke gebied het die invoering van 'n nuwe verkiesingstelsel met gemengde lid-proporsionele verteenwoordiging in 1996 die verowering van algehele meerderhede setels in die parlement bemoeilik sodat minderheids- of koalisieregerings intussen die norm geword het. Die Nasionale en die Arbeidersparty het nogtans daarin geslaag om hul status as grootste partye te handhaaf.

Māori in die 20ste eeu

Nog tot in die tyd van die Tweede Wêreldoorlog het Māori oorwegend in afgeleë landelike nedersettings gewoon. Die Māori-samelewing, wat tradisioneel op 'n stamgrondslag georganiseer en verdeel was, het nogtans dinamies ontwikkel. In die laat 19de en vroeë 20ste eeu het die Kotahitanga-beweging pogings onderneem om Māori-instellings oor stamgrense heen te vorm. In die vroeë 1920's is die Rātana-kerk gestig wat vandag sowat 50 000 aanhangers in Nieu-Seeland en Australië het. Tydens kerkdienste word naas die Bybel ook die sogenaamde Blou Boek met Māori-gebede en -himnes gebruik.^[35] Grootskaalse verstedeliking van Māori-gemeenskappe sedert 1945 het gepaard gegaan met groot ontevredenheid oor sosio-ekonomiese benadeling, die voortgesette verlies van grond en die agteruitgang van godsdienstige en ander tradisies. In Nieu-Seeland se binnelandse politiek is die kollig toenemend geplaas op rasverhoudinge en die impak van die Verdrag van Waitangi.

Etniese bewussyn en bekommerdheid oor rasgebaseerde benadeling in Nieu-Seeland en elders het van sportbetrekkinge met Suid-Afrika 'n politiek-gelaaide kwessie gemaak. Toe Suid-Afrika se nasionale rugbyspan, die Springbokke, in 1981 deur Nieu-Seeland getoer het, is dié land deur onluste geteister. Vervolgens is aandag geskenk aan die verhouding tussen Māori en Nieu-Seelanders van Europese afkoms en die betekenis van die Waitangi-ooreenkoms vir albei etniese groepe. Die sogenaamde Waitangi-tribunaal, wat in 1975 in die lewe geroep is, is sedert 1985 gemagtig om ook skendings van die ooreenkoms te ondersoek wat voor 1975 plaasgevind het.

Nieu-Seeland as bi- en multikulturele samelewing

Die herlewing van Māori-kultuur, insluitende pogings om die gebruik van die Māoritaal te bevorder, het Nieu-Seelanders vanaf die vroeë 1980's bewus gemaak van die unieke bikulturele karakter van hul samelewing. Die aankoms van nuwe immigrante uit alle wêrelddele, waaronder die Stille Oseaangebied en Asië, het van Nieu-Seeland 'n multikulturele samelewing gemaak.

In 2014 het die New Zealand Society of Translators and Interpreters (NZSTI) die Treaty Times Thirty-projek van stapel gestuur om ter viering van hul dertigste bestaansjaar die Verdrag van Waitangi in dertig ander tale te vertaal wat in Nieu-Seeland gebesig word en in boekvorm te publiseer. Nieu-Seeland se gronddokument is sodoende vir die eerste keer ook amptelik in Afrikaans beskikbaar. Die Afrikaanse vertaling van sowel die Engelse asook die Māori-weergawe van die ooreenkoms is die produk van drie Afrikaanse Nieu-Seelanders se harde werk, naamlik Alta Rall (NZSTI-lid), Dina Cloete en Philip Langenhoven van Wellington.^[36]^[37]

Bevolking

Demografie

Volgens die laaste sensus het Nieu-Seeland se bevolking op 5 Maart 2013 4 242 048 beloop, 'n toename van 8,4 persent oor die sensus van 2006 en 'n verdubbeling teenoor die jaar 1956. Volgens amptelike skattings is die Nieu-Seelandse bevolking laat in Julie 2017 op 4,8 miljoen beraam. 647 000 Nieu-Seelandse burgers bly in Australië, terwyl sowat 65 000 Australiërs hulle in Nieu-Seeland gevestig het.^[38]

Die groei van die bevolking berus sowel op 'n hoë geboorteoorskot (in 2014 is daar 57 242 geboortes en 31 063 sterfgevalle aangeteken) asook netto-migrasie. Die netto-migrasie het tussen Maart 2014 en Maart 2015 56 275 beloop.^[39]

23 persent van die huidige bevolking is in die buiteland gebore, en ook twee derdes van die bevolkingstoename tussen 2000 en 2005 word aan immigrasie toegeskryf. Met 'n bevolkingsdigtheid van slegs sowat 18 inwoners per vierkante kilometer is Nieu-Seeland een van die yl bevolkste lande op aarde, maar nogtans digter bevolk as sy buurland Australië (3,2 inwoners per vk km). Die Nieu-Seelandse bevolking is oneweredig oor die verskillende landsdele versprei. Terwyl slegs sowat een miljoen mense die groter Suideiland bewoon en groot dele van die eiland soos Fiordland feitlik onbewoon is, is driekwart van die totale bevolking of byna vier miljoen op die kleiner Noordeiland gekonsentreer. Die grootste metropolitaanse gebied op Noordeiland, Auckland, het meer as 1,3 miljoen inwoners. Nieu-Seeland se verstedelikingsyfer is met 86 persent (in 2005) een van die hoogstes ter wêreld.

Etniese samestelling

Nieu-Seelanders van Europese afkoms, wat plaaslik Pākehā genoem word, verteenwoordig 67,6 persent van die totale Nieu-Seelandse bevolking.^[40] Hierdie etniese groep is grotendeels van Britse afkoms, tog het ook groter immigrantegroepe uit lande soos Duitsland, Italië, Pole, Nederland en baie ander Europese lande hulle in Nieu-Seeland gevestig. Volgens die 2006-sensus was 41 676 inwoners in Suid-Afrika gebore.^[41]

Die inheemse bevolking van Nieu-Seeland, Polinesiese Māori wat hulle tradisioneel merendeels op die Noordeiland gevestig het, verteenwoordig 14,6 persent van die bevolking, terwyl Asiate in 2001 met altesaam 9,6 persent tot die derde grootste etniese groep in dié land gegroei het. Hiervan is 2,8 persent Han-Chinese en 1,7 persent Indiërs. Die aandeel van Nieu-Seelanders, wat van die Pasifiese Eilande (en hier veral uit Samoa, van die Cookeilande en uit Tonga) afkomstig is, het in 2006 6,9 persent beloop. 11,1 persent van die bevolking het in die 2006-sensus geen besonderhede ten opsigte van hulle etniese afkoms verstrek nie.

Beperkings op immigrasie

In April 2017 het die Nieu-Seelandse regering planne aangekondig om die uitreiking van visums aan gekwalifiseerde immigrante te beperk en voorkeur te gee aan inheemse werksoekers. In 2016 het meer as 70 000 immigrante hulle in dié land gevestig waarvan die oorgrote meerderheid in Auckland se metropolitaanse gebied bly. Terwyl die bevolking van Nieu-Seeland se grootste stad intussen tot sowat 1,5 miljoen gestyg het, kan die plaaslike infrastruktuur nie meer tred hou met dié grootskaalse instroming van migrante nie en het behuisingstekorte, verkeersophopings en oorbevolking knellende vraagstukke geword. Die vernaamste herkomslande van immigrante in 2016 was die Verenigde Koninkryk, China, Indië, die Filippyne en Suid-Afrika.^[42]

Godsdiens

Die persentasie ongebonde Nieu-Seelanders het tussen 2001 en 2006 van 29,6 tot 34,7 persent toegeneem; veral Nieu-Seelanders van Europese afkoms en jonger mense is vry van godsdiens (43 persent in die ouderdomsgroep tussen 0 en 14 jaar).

Aanhangers van Christelike kerke en sekte is die grootste religieuse groep in Nieu-Seeland, tog het hulle aandeel aan die totale bevolking tussen 2001 en 2006 van 60,6 tot 55,6 persent gedaal. Die grootste Christelike gemeenskappe was Anglikane (555 000), Rooms-Katolieke (508 000), Presbiterianers, Kongregasionaliste en Gereformeerdes (401 000), Metodiste (122 000) en ander Christelike groeperings (altesaam 186 000 aanhangers). Van die Māori-bevolking was 11,1 persent aanhangers van Christelike Māori-kerke soos Ratana en Ringatū.

Die belangrikste nie-Christelike godsdienste is Hindoeïsme (64 000), Islam (36 000), Sikhisme (9 000 aanhangers) en Boeddhisme. Daar is ook 'n aantal Joodse gemeentes.

Tale

Māori-sprekers volgens die 2013-sensus:

Minder as 5%

Meer as 5%

Meer as 10%

Meer as 20%

Meer as 30%

Meer as 40%

Meer as 50%

In Nieu-Seeland geniet drie tale ampstaalstatus: Engels, Māori en die Nieu-Seelandse Gebaretaal.

Terwyl net 'n minderheid van die bevolking Māori of die Nieu-Seelandse Gebaretale kan verstaan of selfs aktief gebruik, bly Nieu-Seelandse Engels, wat in 2013 deur 99 persent van die inwoners as huis- of tweede taal gepraat word, die belangrikste omgangstaal in dié land. Die plaaslike variant van Engels is nou verwant aan dié van Australië, maar word deur 'n aantal afwykende klemtone en terme gekenmerk wat in gesprekke tussen Nieu-Seelanders en Australiërs tot misverstande kan lei. 'n Ander belangrike verskil is die ontlening van talle Māori-woorde, waarby hierdie verskynsel veral onder die Māori-bevolking voorkom.

Die tweede Nieu-Seelandse ampstaal, Māori (Te Reo Māori), 'n Oos-Polinesiese taal, het tot in die 1970's as gevolg van taalverskuiwing steeds minder belangrik geword, en die aantal sprekers het konstant afgeneem. Toe Māori op 1 Augustus 1987 tot ampstaal verhef is, is 'n nuwe groeifase vir die taal ingelui, en 'n groeiende aantal openbare en privaatskole het begin om Māori as addisionele taalvak in te voer. Sodoende het ook meer Nieu-Seelanders van Europese afkoms toegang tot die taal gekry. Die aantal inwoners wat Māori kan praat en verstaan, is veral in die ouderdomsgroep tussen drie en 25 jaar aan die toeneem. In die sensus van 2013 het altesaam 3,7 persent van Nieu-Seelanders aangedui dat hulle Māori kon praat.

Die Nieu-Seelandse Gebaretaal het op 10 April 2006 as derde taal ampstaalstatus verkry en is sodoende die eerste taal vir dowe gemeenskappe wêreldwyd wat hierdie erkenning geniet. Alhoewel die taal reeds vanaf 1994 in spesiale skole onderrig is en in 1998 ook 'n eerste woordeboek vir hierdie taal verskyn het, het die aantal mense wat 'n kennis van Gebaretaal het, in 2013 slegs 0,5 persent beloop. Die aantal dowe mense in Nieu-Seeland is twee keer so hoog.

Benewens die drie amptelike tale word daar 'n groot verskeidenheid immigrantetale in dié land gebesig, waaronder Samoaans, Frans, Hindi, talle Chinese tale (veral Kantonees en Hoog-Chinees), Duits en ander.^[43]

Daar is geen verpligte onderwys in vreemde tale nie, en net sowat 'n vyfde van leerders in sekondêre skole leer vreemde tale aan. Die gewildste taalvakke is Frans, Japannees en Duits.^[44]

Politieke stelsel en administrasie

Nieu-Seeland is 'n parlementêre monargie met 'n eenkamerparlement – daar is tans 121 afgevaardigdes. Algemene verkiesings word elke drie jaar gehou. Die huidige staatshoof is koning Charles III, amptelik Koning van Nieu-Seeland, wat in dié land deur 'n goewerneur-generaal verteenwoordig word. Hierdie amp word sedert 21 Oktober 2021 deur Dame Cindy Kiro beklee. Die huidige eerste minister is sedert November 2023 Christopher Luxon (Nasionale Party) as opvolger van Chris Hipkins (Arbeidersparty).

Die politieke mag is de facto in besit van die eerste minister wat ook as die leier van die demokratiese regering dien. Nieu-Seeland neem ook verantwoordelikheid vir die buitelandse sake van die selfregerende lande van die Cookeilande en Niue, asook die behartiging van die afhanklikheid van Tokelau. Nieu-Seeland het daarnaas 'n gebiedsaanspraak in Antarktika, die Ross-Afhanklikheid.

In teenstelling met Australië is Nieu-Seeland 'n sentralistiese staat waarin die twaalf gewestelike rade, 76 stads- en distriksrade en vier streke slegs beperkte bevoegdhede het. Net soos die Verenigde Koninkryk beskik dié land nie oor 'n geskrewe grondwet nie. Die grondwetlike reg berus op die Britse Habeas-Corpus-wet van 1679, die Bill of Rights van 1689 en 'n aantal Nieu-Seelandse wette, waaronder die Waitangi-ooreenkoms van 1840 wat betrekkinge tussen die Kroon en Māori-stamme reël.^[45]

Tot en met 1996 is afgevaardigdes in die nasionale parlement op die basis van relatiewe meerderheid of eerste-oor-die-wenstreep in elkeen van die kiesafdelings verkies. In 'n referendum, wat in November 1993 gehou is, het Nieu-Seelandse kiesers ten gunste van 'n nuwe kiesstelsel gestem. Die nuwe stelsel (Engels: Mixed Member Proportional System, MMP) maak voorsiening vir 'n gepersonaliseerde proporsionele verteenwoordiging. Partye moet tenminste vyf persent van die uitgebragte stemme op hulself verenig om in die parlement verteenwoordig te word. Sewe setels is vir Māori-afgevaardigdes gereserveer wat in besondere kiesafdelings verkies word.

Die Nasionale Party onder leiding van John Key (wat laat in 2016 as premier bedank het en deur Bill English opgevolg is) het in die algemene verkiesing van September 2014 die grootste aantal setels verower (60) en tot Oktober 2017 'n minderheidsregering gevorm wat in die parlement deur drie kleiner partye (ACT, United Future en Māori Party, met altesaam vier setels) ondersteun is. Die opposisie het bestaan uit drie partye – Arbeidersparty (32 setels), Groenparty (14) en NZ First (11).^[46] Ná die algemene verkiesing van September 2017 het die Arbeidersparty (46 setels) onder Jacinda Ardern 'n koalisie gevorm met die Groenparty (8 setels) en tydelike ondersteuning deur die NZ First (9 setels), terwyl die Nasionale Party (56 setels), die ACT-party (1 setel) en die Māori-party hulle in die opposisie bevind het.^[47] In Januarie 2023 het Ardern egter weens beroepsuitbranding haar bedanking as eerste minister aangekondig en is deur Chris Hipkins opgevolg.^[48]

Die laaste algemene verkiesing was in Oktober 2023. Sedert November 2023 vorm die Nasionale Party (48 setels) in 'n koalisie met die ACT-party (11 setels) en die NZ First (8 setels) onder leiding van eerste minister Christopher Luxon die regering. Die opposisie bestaan uit die Arbeidersparty (34 setels), die Groenparty (15 setels) en Te Pāti Māori (6 setels).^[49]

Plaaslike regering

Nieu-Seeland is 'n unitêre staat wat vir administratiewe doeleindes in elf administratiewe streke (as die eerste vlak van plaaslike regering) en 67 plaaslike owerhede (tweede vlak van plaaslike regering) verdeel word.^[50] Die bevoegdhede van hierdie owerhede (administratiewe streke, distrikte en stede) word deur die Nieu-Seelandse Parlement bepaal. Tradisioneel is in Nieu-Seeland minder bevoegdhede aan plaaslike owerhede oorgedra as in ander lande; so word polisiedienste en onderwys deur die Nieu-Seelandse regering verskaf. Die verskaffing van infrastruktuur val daarenteen onder die beheer van plaaslike regeringsrade.

Volgens die Wet oor Plaaslike Regering (Local Government Act 2002) is die doel van plaaslike regering om

demokratiese besluitneming en uitvoering deur en namens plaaslike gemeenskappe moontlik te maak; en
om in die teenwordige en toekomstige infrastruktuurbehoeftes van gemeenskappe te voorsien, openbare dienste op plaaslike vlak te verskaf en regulerende funksies op die mees koste-effektiewe manier vir huishoudings en ondernemings te verskaf.

Nieu-Seeland se 78 plaaslike regeringsrade behels

11 Streeksrade (Regional Councils),
13 Stadsrade (City Councils),
53 Distriksrade (District Councils), en
die Auckland-raad (Auckland Council) waarin agt vroeëre rade op 1 November 2010 saamgesmelt het.

Na die Auckland-raad, die Stads- en Distriksrade word verwys as territorial authorities (TA) – daar is altesaam 67 van hierdie plaaslike regeringsentiteite. Hiervan het ses (Auckland, een Stads- en vier Distriksrade) ook die bevoegdhede van 'n Streeksraad sodat na hulle verwys word as unitêre owerhede (unitary authorities). Plaaslike regeringsliggame het meer as 25 000 personeellede in diens. Ampsbekleërs sluit 109 Streeksraadslede, 11 Streeksvoorsitters (Chairs), 707 Raadslede van plaaslike regeringsentiteite (territorial authority councillors), 147 lede van Auckland-raad (Auckland local board members) en 67 burgemeesters in.

Ekonomie

Oorsig

Milford Sound is een van Nieu-Seeland se bekendste toeriste-bestemmings^[51]

Nieu-Seeland is 'n klein oop ekonomie wat op vryehandel en hoogs gespesialiseerde boerderye en nywerheidsektore steun. Dié land is sedert die 1980's besig om sy buitelandse handel te diversifiseer en het sy ekonomie, insluitende die landbousektor, byna volledig gedereguleer om meer mededingend op wêreldmarkte te word. Dié land beskik oor 'n moderne, maar relatief klein nywerheidsbasis sodat baie verwerkte goedere en onderdele ingevoer moet word, terwyl die landbousektor steeds 'n baie belangrike rol speel en tans sowat 70 persent van Nieu-Seelandse uitvoere oplewer. Nieu-Seelandse boerderye spits hulle op produkte toe waar hulle in internasionale terme hoogs mededingend kan wees soos suiwelprodukte. 95 persent van Nieu-Seeland se landbouproduksie word uitgevoer – 'n hoë persentasie wat dié land kwesbaar maak vir prysverlagings op die wêreldmark. In die laat 20ste en vroeë 21ste eeu het Nieu-Seeland toenemend afhanklik geword van die ekonomiese ontwikkeling in die Volksrepubliek China, een van sy grootste afsetmarkte.^[52]

Landbouprodukte word oorwegend na Australië, die Verenigde State en die Europese Unie, in toenemende mate ook na die Volksrepubliek China en lande in Suidoos-Asië uitgevoer. Die tweede belangrikste bron van buitelandse valuta is die toerismebedryf wat 16,4 persent van alle verdienste verteenwoordig. Nieu-Seeland lok jaarliks sowat 2,5 miljoen oorsese besoekers.^[53]

Net soos in ander nywerheidslande speel die dienstesektor – naas inligtingstegnologie en navorsing – 'n steeds belangriker rol. Dienste het in die finansiële jaar 2012 meer as twee derdes van die bruto binnelandse produk (BBP) verteenwoordig, terwyl nywerhede 12 en die primêre sektor meer as 7 persent bygedra het. Beleggings in die boubedryf – die derde grootste ná die suiwel- en toerismebedryf – word aangedryf deur die snelle bevolkingsgroei, veral in Auckland, en het in 2016 die rekordvlak van 36 miljard NZ-$ bereik.

Vanweë sy geografiese ligging naby Nieu-Seeland is Australië tradisioneel die belangrikste mark (21,4 persent van alle Nieu-Seelandse uitvoere in 2012) en verskaffer (15,3 persent van alle Nieu-Seelandse invoere). Naas sy buurland is China (14,9 persent van uit- en 16,3 persent van invoere), die Verenigde State (9,2 persent van invoere), Duitsland, die Verenigde Koninkryk en Suid-Korea die vernaamste handelsvennote van Nieu-Seeland. Groeiende invoere (47,21 miljard NZ-$ in 2012) en dalende uitvoere (46,06 miljard NZ-$) het tot 'n tekort in die lopende handelsrekening gelei wat in 2012 1,155 miljard NZ-$ beloop het. In 2013 was daar weer 'n oorskot van 533 miljoen NZ-$ op die handelsrekening – danksy 'n handelsoorskot van 1,5 miljard NZ-$ en 'n tekort in die dienstebalans van 1 miljard NZ-$.^[54]

Die belangrikste uitvoergoedere is landbou- en bosbouprodukte (meer as vyftig persent van die totale uitvoerwaarde, waaronder suiwelprodukte, vleis, hout, appels en kiwivrugte), nywerheidsminerale en chemikalieë, meganiese en elektriese masjiene asook voertuie, vliegtuie en skepe.

Buitelandse beleggings het in 2015 meer as 66 miljard VS-$ beloop. Die voorste bronlande is (persentasiegewys) Australië (52,6), die Verenigde State (8,3), Singapoer (6,2), Japan (5,0), Hongkong (4,9), die Verenigde Koninkryk (4,4) en Kanada (4,3). In 2014 was die vernaamste teikensektore vir buitelandse beleggings banke en versekeringsmaatskappye (32,0 persent), verwerkende nywerhede (13,2), landbou (5,8), kleinhandel (5,1), voorsieningsondernemings (4,4) en mynbou (3,1).^[55]

Ekonomiese geskiedenis

Fokus op veeboerdery

Die fokus op veeboerdery en die uivoer van landbouprodukte, wat slegs beperkte verwerking benodig, het Nieu-Seeland se ekonomiese struktuur en groeipad asook die samelewing se politieke en maatskaplike organisasievorme grootliks beïnvloed. Die Nieu-Seelandse ekonoom William Ball Sutch (1907–1975) het dié land se hoofuitvoergoedere in die 19de en 20ste eeu treffend beskryf as "verwerkte gras". Met uitsondering van 'n kort periode gedurende die goudstormlope van die 1860's was wol, vleis en suiwelprodukste vanaf die 1850's, toe met die versameling van statistieke begin is, tot die 1970's, toe grootskaalse diversiferingsproses plaasgevind het, by verre die vernaamste uitvoerprodukte volgens waarde.

Wolekonomie

Om tegniese redes was wol oor 'n lang tydperk die vernaamste uitvoerproduk – onbevrore vleis en onverkoelde suiwelprodukte kon voor die koms van koelskepe nie verder verskeep word as Australië nie. Die res van die skaapkarkas is gekook om talk te ekstraheer wat vir die vervaardiging van kerse en seep benodig is. Skaapboerderye is aanvanklik veral langs die ooskus van Nieu-Seeland gevestig, na mate weigrond – wat oorspronklik in besit van Māori was – gehuur of andersins verwerf kon word en die benodigde vervoerinfrastruktuur voorsien is.

Ondanks alle moeilikhede soos uiterste weerstoestande (droogtes en sneeustorms), skaapsiektes en die wisselende veselvereistes van Engelse wolmeule het die aantal skape danksy invoere en inheemse teelt vinnig gegroei van een miljoen teen die middel van die 1850's tot tien miljoen in die vroeë 1870's. Die rekordvlak van 70 miljoen is in die vroeë 1980's behaal.^[56]

Handelsbande met die Verenigde Koninkryk

Meer as 'n eeu lank – vanaf die middel van die 19de eeu tot die laat 1960's – was die Verenigde Koninkryk by verre die grootste en belangrikste afsetmark vir Nieu-Seelandse uitvoere. Dikwels is meer as vier vyfdes van dié land se uitvoergoedere na die Moederland verskeep, behalwe vir 'n kort periode in die 1860's toe Nieu-Seeland in die invoerbehoeftes van die nuut ontdekte Australiese goudvelde voorsien het. In dié tyd is ook invoere, wat vir die Britse mark bestem was, eers in Sydney se hawe gehanteer.

Invoere vir die Nieu-Seelandse mark het uit 'n groter verskeidenheid lande gekom, alhoewel die Moederland die belangrikste verskaffer was. Die oorheersende Britse rol in Nieu-Seeland se buitelandse handel het uit die politieke, kulturele en familiebande met die Moederland voortgespruit, maar ook uit veranderde Britse wetgewing. So is die vernaamste proteksionistiese maatreëls, die sogenaamde Koringwette, in 1846 opgehef. Vervolgens was die Britse mark oop vir enige voedselinvoere, terwyl die meeste ander lande hul landboubedrywe destyds nog teen buitelandse mededinging beskerm het. Die noue bande met die Moederland is ook tydens die Groot Depressie steeds gehandhaaf. Die Ottawa-ooreenkoms, wat op die ekonomiese krisis se hoogtepunt in 1932 onderteken is, het voorsiening gemaak vir Nieu-Seelandse uitvoerders se voortgesette toegang tot die Britse mark – in ruil vir die voorkeurbehandeling van Britse invoere op die inheemse mark.^[57]

Invoervervanging

Die depressie van die 1930's het nogtans die regering se aandag op Nieu-Seeland se ekonomiese kwesbaarheid getrek. Die toespitsing op 'n handjievol uitvoergoedere en een enkele oorsese hoofmark het die Nieu-Seelandse ekonomie in 'n besondere mate aan markskommelinge blootgestel. Invoervervanging en die skepping van nuwe werkgeleenthede deur plaaslike vervaardiging is dus bevorder, al was inheemse produsente, byvoorbeeld in die motorbedryf waar voertuie gemonteer is, dikwels aangewese op die invoer van materiale en onderdele. Reeds in die 19de eeu het die Nieu-Seelandse regering begin met 'n beleid van industriële aansporing, maar eers in 1938, toe die plaaslike mark met invoerbeperkings beskerm is, is meer drastiese stappe geneem met die bevordering van inheemse vervaardiging bo invoere. In die vroeë 1960's het ontleders selfs potensiaal raakgesien vir industriële uitvoere.

Die grootste uitdaging vir 'n uitvoergerigte ekonomiese beleid was die gebrek aan groot industriële vervaardigers – die meeste fabrieke was relatief klein in vergelyking met hul Wes-Europese en Noord-Amerikaanse eweknieë. Noemenswaardige uitsonderings was die bevriesingsaanlegte vir vleis en ander landbougoedere wat vanaf 1882 ontstaan het en suiwelfabrieke. Grootskaalse aanlegte is daarnaas opgerig om inheemse hulpbronne soos hout en ystersande te verwerk. Hierby kon ook elektrisiteit gereken word – so is die plaaslike aluminiumbedryf gegrond op lae kragtariewe. Die meeste aanlegte – meestal klein en middelgroot ondernemings – het eers ná die Tweede Wêreldoorlog ontstaan. Die grootste fabriek in Kawerau het pulp en papier vervaardig.^[58]

Nieu-Seeland se ekonomie het gedurende die Tweede Wêreldoorlog herstel, terwyl die wolbedryf 'n groeifase beleef het wat tot in die vroeë 1950's voortgeduur het. Die na-oorlogse ekonomie is deur 'n tweeledige struktuur gekenmerk – die landbousektor se uitvoere na oorsese markte het die buitelandse valuta verskaf wat vir die uitbou van die ekonomie benodig is, terwyl die nywerheidsektor werkgeleenthede vir 'n vinnig groeiende bevolking geskep het.

Onlangse ontwikkeling

Nieu-Seeland is in 2009 deur die globale ekonomiese en finansiële krisis geraak – die BBP het met 0,9 persent afgeneem. Die ekonomie het egter vinnig herstel en in 2012 met 2,5 persent gegroei. Die Nieu-Seelandse dollar se wisselkoers is in die eerste dekade van die 21ste eeu veral as gevolg van spekulasie aan sterk skommelinge blootgestel, maar het in laat 2009 begin herstel. Sedert 2010 het dit sterk gestyg teenoor die Amerikaanse dollar en die Euro en in Maart 2015 'n hoogtepunt van 0,686 € bereik.^[59]

Die werkloosheidskoers het in die vierde kwartaal van 2009 nogtans gestyg tot 7,3 persent – die hoogste syfer in 'n dekade. Veral werkloosheid onder jeugdiges (26,5 persent in 2009) en Māori (15,4 persent) het sterk toegeneem. Op kort termyn word daar geen merkbare groei in die arbeidsmark verwag nie. Nogtans het die werkloosheidskoers in Maart 2015 gedaal tot 5,8 persent. Die gemiddelde inflasiekoers was in 2012 en 2013 1,1 persent.^[60] Die Nieu-Seelandse owerheid probeer net soos ander regerings ekonomiese groei deur laer rentekoerse, borgskappe, opleidingsinisiatiewe, belegging in infrastruktuur en belastingverlagings te bevorder. Danksy 'n kapitaaltoevloei van 3,5 miljard NZ-$ in 2012 het die totale buitelandse beleggings in dié land gestyg tot 82 miljard NZ-$, waarvan 55,6 persent uit Australië, 11,1 persent uit die Verenigde State, 2,9 persent uit Singapoer, 2,8 persent uit Japan en 2,7 persent uit Nederland gekom het.^[61]

Kultuur

Kookkuns

Nieu-Seeland se kookkuns het sy oorsprong in Britse en Māori-kooktradisies wat vanaf die 20ste eeu deur invloede uit ander Stille Oseaanlande, waaronder Australië en Kalifornië, die Meditereense Seegebied asook Suid- en Oos-Asië aangevul is. Nieu-Seeland se lang seekus, sy goed ontwikkelde landbousektor en die groot verskeidenheid inheemse vrugte- en groentesoorte het neerslag gevind in Nieu-Seelanders se eetgewoontes waarin vars seekos, vleis, vrugte en groente 'n sentrale rol speel.

Die per capita-vleisverbruik is tradisioneel hoog en het eers in die 20ste eeu geleidelik begin afneem. Ondanks die ekonomiese betekenis van skaapteelt – en die hoë gehalte van plaaslike lamvleis – het Nieu-Seelanders steeds voorkeur gegee aan beesvleis. Varkvleis is vanweë sy relatief hoë prysvlak veral gewild as ham of worsies. Ook hoendervleis het eers relatief laat gewild geraak, veral sedert die 1960's toe grootskaalse hoenderboerdery in skure begin is.^[62] Daarnaas speel ook wildsvleis 'n belangrike rol op Nieu-Seelandse spyskaarte.

Seekos is deur Britse setlaars tradisioneel eerder as 'n stapelvoedsel vir armes beskou, behalwe vir vis-en-tjips as die gewildste Britse wegneemete, en slegs 'n handjievol van Nieu-Seeland se eetbare vissoorte het op die eettafels beland. In 1971 is die New Zealand Fishing Industry Board gestig, 'n agentskap wat die publiek begin bewus maak het van die gesonde eienskappe van seekos asook die groot verskeidenheid vissoorte wat op die Nieu-Seelandse mark aangebied word. So het, naas verskeie minder bekende soorte eetbare seevisse, in die loop van die 20ste eeu naas oesters ook kreefte en mossels steeds meer gewild geraak. Kreefsterte, wat vanaf die 1950's in groter hoeveelhede na Noord-Amerika uitgevoer is, het intussen 'n luukse kos vir fynproewers geword.

Alhoewel die eerste melkkoeie reeds in 1814 deur die sendeling Samuel Marsden ingevoer is, was daar aanvanklik baie min melkboere. Melkkoeie was duur, en melkboerderye is hoofsaaklik in die kusgebiede gevestig. Voordat verkoeling vir suiwelprodukte in die laat 19de eeu beskikbaar was, was hulle meestal vir plaaslike markte en verbruik bestem, of kon in koloniale winkels geruil word teen ander kos of goedere. Vroeë 19de eeuse setlaars, wat nie oor hul eie melkkoeie beskik het nie, was aangewese op alternatiewe soos die endemiese tūrepo of "melkboom" (Streblus banksii, in Engels ook bekend as large leaved milk tree; 'n alternatiewe Māori-naam is ewepuri) waarvan die takke 'n melkerige sap afskei as hulle gepluk word.^[63]

Mode

Tans word Nieu-Seelandse ontwerpersklere in winkels dwarsoor die wêreld verkoop, maar gewoonlik beskik mode-ontwerpers soos Karen Walker (wat onder meer brilmode, juweliersware en sportklere vir die ikoniese buite-leefstyl-etiket Swanndri ontwerp wat in winkels in Auckland, Wellington en Christchurch te koop aangebied word) net in Nieu-Seeland oor hul eie boetiekwinkels.

In Dunedin het Margi (Margarita) Robertson die mode-etiket Nom*D gestig wat bekend staan vir sy donker styl en spitsvondige soberheid. 'n Ander etiket, wat ook oorsee sukses behaal het, is Zambesi, geskep deur Liz (Elizabeth) en Neville Findlay in 1979, wat met hul styl vorm, struktuur en eenvoudigheid met 'n sin vir ironie verbind.^[64]

'n Vierde Nieu-Seelandse mode-ikoon van wêreldfaam is World uit Auckland wat met kleurryke en vernuwende style geassosieer word. Al vier – Karen Walker, Nom*D, Zambesi en World – was baanbrekers as die eerste ontwerpers wat Nieu-Seelandse modestyle tydens die London Fashion Week in 1999 as die New Zealand Four aan die wêreld bekend gestel het. Intussen het 'n verskeidenheid ander mode-ontwerpers die voetspore van die beroemde vier baanbrekers gevolg.

Laurie Foon, met haar mode-etiket Starfish, en Alexandra Owen, wat bekendheid verwerf het met haar ensembles, is welbekendes op Wellington se modetoneel. In Auckland word Trelise Cooper met haar kleurryke avantgarde-mode, die innovatiewe sportklere-etiket Huffer en Kate Sylvester met klassieke feminiene mode onder die voorste ontwerpers gereken. Stylvolle ontwerpe is nie beperk tot die metropole nie. Sommige ontwerpers, soos Annah Stretton in Morrinsville, 'n nedersetting geleë tussen Auckland en Hamilton, het boetieke in 'n plattelandse omgewing gevestig.

Mediabedryf

Ondanks sy relatief klein bevolking het Nieu-Seeland 'n dinamiese medialandskap. Naas 27 streeks- en drie nasionale koerante word 'n groot aantal weeklikse en meer as sestig plaaslike dagblaaie uitgegee. Die belangrikste dagblaaie is die The New Zealand Herald met 'n daaglikse oplaag van sowat 144 000,^[65] The Dominion Post (in besit van die Australiese Fairfax Media-groep, sowat 98 000) en The Press (sowat 62 000).^[66]

Politieke nuustydskrifte van nasionale belang is New Zealand Listener (wat weekliks met 'n sirkulasie van sowat 52 000 uitgegee word) en North & South wat maandeliks verskyn met 'n sirkulasie van sowat 25 000.

Die nasionale uitsaaikorporasie TV New Zealand (TVNZ) beeldsaai op twee televisiekanale, TV One en Channel 2. Ook die kanaal Maori Television, wat in 2004 in die lewe geroep en op die Māori-bevolking gemik is en sy programme in die Māoritaal met Engelse ondertitels uitsaai, word deur die Nieu-Seelandse staat befonds. Privaat televisiekanale, wat landwyd uitgesaai word, sluit TV3 en TV4 asook die betaalkanaal Sky in. Daar is 'n aantal plaaslike uitsaaiers en kabeltelevisieprogramme.

Radiodienste, wat landwyd uitgesaai word, sluit die staatsbeheerde Radio New Zealand Ltd. en die privaatuitsaaier New Zealand Media and Entertainment in. Daar is sowat 320 kommersiële streekradiodienste.

Sport

Die meeste van Nieu-Seeland se gewildste sportsoorte het hul oorsprong in die Verenigde Koninkryk.^[67] Rugby word as nasionale sport beskou^[68] en lok die meeste toeskouers.^[69] Gholf, netbal, tennis en krieket het die hoogste vlakke van volwasse deelname, terwyl netbal, rugby en sokker onder jongmense gewild is.^[70]^[69] Nieu-Seeland het as een van net vyf nasies ook aan elke Olimpiese Somerspele van die moderne era deelgeneem (behalwe vir die Olimpiese Somerspele 1980 in Moskou wat deur verskeie Westerse lande geboikot is), asook aan elke Statebondspele. Nieu-Seeland was ook die gasheer van die Britse Rykspele 1950 (in Auckland), die Britse Statebondspele 1974 (in Christchurch) en die Statebondspele 1990 (in Auckland).

Nieu-Seeland is een van die min lande waar rugby die hoofsport is. Slegs die Cookeilande, Fidji, Samoa, Tonga en Wallis kan soortgelyke bewerings maak.^[71] Nieu-Seeland se nasionale rugbyspan, die All Blacks, is veral bekend vir hul haka, 'n Māori-krygsdans, wat voor elke wedstryd gedemonstreer word. Die All Blacks is die sterkste span in internasionale rugby met 'n wenrekord teen alle ander lande. Hulle het by elke rugbywêreldbekertoernooi ten minste die kwarteindrondte bereik en dit en al drie keer gewen (in 1987, 2011 en 2015). Nieu-Seeland het tot dusver twee rugbywêreldbekertoernooie gehuisves: in 1987 saam met Australië en in 2011 op sy eie. Daarbenewens ding die All Blacks jaarliks by die Rugbykampioenskap met die nasionale rugbyspanne uit Argentinië, Australië en Suid-Afrika mee en hulle het tot dusver die meeste oorwinnings ingepalm. As deel van die Rugbykampioenskap word die Bledisloebeker teen Australië en die Vryheidsbeker teen Suid-Afrika jaarliks uitgespeel. Tydens die jaarlikse Superrugby-klubkampioenskap speel vyf Nieu-Seelandse rugbyspanne (Blues, Chiefs, Crusaders, Highlanders en Hurricanes) teen vyf spanne uit Australië, asook een span uit Fidji en 'n saamgestelde span vir Stille Oseaan-eilande.^[72]

Naas rugby is krieket Nieu-Seeland se mees suksesvolle sport en die Nieu-Seelandse nasionale krieketspan, die Black Caps, speel sedert 1930 krieket op internasionale vlak. Die Black Caps het vir elke Krieketwêreldbekertoernooi gekwalifiseer en in 2015 vir die eerste keer die eindwedstryd bereik, maar hulle is deur Australië met vyf paaltjies verslaan.^[73] In 2019 het Nieu-Seeland sy tweede eindstryd bereik en hulle is eers volgens aantal grenshoue in die beslissende Superboulbeurt deur Engeland verslaan.^[74] Saam met Australië het Nieu-Seeland ook twee krieketwêreldbekertoernooie aangebied: in 1992 en 2015. In toetskrieket, die belangrikste en vernaamste internasionale krieketvorm, het Nieu-Seeland in 2021 vir die eerste keer die eerste plek op die IKR-toetsranglys gehaal.^[75] In Junie 2021 het Nieu-Seeland in die eindstryd van die eerste Wêreldtoetskampioenskap Indië met agt paaltjies verslaan.^[76] Tydens die T20I-wêreldbeker 2021 in Oman en die Verenigde Arabiese Emirate het Nieu-Seeland vir die eerste keer die eindstryd in dié formaat gehaal, maar hulle is deur Australië met agt paaltjies geklop.^[77] Nieu-Seeland sal saam met Australië die T20I-wêreldbeker 2028 aanbied.^[78]

Naas rugby en krieket is sokker Nieu-Seeland se mees gewilde sport en die All Whites, Nieu-Seeland se nasionale sokkerspan, is die mees suksesvolle nasionale sokkerspan in Oseanië. Hulle ding met ander OFC-lande in die Oseaniënasiesbeker mee en het al 'n rekord van ses titels ingepalm. Die All Whites het tot dusver aan twee FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooie deelgeneem (1982 en 2010), maar hulle het nog nie die uitklopfase gehaal nie. Saam met Australië het Nieu-Seeland opgetree as gasheer van die Sokker-Vrouewêreldbeker 2023.

Verwysings

↑ ^1,0 ^1,1 (en) "Page 1. New Zealand's anthems". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "New Zealand country profile". BBC. 20 November 2023. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Population clock". Statistiek Nieu-Seeland. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Population clock". Statistiek Nieu-Seeland. Besoek op 27 November 2023.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 (en) "New Zealand". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Household income and housing-cost statistics: Year ended June 2022". Statistiek Nieu-Seeland. 23 Maart 2023. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "AOTEAROA". An Encyclopaedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Page 1. Exploration and naming". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Page 17. Multi-cultural New Zealand: 1991 onwards". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "European discovery of New Zealand – Abel Tasman". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Tasman's achievement". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Mackay, Duncan (1986). "The Search For The Southern Land". In Fraser, B (red.). The New Zealand Book Of Events. Auckland: Reed Methuen. pp. 52–54.
↑ (en) "Page 2. First approaches – the 18th century". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Brunner, Thomas (1851). The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846–8. Royal Geographic Society.
↑ (en) Paterson, Donald (April 2009). "New Leinster, New Munster, and New Ulster". from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. URL besoek op 16 Maart 2020.
↑ (en) McKinnon, Malcolm (November 2009). "Place names – Naming the country and the main islands". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 16 Maart 2020.
↑ (en) "Confusion over NZ islands' names". BBC News. 22 April 2009.
↑ (en) New Zealand Government (10 Oktober 2013). "Names of NZ’s two main islands formalised". Persberig. https://www.beehive.govt.nz/release/names-nz’s-two-main-islands-formalised. Besoek op 16 Maart 2020.
↑ (en) "Tongariro National Park". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 April 2020. Besoek op 30 Julie 2017.
↑ (en) "Te Wahipounamu – South West New Zealand". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 30 Julie 2017.
↑ (en) Erick Brenstrum. "Page 1. Factors determining weather". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Salmond, Anne. Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772. Auckland: Penguin Books. p. 82. ISBN 0-670-83298-7.
↑ (en) John Reader: The Untold History of the Potato. London: Vintage Books 2009, bl. 247
↑ (en) John Wilson. "Story: European discovery of New Zealand". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Page 3. British sovereignty and settlement". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Denis Judd: Empire. The British Imperial Experience from 1765 to the Present. London: I.B. Tauris 2012, bl. 35
↑ (en) John Wilson. "History – War, expansion and depression". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Page 4. War, expansion and depression". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Mark Derby. "Page 7. The 1951 waterfront dispute". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Keith Newman. "Story: Rātana Church – Te Haahi Rātana". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (af) Wêreldwyd: Die Verdrag van Waitangi kry in Afrikaans gestalte! Besoek op 28 Mei 2017
↑ (af) Kiwi-Brokkies, 8 Maart 2017: Die Afrikaanse vertalings van die ‘Treaty of Waitangi’. Besoek op 28 Mei 2017
↑ (en) Australiese Regering – Departement van Buitelandse Sake en Handel: New Zealand country brief Geargiveer 12 Oktober 2013 op Wayback Machine, besoek op 9 Oktober 2013.
↑ (en) Statistics New Zealand: Top statistics. Besoek op 14 Mei 2015
↑ (en) Statistics New Zealand: QuickStats about Culture and Identity: Ethnic groups in New Zealand
↑ (en) Statistics New Zealand – QuickStats about Culture and Identity Geargiveer 8 Augustus 2007 op Wayback Machine
↑ (en) The Guardian, 19 April 2017: New Zealand restricts skilled-worker visas in 'Kiwis-first approach to immigration'. Besoek op 24 Mei 2017
↑ (en) Statistics New Zealand – Languages Spoken Total Response Geargiveer 27 September 2007 op Wayback Machine
↑ (en) Verslag van die Education Review Office (1994) Geargiveer 7 Oktober 2006 op Wayback Machine
↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Binnelandse beleid. Besoek op 25 Mei 2017 Geargiveer 22 Junie 2017 op Wayback Machine
↑ (en) Jo Moir (18 Desember 2016). "Who are the winners and losers in Bill English's Cabinet reshuffle?". Stuff. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) James Griffiths (19 Oktober 2017). "Jacinda Ardern to become New Zealand Prime Minister". CNN. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Tess McClure (22 Januarie 2023). "New Zealand: Chris Hipkins taking over from Jacinda Ardern on Wednesday". The Guardian. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Christopher Luxon sworn in as New Zealand's new prime minister". Television New Zealand. 27 November 2023. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Local Government in New Zealand: About local government. Besoek op 25 Junie 2017
↑ (en) "NZ tops Travellers' Choice Awards". Stuff Travel. Mei 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 April 2020. Besoek op 16 Maart 2020.
↑ (de) Germany Trade and Invest (GTAI) – Swot-Analyse Neuseeland Januar 2017. Besoek op 24 Mei 2017 ^{[dooie skakel]}
↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Ekonomie Geargiveer 27 Julie 2010 op Wayback Machine
↑ (de) Duitse Departement van Buiitelandse Sake: Nieu-Seeland – Ekonomie. Besoek op 5 Maart 2015 Geargiveer 27 Desember 2014 op Wayback Machine
↑ (de) Germany Trade and Invest (GTAI): Wirtschaftsdaten kompakt – Neuseeland. November 2016. Besoek op 25 Mei 2017 ^{[dooie skakel]}
↑ (en) Brian Easton. "Page 4. Early pastoral economy". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Brian Easton. "Page 8. Industrialisation". Te Ara – The Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Brian Easton. "Page 8. Industrialisation". Te Ara – The New Zealand Encyclopedia. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) www.xe.com: Live exchange rates. Besoek op 5 Maart 2015
↑ (de) Germany Trade and Invest (GTAI): Wirtschaftsdaten kompakt:: Neuseeland
↑ (de) GTAI – Wirtschaftsdaten kompakt
↑ (en) David Burton. "Story: Food". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Taranaki Educational Resource: Research Analysis and Information Network: Streblus banksii (Large leaved milk tree). Besoek op 22 Junie 2017
↑ (en) Newzealand.com: New Zealand Fashion Designers. Besoek op 16 Augustus 2017
↑ (en) "More eyes on the Herald as readership rises to 844,000 a day". NZME. Publishing Limited. New Zealand Herald. 7 November 2014. Besoek op 16 Maart 2020.
↑ (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Media. Besoek op 25 Mei 2017 Geargiveer 22 Junie 2017 op Wayback Machine
↑ (en) Terry Hearn. "English – Popular culture". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Sport, Fitness and Leisure". New Zealand Official Yearbook. Statistiek Nieu-Seeland. 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Junie 2011. Besoek op 21 Julie 2008.
↑ ^69,0 ^69,1 (en) Jock Phillips. "Sports and leisure – Organised sports". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "More and more students wear school sports colours". New Zealand Secondary School Sports Council. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2017. Besoek op 30 Julie 2017.
↑ (en) "Rugby History in Fiji". Teivovo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2007. Besoek op 6 Oktober 2007.
↑ (en) "Next steps in Pacific Island professional teams' journey confirmed by NZ Rugby". All Blacks. 14 April 2021. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Greg (24 Maart 2015). "Cricket World Cup: Drama aplenty as New Zealand enter first final". The Sydney Morning Herald. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Epic final tied, Super Over tied, England win World Cup on boundary count". ESPNcricinfo. 14 Julie 2019. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) "Jamieson takes six as New Zealand scale the rankings summit". Internasionale Krieketraad. 6 Januarie 2021. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Sidharth Monga (23 Junie 2021). "Under the radar no more, New Zealand trump India to become Test world champions". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Karthik Krishnaswamy (14 November 2021). "Marsh, Warner muscle Australia to T20 World Cup glory". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.
↑ (en) Nagraj Gollapudi (16 November 2021). "USA co-hosts for 2024 T20 WC, Pakistan gets 2025 Champions Trophy, India and Bangladesh 2031 World Cup". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.

Bronnelys

(en) "New Zealand". Encyclopædia Britannica. Besoek op 27 November 2023.
(en) "New Zealand". Central Intelligence Agency. Besoek op 27 November 2023.

Eksterne skakels

(en) Toerisme-inligting oor Nieu-Seeland op Wikivoyage
(en) Te Ara, the Encyclopedia of New Zealand
(en) Government
(en) Tourism New Zealand
(en) Virtual New Zealand – Photos of New Zealand landscapes & cities
(en) Information
(en) Music (current)
(en) Official Statistics
(en) Weather
(en) New Zealand webcams
(en) New Zealand history website
(en) War Memorials of the First World War
(en) The Global Life of New Zealanders

Koninkryk van Nieu-Seeland (Realm of New Zealand)

Cookeilande • Nieu-Seeland • Niue • Ross-Afhanklikheid • Tokelau

[Story:_National_anthems-1] 1,0 ^1,1 (en) "Page 1. New Zealand's anthems". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[2] (en) "New Zealand country profile". BBC. 20 November 2023. Besoek op 27 November 2023.

[3] (en) "Surface water and surface water change". OESO. Besoek op 27 November 2023.

[4] (en) "Population clock". Statistiek Nieu-Seeland. Besoek op 27 November 2023.

[5] (en) "Population clock". Statistiek Nieu-Seeland. Besoek op 27 November 2023.

[imf2-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 ^6,3 (en) "New Zealand". Internasionale Monetêre Fonds. Oktober 2023. Besoek op 27 November 2023.

[7] (en) "Human Development Report 2021/2022" (PDF). United Nations Development Programme. 2021. Besoek op 27 November 2023.

[8] (en) "Household income and housing-cost statistics: Year ended June 2022". Statistiek Nieu-Seeland. 23 Maart 2023. Besoek op 27 November 2023.

[9] (en) "AOTEAROA". An Encyclopaedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[10] (en) "Page 1. Exploration and naming". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[11] (en) "Page 17. Multi-cultural New Zealand: 1991 onwards". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[12] (en) John Wilson. "European discovery of New Zealand – Abel Tasman". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[13] (en) John Wilson. "Tasman's achievement". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[14] (en) Mackay, Duncan (1986). "The Search For The Southern Land". In Fraser, B (red.). The New Zealand Book Of Events. Auckland: Reed Methuen. pp. 52–54.

[15] (en) "Page 2. First approaches – the 18th century". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[16] (en) Brunner, Thomas (1851). The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846–8. Royal Geographic Society.

[17] (en) Paterson, Donald (April 2009). "New Leinster, New Munster, and New Ulster". from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. URL besoek op 16 Maart 2020.

[NZ_name-18] (en) McKinnon, Malcolm (November 2009). "Place names – Naming the country and the main islands". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Oktober 2019. Besoek op 16 Maart 2020.

[19] (en) "Confusion over NZ islands' names". BBC News. 22 April 2009.

[20] (en) New Zealand Government (10 Oktober 2013). "Names of NZ’s two main islands formalised". Persberig. https://www.beehive.govt.nz/release/names-nz’s-two-main-islands-formalised. Besoek op 16 Maart 2020.

[21] (en) "Tongariro National Park". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 15 April 2020. Besoek op 30 Julie 2017.

[22] (en) "Te Wahipounamu – South West New Zealand". Unesco. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 9 Mei 2020. Besoek op 30 Julie 2017.

[23] (en) Erick Brenstrum. "Page 1. Factors determining weather". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[24] (en) Salmond, Anne. Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772. Auckland: Penguin Books. p. 82. ISBN 0-670-83298-7.

[25] (en) John Reader: The Untold History of the Potato. London: Vintage Books 2009, bl. 247

[26] (en) John Wilson. "Story: European discovery of New Zealand". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[27] (en) John Wilson. "Page 3. British sovereignty and settlement". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[28] (en) Denis Judd: Empire. The British Imperial Experience from 1765 to the Present. London: I.B. Tauris 2012, bl. 35

[29] (en) John Wilson. "History – War, expansion and depression". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[30] (en) John Wilson. "Page 4. War, expansion and depression". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[31] (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[32] (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[33] (en) John Wilson. "Page 5. Liberal to Labour". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[34] (en) Mark Derby. "Page 7. The 1951 waterfront dispute". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[35] (en) Keith Newman. "Story: Rātana Church – Te Haahi Rātana". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[36] (af) Wêreldwyd: Die Verdrag van Waitangi kry in Afrikaans gestalte! Besoek op 28 Mei 2017

[37] (af) Kiwi-Brokkies, 8 Maart 2017: Die Afrikaanse vertalings van die ‘Treaty of Waitangi’. Besoek op 28 Mei 2017

[38] (en) Australiese Regering – Departement van Buitelandse Sake en Handel: New Zealand country brief Geargiveer 12 Oktober 2013 op Wayback Machine, besoek op 9 Oktober 2013.

[39] (en) Statistics New Zealand: Top statistics. Besoek op 14 Mei 2015

[40] (en) Statistics New Zealand: QuickStats about Culture and Identity: Ethnic groups in New Zealand

[41] (en) Statistics New Zealand – QuickStats about Culture and Identity Geargiveer 8 Augustus 2007 op Wayback Machine

[42] (en) The Guardian, 19 April 2017: New Zealand restricts skilled-worker visas in 'Kiwis-first approach to immigration'. Besoek op 24 Mei 2017

[43] (en) Statistics New Zealand – Languages Spoken Total Response Geargiveer 27 September 2007 op Wayback Machine

[44] (en) Verslag van die Education Review Office (1994) Geargiveer 7 Oktober 2006 op Wayback Machine

[45] (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Binnelandse beleid. Besoek op 25 Mei 2017 Geargiveer 22 Junie 2017 op Wayback Machine

[46] (en) Jo Moir (18 Desember 2016). "Who are the winners and losers in Bill English's Cabinet reshuffle?". Stuff. Besoek op 27 November 2023.

[47] (en) James Griffiths (19 Oktober 2017). "Jacinda Ardern to become New Zealand Prime Minister". CNN. Besoek op 27 November 2023.

[48] (en) Tess McClure (22 Januarie 2023). "New Zealand: Chris Hipkins taking over from Jacinda Ardern on Wednesday". The Guardian. Besoek op 27 November 2023.

[49] (en) "Christopher Luxon sworn in as New Zealand's new prime minister". Television New Zealand. 27 November 2023. Besoek op 27 November 2023.

[50] (en) Local Government in New Zealand: About local government. Besoek op 25 Junie 2017

[51] (en) "NZ tops Travellers' Choice Awards". Stuff Travel. Mei 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 29 April 2020. Besoek op 16 Maart 2020.

[52] (de) Germany Trade and Invest (GTAI) – Swot-Analyse Neuseeland Januar 2017. Besoek op 24 Mei 2017 ^{[dooie skakel]}

[53] (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Ekonomie Geargiveer 27 Julie 2010 op Wayback Machine

[54] (de) Duitse Departement van Buiitelandse Sake: Nieu-Seeland – Ekonomie. Besoek op 5 Maart 2015 Geargiveer 27 Desember 2014 op Wayback Machine

[55] (de) Germany Trade and Invest (GTAI): Wirtschaftsdaten kompakt – Neuseeland. November 2016. Besoek op 25 Mei 2017 ^{[dooie skakel]}

[56] (en) Brian Easton. "Page 4. Early pastoral economy". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[57] (en) Brian Easton. "Page 8. Industrialisation". Te Ara – The Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[58] (en) Brian Easton. "Page 8. Industrialisation". Te Ara – The New Zealand Encyclopedia. Besoek op 27 November 2023.

[59] (en) www.xe.com: Live exchange rates. Besoek op 5 Maart 2015

[60] (de) Germany Trade and Invest (GTAI): Wirtschaftsdaten kompakt:: Neuseeland

[61] (de) GTAI – Wirtschaftsdaten kompakt

[62] (en) David Burton. "Story: Food". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[63] (en) Taranaki Educational Resource: Research Analysis and Information Network: Streblus banksii (Large leaved milk tree). Besoek op 22 Junie 2017

[64] (en) Newzealand.com: New Zealand Fashion Designers. Besoek op 16 Augustus 2017

[65] (en) "More eyes on the Herald as readership rises to 844,000 a day". NZME. Publishing Limited. New Zealand Herald. 7 November 2014. Besoek op 16 Maart 2020.

[66] (de) Duitse Departement van Buitelandse Sake: Nieu-Seeland – Media. Besoek op 25 Mei 2017 Geargiveer 22 Junie 2017 op Wayback Machine

[67] (en) Terry Hearn. "English – Popular culture". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[68] (en) "Sport, Fitness and Leisure". New Zealand Official Yearbook. Statistiek Nieu-Seeland. 2000. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Junie 2011. Besoek op 21 Julie 2008.

[Organised_Sport-69] 69,0 ^69,1 (en) Jock Phillips. "Sports and leisure – Organised sports". Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Besoek op 27 November 2023.

[70] (en) "More and more students wear school sports colours". New Zealand Secondary School Sports Council. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 18 Mei 2017. Besoek op 30 Julie 2017.

[71] (en) "Rugby History in Fiji". Teivovo. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 14 November 2007. Besoek op 6 Oktober 2007.

[72] (en) "Next steps in Pacific Island professional teams' journey confirmed by NZ Rugby". All Blacks. 14 April 2021. Besoek op 27 November 2023.

[73] (en) Greg (24 Maart 2015). "Cricket World Cup: Drama aplenty as New Zealand enter first final". The Sydney Morning Herald. Besoek op 27 November 2023.

[74] (en) "Epic final tied, Super Over tied, England win World Cup on boundary count". ESPNcricinfo. 14 Julie 2019. Besoek op 27 November 2023.

[75] (en) "Jamieson takes six as New Zealand scale the rankings summit". Internasionale Krieketraad. 6 Januarie 2021. Besoek op 27 November 2023.

[76] (en) Sidharth Monga (23 Junie 2021). "Under the radar no more, New Zealand trump India to become Test world champions". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.

[77] (en) Karthik Krishnaswamy (14 November 2021). "Marsh, Warner muscle Australia to T20 World Cup glory". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.

[78] (en) Nagraj Gollapudi (16 November 2021). "USA co-hosts for 2024 T20 WC, Pakistan gets 2025 Champions Trophy, India and Bangladesh 2031 World Cup". ESPNcricinfo. Besoek op 27 November 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

Australië ( Norfolkeiland)	Nieu-Kaledonië • Fidji • Tonga	Niue • Cookeilande • Frans-Polinesië
Australië (Tasmanië)		Stille Oseaan • Paaseiland • Chili
	Nieu-Seeland

Stille Oseaan	Stille Oseaan	Stille Oseaan